ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, 1081-1204 ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ

την 'Ανατολή καΐ τήν μεγαλύτερη άπασχόληση με τήν Δύση, άφήνοντας τόν Κιλίτζ Ά ρ σ λ ά ν Β' νά κατακτά τΙς πόλεις τών έμίρηδων άντιπάλων του πού έφευγαν άπό τήν ζωή Καισάρεια, "Αγκυρα, Γάγγρα 1169 και μετά τόν θάνατο τοϋ τελευταίου Ισχυρού ήγέτη Nur-al-Din (1174) Σεβάστεια, Νεο-καισάρεια (1175) και τό 1177 Μελιτηνή. 2. Φρειδερίκος Βαρβαρόσσα κατά Ρωμανίας Ό Φρειδερίκος Α' Βαρβαρόσσα χωρίς έντυπωσιακό παράστημα μέ κα-θαρό ζωηρό βλέμμα, έλαφρά κοκκινωπή άνταύγεια στά μαλλιά καΐ τά γέ-νεια, ξεχωρίζει γιά τήν σπουδαία μνήμη, τήν σταθερή βούληση, τήν εύγλωτ-τία. 'Αρχίζει μέ τήν εΙρήνευση τής Γερμανίας σέ άναταραχή άκόμη, άφή-νοντας κατά μέρος τό κογκορδάτο τής Worms, και κατεβαίνει στήν Ρώμη, όπου στέφεται αύτοκράτωρ (18 'Ιουνίου 1155) άπό τόν πάπα 'Αδριανό Δ' (1154-1159), τόν όποιον μόλις είχε άπελευθερώσει άπό τούς όπαδούς τοϋ κοινωνικού έπαναστάτη Arnolfo τής Brescia. Ό Φρειδερίκος άντιμετωπίζει μέ ύπεροψία τόν βυζαντινό αυτοκράτορα, στόν όποιο άποφασιστικά άρνεϊ-ται τόν τίτλο imperator, θεωρώντας τόν έαυτό του μοναδικό συνεχιστή τής ρωμαϊκής αύτοκρατορικής παραδόσεως, άποψη άδιανόητη για τόν βυζαντινό ήγεμόνα, πού ή χώρα του έπί αιώνες διατηροΟσε άδιαλείπτως τήν ίδέα τής συνεχείας τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. "Ο Φρειδερίκος Α' ένστερνίζεται ένα πρόγραμμα όλοκληρωτικής έπα-ναφορας τών αυτοκρατορικών δικαιωμάτων, όταν μέ τήν άναγέννηση των νομικών σπουδών στήν 'Ιταλία (Σχολή τής Bologna) και τήν μελέτη τοδ ρωμαϊκού δικαίου έπανήλθε στο προσκήνιο ή έννοια τοΟ κράτους. Αυτό θά τόν φέρη σέ σύγκρουση τόσο μέ τις Ιταλικές πόλεις τοΟ Βορρά, όσο και μέ τόν πάπα. Στις λομβαρδικές πόλεις άμφισβητεϊ τά σύμβολα ήγεμονικής κυριαρχίας (regalia), πού θεωρεί άποκλειστικά τοΟ ήγεμόνος και γι' αύτό έπιμένει νά άποδεχθοΟν οί πόλεις τούς podestas, πού διορίζει ό αυτοκράτωρ και νά άπομακρύνουν τούς δημοτικούς άρχοντες πού έξέλεγαν οί ίδιοι. 'Αλ-λά και ή άποψη δτι τό ρωμαϊκό δίκαιο δέν άποτελεϊ πρόκριμα έναντι τών δικαιωμάτων τής 'Εκκλησίας, όπως ύποστήριζε ό καρδινάλιος Orlando Bandinelli, ό νεοεκλεγεϊς (7 Σεπτ. 1159) πάπας 'Αλέξανδρος Γ' (1159-1181), έδωσε στόν Φρειδερίκο A' Hohenstaufen τήν δυνατότητα νά ταχθή μέ τόν άμέσως προβληθέντα άντίπαπα Βίκτορα Δ' (7 Σεπτεμβρίου 1159) καΐ νά ξε-κινήση μιά πολύχρονη μονομαχία μεταξύ ένός πολυπράγμονος, μεγαλοφυούς πολιτικού, δπως ό Βαρβαρόσσα, και ένός πάπα γενναίου, δραστήριου και

Ν. O i k o n o m i d e s , Les Danishmendides entre Byzance et le Sultanat d'lconium έν Re-vue numismatique σειρά 6η t . 25 (1983), σ. 188-207.

141 έξαίρετου νομικοΟ, όπως ό 'Αλέξανδρος Γ", μέ άντικείμενο άν θά έπιβληθή ή πολιτική έξουσία ή θά ύπερισχύση ή θεοκρατική. Τις δραματικές φάσεις αύΐής της πολύμορφης πάλης δέν θά τις παρακολουθήσομε. Σημειώνω μόνο τήν Καταστροφή τοϋ Μιλάνου άπό τόν Hohenstaufen (1162) και τήν χρημα-τοδότηση της άνοικοδομήσεως της λομβαρδικής πόλεως άπό τόν Μανουήλ Α' Κομνηνό, τήν συγκρότηση μέ πρωτοβουλία τοϋ άρχιεπισκόπου τοδ Μιλάνου της 'Ενώσεως (Ligue) των λομβαρδικών πόλεων12, τήν όποία έπί-σης ένίσχυσε οικονομικά ό Κομνηνός. Ή τ α ν ή "Ενωση πού νίκησε στήν περίφημη μάχη τοΰ Legnano (29 Μαΐου 1176), πολίχνη στόν Ά δ ί γ η ποτα-μό, θέμα της όμώνυμης όπερας τοΟ G. Verdi, όπου οί πεζοί πολιτοφΰλακες των λομβαρδικών πόλεων νίκησαν τό βαρύ γερμανικό ίππικό και άνάγκα-σαν τόν Φρειδερίκο Α' νά άναγνωρίση πάπα τόν 'Αλέξανδρο Γ" (24 'Ιουλίου 1177), νά παραιιηθή άπό κάθε ανάμιξη στό Patrimonium τοΟ 'Αγίου Πέτρου, δηλ. τήν έπέμβαση στίς Ιταλικές περιοχές πού άνηκαν στήν δικαιοδοσία της 'Αγίας "Εδρας, νά άποσύρη τούς podestats πού είχε διορίσει ό Βαρβα-ρόσσα και νά άποδώση στις Ιταλικές πόλεις τό δικαίωμα νά έκλέγουν τόν κυβερνήτη τους. Σ' αύτό τό μοιραίο 1176 έχομε, δπως και τό 1071, δύο κοσμοϊστορικά γεγονότα, ένα στόν Δυτικό και ένα στόν 'Ανατολικό χώρο. Τό 1071 ή άλω-ση τοϋ Bari τοϋ τελευταίου όχυροϋ στήν 'Ιταλία καί ή πρώτη βυζαντινή ήτ-τα στό Μαντζικέρτ άπό τούς Σελτζούκους. Τό 1176 έχομε τήν μάχη τοΰ Legnano (29 Μαΐου 1176) καί τήν καταστροφή τοΰ βυζαντινού στρατοϋ στό Μυριοκέφαλο (17 Σεπτεμβρίου 1176· (ή άφήγηση τών γεγονότων, εύ-θύς κατωτ.). 3. Οί ιταλικές ναυτικές πόλεις και ό Μανουήλ Α' Οί Ιταλικές παράλιες πόλεις Βενετία, Γένοβα, Πίσσα δραστηριοποιοΰν-ται τήν έποχή τών Κομνηνών στήν 'Ανατολική Μεσόγειο, μέ μεγαλύτερη καί πιο ούσιαστική συμμετοχή στίς οικονομικές έξελίξεις της; Βενετίας, ή όποία ήδη τό 992 είχε λάβει προνόμια έκ μέρους τοΰ αύτοκράτορος Βασι-λείου Β13, καί δυσαρέστως είδε περαιτέρω σύσφιγξη τών σχέσεων Κων-σταντινουπόλεως μέ Γένοβα (1169) καί Πίσσα (1170). Ή χρησιμοποίηση τοΰ Άγκώνος ώς όρμητηρίου γιά τά εΰρωπαϊκά σχέδια τοΰ Μανουήλ Α'

12. Popolo e Stato in Italia nell'eta di Federico Barbarossa, Torino 1968· συλλογι-κό Εργο: ειδικώς σ. 263-279 μελέτη τοΟ P. G1 a s s e n, La politica di Manuele Comneno tra Federico Barbarossa e le citk italiane* M. G a 11 i n a, Consenso e opposizione duran-te il regno di Manuele Comneno, Orientamenti ideologici e sviluppi politico sociali, Qua-derni medievali 9 (1980) 23-54, 10 (1980) 71-92.

και ή προσάρτηση της Δαλματίας διετάραξαν τήν συνεργασία Ρωμανίας -Βενετίας. Ή κατάσταση χειροτέρεψε, καθώς Εγινε άφ' ένός αίσθητή στήν βυζαντινή κυβέρνηση ή ζημιά της αύτοκρατορίας άπό τήν προνομιακή με-ταχείριση τής Βενετίας και άφ" έτερου διεπιστώθη ή έντελώς άνάρμοστη συμπεριφορά τών Βενετών έποικων προς τήν φιλοξενούσα αυτούς Πολι-τεία, πού τούς δέχθηκε σάν παιδιά της (Ρωμαίοις εϊσποιηθέντες, Νικ. Χων. σ. 17147) και τούς έξομοίωσε μέ τους δικούς της πολίτες (σύμφυλοι όντες και φίλοι πάνυ Ρωμαίοις, Νικ. Χων. 17161), ώστε αύτοϊ κράτησαν μόνον το άπό γένους όνομα. Μαζί μέ πλοΰτον πολύν άπέκτησαν αύθάδειώ> τε «αϊ άναίδειαν τόσο, ώστε νά διαφοροποιηθούν κοινωνικά, κάτι πού και μέ τήν έ χ -θρική τοποθέτηση της Βενετίας σέ διάφορα θέματα, δπως τής Κέρκυρας, έκαναν τόν αυτοκράτορα νά λάβη μέτρα έναντίον τους. Διέταξε τήν κατά-σχεση τών περιουσιών τών Βενετών τήν ίδια μέρα (12 Μαρτίου 1171) ταυ-τοχρόνως στήν Κωνσταντινούπολη χαί κατά πάσαν έπαρχίαν ρφμαϊκήν, πού σημαίνει καλά μελετημένο καϊ όργανωμένο σχέδιο άποδεικνύον τήν καλή όργάνωση καϊ λειτουργία τής βυζαντινής διοικήσεως. "Ενα μέρος τών κα-τασχεθέντων περιήλθε στό βασιλικό θησαυροφυλάκιο, τό δέ άλλο και μεγα-λύτερο στους τοπαρχοΰντες δηλ. τήν έπαρχιακή διοίκηση (Νικ. Χων. 172,,). Τήν έπόμενη χρονιά οί Βενετοί έστειλαν ισχυρό στόλο παίρνοντας μαζί τους και συμμαχίδας ουκ ολίγας νήας... άπό τής τών Σθλαβίνων χώρας πο-λιόρκησαν τόν Εύριπο στήν Εύβοια, τήν Χίο τήν άνοιξη, ξεφεύγοντας άπό βυζαντινό στόλο έκατόν πενήντα πλοίων, πού τούς καταδίωκε άπό νησί σέ νησί μέχρι τόν Μαλέα ύπό τήν ήγεσία τοΟ μεγάλου δουκός Άνδρονίκου Κοντοστεφάνου Κομνηνού (Κ135). Ό αυτοκράτωρ άρνιόταν νά δεχθή πρεσβείες γιά διευθέτηση τής κρίσεως· είχε διατάξει τήν φυλάκιση Βενετών έποίκων και όσοι εν τε Βυζαντίφ και ταΐς οπουδήποτε Ρωμαίων ωκηνται χώραις, δημοσίαις φρουραϊς παραπέμψας τάς ουσίας άναγράπτους είς τό δημόσιον έποιήσατο1*. Οί έμπορικές συναλλαγές είχαν άνασταλή πρός μεγάλη ζημία τών Βε-νετών έμπόρων, τά πληρώματα τοΟ βενετικού πολεμικού ναυτικού είχαν προσβληθή άπό πανώλη μέ πολλά θύματα. Εμπορική έπικοινωνία διατη-ρούσαν οί Βενετοί μόνον μέ τά λατινικά κρατίδια τής 'Ανατολής και τήν μουσουλμανική Αίγυπτο. "Ετσι ή Βενετία γιά νά έχη κάποιο στήριγμα έστράφη πρός τόν ρήγα Σικελίας Γουλιέλμο Β' (1166-1189), γυιό και διάδοχο τού Γουλιέλμου Α' (1154-1166) και τό 1175 συνήφθη βενετό νορμανδική συνθήκη, ένδεικτική τής προθέσεως τής Βενετίας νά προβληθή ώς δύναμη μέ ξεχωριστή έξωτερική πολιτική. Ό Μανουήλ άντελήφθη τις συνέπειες τής προσεγγίσεως. Κατόπιν τούτου και μετά άπό μακροχρόνιες συζητή-14. Κίνναμος σ. 280.

143 σεις και τό αίτημα των Βενετών πρός τό Βυζάντιο γιά ανεξικακία», ό αυτο-κράτωρ προς τάς προτέρας μετά των Βενετικών ξννβήκας άπέβλεψεν και άνα-νέωσε όσα τοίνυν έθιμα ήν αϋτοΐς ίσοπολίταις ούσι Ρωμαίοις16" τούς έδωκε τήν ίδια νομική θέση καί προνόμια, δπως δταν έθεωρούντο πολίτες ίσοι μέ τούς πολίτες της αυτοκρατορίας. Ζήτησαν άκόμη άποζημίωση δχι γιά καθέναν χωριστά λογαριασμένη, άλλά σάν καλοί έμποροι ένα συνολικό ποσό 15 κεντηναρίων χρυσών άνθ' ων απώλεσαν χρημάτων καί είχαν ταντα ονχ άμα, πολλάκις δέ χορηγούμενα16. Ή χρονολόγηση της άνανεωθείσης συνθήκης προβλημάτισε τούς νεοτέρους έρευνητάς, άπό τούς όποιους οί περισσότεροι δέχθηκαν τήν μαρτυρία τοΟ Νικ. Χωνιάτη, σ. 171-174 δτι οί σχέσεις άποκαταστάθηκαν έπί Μανουήλ17. Ό F. Cognasso έδωσε με-γαλύτερη βαρύτητα στις πληροφορίες τών Ιταλικών πηγών και χρονολό-γησε τήν όμαλοποίηση τών βυζαντινο-ενετικών σχέσεων έπί Άνδρονίκου Α'1'. Πρός τήν άποψη αύτή άποκλίνουν καί άλλοι νεότεροι έρευνηταί18 μετά άπό τις δημοσιεύσεις τις τελευταίες δεκαετίες20 καί άλλου άρχεια-κοΟ21 βενετικού ύλικοΟ. Περισσότερο σταδιακή βλέπει τήν προσέγγιση ό D. Nicol καί νομίζω όρθώς θεωρεί δτι όριστικοποιεΐται τό 1179, έτος κατά τό όποιο μαρτυρεϊται σέ διάφορα έμπορικά έγγραφα - μεταξύ Μαρτίου καί Νοεμβρίου 1179 — ή άποφυλάκιση Βενετών έμπορων κρατουμένων στήν αΰτοκρατορία. Τά άντιστοιχοϋντα σέ 108.000 χρυσά νομίσματα δεκαπέντε κεντηνάρια χρυσού, είναι ένα τεράστιο ποσό, πού ό αύτοκράτωρ κατέβαλε σέ δόσεις (ονχ άμα, πολλάκις δέ χορηγούμενα), δπως βεβαιώνει ό Νικ. Χων. σ. 174, κάτι πού δέν μαρτυρεϊται άλλαχόθεν. Δέν σώζεται έγγραφο σχετικό μέ τήν συμφωνία, άλλά καί δέν φαίνεται όμαδική άπόλυση δλων τών κρα-τουμένων Βενετών. Φρονώ δτι έάν θεωρηθή πιθανή ή άπελευθέρωση τοΟ συνόλου τών κρα-τουμένων Βενετών μετά τον θάνατο τοΟ Μανουήλ Α', μέ παράλληλη κατα-βολή άπό τό βυζαντινό κράτος τού ύπολοίπου τής άποζημιώσεως στούς δι-15. Νικ. Χων. σ. 173ls. 16. Νικ. Χων. σ. 173-174. 17. Ό π ω ς o{F. C h a l a n d o n , W. H e y d , A . K r e t s c h m a y r καί G. Ο s t r o-g ο r s k y στήν πρώτη έκδοση τής "Ιστορίας του (1940). Στήν νεότερη (1983) σ. 322 προσε-χώρησε στούς χρονολογοϋντες τήν συμφωνία στήν βασιλεία τοϋ "Ανδρονίκου Α'.

18. F. C ο g n a s s ο, Partiti politici e lotte dinastiche in Bizanzio alia morte di Manue-le Comneno, Torino 1912 σ. 294 έπ.

19. Ν. P. S ο k ο 1 ο ν, Vizant. Vremennik 5 (1952) σ. 139 έπ. (ρωσ.).

20. R. Μ ο r ο ζ ζ ο d e l l a R o c c a - A . L o m b a r d ο, Document! del commercio veneziano nei secoli ΧΙ-ΧΠΙ, Ι-Π: Regesta Chartarum Italiae, Torino 1940, Nuovi docu-menti del commercio Veneto nei secoli XI-X1II, Venezia 1953.

21. Βλ. R. M o r o z z o d e l l a R ο c c a κ.λπ. I άρ. 303,305, 308, 311, 313, 314. Βλ. ανάπτυξη τοϋ D. Ν i c ο 1, Venice, σ. 93-103.

καιούχους Βενετούς έποικους, αίρεται κάθε άντίφαση τών πηγών, άλλωστε δλων έγνωσμένης αξιοπιστίας καί ακριβείας, έφ' δσον δεχθούμε δτι ή μέν άποκατάσταση τών σχέσεων συμφωνήθηκε άπό τόν Μανουήλ, ή δέ έκπλή-ρωση τών όρων της συμφωνίας προχώρησε έπί Άνδρονίκου Α'. Μέ τήν έπέκταση της έπαγγελματικής δραστηριότητος τών Βενετών πέρα άπό τήν γενέθλιο πολιτεία και τήν έγκατάστασή τους σέ ξένες έπικρά-τειες, δπως τήν βυζαντινή αύτοκρατορία, καί άντιστρόφως τήν μετακίνηση ξένων πολιτών στήν Βενετία ή τις περιοχές πού πέρασαν στήν δική της έξουσία ή έπιρροή, άρχισαν νά γεννιούνται ζητήματα σχετικά μέ τήν νο-μική ύπόσταση τών νέων αυτών πολιτών, ιδίως μετά τό 1204 και τήν διαφαι-νομένη νέα ιεράρχηση σ' αυτές τις κατηγορίες γνησίων πολιτών, έποικων ή ξένων82. Ή βυζαντινή αύτοκρατορία έλυσε τό πρόβλημα της άτομικής έγκατα-στάσεως ξένων ύπηκόων γιά έπαγγελματικούς λόγους μέ τήν παραχώρηση μικρής λωρίδος γης γιά τήν έγκατάστασή καί άσκηση της έπαγγελματικής των δραστηριότητος23. 4. Έ κ νέου στροφή προς τήν 'Ανατολή. Μ ά χ η τοϋ Μυριοκεφάλου 'Αφοσιωμένος ό Μανουήλ Α' στίς «έσπέριες» έπιχειρήσεις (Οδγγαρία, Σερβία) καί τήν άντιπαράθεση μέ τόν Hohenstaufefl, πού έτσι κι' άλλοιώς παρώτρυνε τόν σελτζουκίδη σουλτάνο νά μήν είναι υποχωρητικός στόν Κο-μνηνό, δέν άντελήφθη έγκαίρως δτι ό Κιλΐτζ Ά σ θ λ ά ν Β' είχε ένισχύσει τήν θέση του στήν Μικρά 'Ασία, παρ' δλο πού κάθε τόσο άπέφευγε νά τηρή δσα είχαν συμφωνηθή κατά τήν έπίσκεψή του στήν Κωνσταντινούπολη τό 1162. "Οταν δμως είδε τά άλλεπάλληλα μικρά κάθε φορά βήματα τοΰ σουλτάνου πρός τήν αύτοτέλεια, ό Μανουήλ σχεδίασε όλοκληρωμένη έπιχείρηση μέ στόχο τό ίδιο τό 'Ικόνιο. 'Οχύρωσε τό έρειπωμένο Δορύλαιο (1175-1176J, πού ήλεγχε τήν πρόσβαση τοΰ 'Ικονίου άπό τόν Βορρά καί ένίσχυσε τόν χώρο τοϋ Σουβλαίου πού ήλεγχε τόν δρόμο άπό τήν Δύση. Τότε ό μέν Μα-νουήλ έψεγε τόν σουλτάνο ώς άχάριστο, πού ξέχασε πόσο τόν βοήθησε νά ύποτάξη τούς όμοφύλους του, ό δέ Κιλΐτζ Ά σ θ λ ά ν Β' κατηγορούσε τόν αύ-τοκράτορα δτι ύποσχόταν γραφαΐς και βαφαϊς δωρεές, ολίγα δέ χορηγεϊν ( = μέ χρυσόβουλλα πού εφεραν τήν ύπογραφή του μέ κόκκινο μελάνι, άλ-22. Κίνναμος σ. 282 Σχόλια C. D u C a n g e αυτόθι σ. 390-393. C. Μ a 11 e z ο u, Venetian habitatores, burgenses and merchants in Constantinople and the hinterland (twelfth thirteenth centuries έν Constantinople and its Hinterland ed. by C. Μ a n g ο G. D a -g r o n - D . J a c o b y , Citoyens, sujets et prote-ges de Venise et de Genes en Chypre du x n i e au XVe siecles, Byz. Forschungen 5 (1977) σ. 152-164.

145 λά πρόσφερε λίγα)24. Ή προετοιμασία ήταν μεγάλη, μεθοδική, μέ ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις, ένισχυμένες μέ ξενικον (στράτευμα) τοϋ γένους τών Λατίνων και τών παριστρίων Σκυθών2ί. Νά σημειωθή ότι και ό σουλτάνος είχε συγκεντρώσει ξνμμαχικον συν-επορίσατο ίκανόν άπό τε της Μέσης τών ποταμών ( = Μεσοποταμίας) και τών &νω σνμφύλων βαρβάρων (Νικ. Χων. σ. 17910), όπως έπίσης δτι ό Κομνη-νός θέλησε νά προκαλέση αντιπερισπασμό προσεγγίζοντας τις παρυφές τών Δανισμενδιδών μέ στρατιωτικό άπόσπασμα, πού έστειλε κατά τής Άμα-σείας (πού άπέτυχε) και τής Νεοκαισαρείας, πόλεις δχι μακρυά άπό τίς νό-τιες άκτές τοΰ Εύξεινου Πόντου. Θά άναφερθώ διεξοδικά στήν μάχη τοΰ Μυριοκεφάλου26, δχι μόνο γιατί και ό αυτοκράτωρ τής άπέδωκε σημασία, άλλά και γιά τήν διεξοδική, άμε-ρόληπτη μέ συγκλονιστικές λεπτομέρειες άφήγηση τοΰ Νικήτα Χωνιάτη (σ. 175-194) πού μας γνωρίζει τοπίο, πρόσωπα, καιρικές συνθήκες, συμπλο-κές πολεμιστών; χωρίς περιττές έξάρσεις άνδραγαθημάτων, συνήθεις σέ Ιστορικούς τής κομνηνείου έποχής. Είναι φανερό δτι ό ίστορικός έχει σαφή άντίληψη τών γεγονότων, είτε γιατί πήρε μέρος στήν έκστρατεία είτε, τό πιθανότερο, γιατί στηρίχθηκε σέ έπίσημες έπιτελικές έκθέσεις. Βασικό σφάλμα ήταν ή έπιλογή τής πορείας τοΰ έκστρατευτικοΰ σώματος, πού δεν άκολούθησε τήν πρόσβαση τοΰ Δορυλαίου άλλά νοτιότερη όδό : Ααοδίκεια, Χώνες, Λάμπη, Κελαινές μέχρι τήν συμβολή τών ποταμών Μαρούα, Μαι-άνδρου, Χώμα, όπόθεν ή διάβαση τών δυσχωριών τοΰ Τζιβρίτζη ήταν ύπο-χρεωτική. Δέν έγινε διερεύνηση τών δυσχερειών, άνίχνευση τοΰ έδάφους, έξα-σφάλιση τοΰ πόσιμου νεροΰ (οί Τοΰρκοι έμόλυναν τις πηγές και οί στρα-τιώτες έπαθαν κοιλιακό νόσημα), δέν έλήφθη κανένα μέτρο γιά όρθόλογική διάταξη τών στρατιωτικών μονάδων όπως λέει ό Νικ. Χων. (σ. 180), δέν έλάφρυναν τό βάρος τών σκευοφόρων, ούτε άπομάκρυναν τίς άμαξες, τις φορτωμένες μέ τά πολιορκητικά μηχανήματα, ούτε έβαλαν προηγουμένως τό έλαφρό πεζικό νά άπωθήση τούς Τούρκους άπό τά υψώματα στις όρεινές πλαγιές και λειάναι οϋτω τω ατρατώ την δίοδον ( = νά διευκολύνη έτσι τό 24. Νικ. Χων. σ. 177,. 25. Νικ. Χων. σ. 178,_IS: ίς μυριάδας τό οίκεϊον άριΟμήαας στράτευμα, κανχώμενος ότι ξεκινάει ώς άφανίαων τό Περσικόν και αύτοϊς άναρπάσων τείχεσι τό Ίκάνιον και τόν σουλτάνον ληψόμενος ύποχείριον και κατά τοϋ τραχήλου τοΰτον πατήσων, όπως απαντάται στόν 90ό Ψαλμό.

26. R.- J. L i 1 i e, Die Schlacht von Myriokephalon (1176), Auswirkungen auf das by-zantinische Reich im ausgehenden 12. Jahrhundert έν REB 35 (1977) σ. 257-275, Ν. Mersch, Tzibridze έν Βυζάντιος Festschrift Η, H u n g e r Εκδ. W. Η δ r a n d n e r, J. Κ ο d e r, Ο. K r e s t e n , Ε. T r a p p , Wien 1984 σ. 241-246 (γιά τήν τοποθεσία τής μάχης) καΐ στις δύο μελέτες ή παλαιότερη βιβλιογραφία.

Ν. Ο Ι κ ο ν ο μ ί δ η ς , Ή διανομή τών βασιλικών έπισκέψεων τής Κρήτης (1170-71) καί ή δημοσιονομική πολιτική τοΟ Μανουήλ Α' Κομνηνοϋ, Πεπραγμένα Γ' διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου τ. Π "Αθήνα 1968 σ. 125-152.

G. O s t r o g o r s k y , Die Pronoia unter der Komnenen, Zbornik Radova Viz.Inst. 12 (1970) a. 42-54.

P. L e m c i l e , The Agrarian History of Byzantium from the Origins to the Twelfth cen-tury. The Sources and problems, Galway 1979.

Tp. Μ α ν ι ά τ η - Κ ο κ κ ί ν η , Ό βυζαντινός θεσμός τής πρόνοιας. Συμβολή στή μελέτη τοϋ χαρακτήρα του, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 1990.

Α. Ρ. Κ a ζ h d a n, «Pronoia. The History of a Scholarly Discussion, Mediterranean Hi-storical Review 10 (1995) σ. 133-163.

P. Μ a g d a 1 i n o, Byzantine Army and the Land: from Stratiotikon Ktema to Military Pronoia ατό συλλογικό έργο Τό έμπόλεμο Βυζάντιο (9ος-12ος αϊ.) (έπιμ. Κ. Τ σ ι- I κ ν ά κ η ς) 'Αθήνα 1997 σ. 15-36, ειδικώς γιά τήν πρόνοια σ. 32-36.

Α. H a r v e y , Οίκονομική άνάπτυξη στό Βυζάντιο 9001200 μετάφραση Ελένη Σ τ α μ -π ό γ λ η, 'Αθήνα 1997, τό άγγλικό -πρωτότυ-πο 1984.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ TON IB' ΑΙ. - Π Ε Ι Ρ Α Τ Ε Ι Α 1. 'Εμπορική ναυτιλία Ρωμανίας Τυχαίες, περιορισμένες καί άποσπασματικές είναι οί είδήσεις γιά το βυζαντινό έμπόριο στήν Ιστοριογραφία καί τις φιλολογικές πηγές τής έπο-χής Κομνηνών-Άγγέλων. Τήν σημασία του δμως ώς πλουτο-παραγωγού πηγής Ιδιωτών καϊ κράτους άντιλαμβανόμεθα άπό τίς διακρατικές συμφω-νίες μεταξύ τής Ρωμανίας και τών ιταλικών ναυτικών πόλεων, δπως έπίσης άπό τά αυτοκρατορικά καί μοναστηριακά έγγραφα γιά τήν άνάληψη άπό τις μονές ναυτιλιακής δραστηριότητος, ύποτονικής στήν άρχή άλλά σύντομα άξιόλογης. Πάντοτε χρηματική ή βυζαντινή οίκονομία στηριζόταν κυρίως στήν καλλιέργεια τής γής μέ τις παραδοσιακές καλλιέργειες (έλιές, άμπέλια, δημητριακά) καί τήν έκτροφή ποιμνίων καί μεγάλων ζώων Ιδίως στά ύψί-πεδα τής 'Ανατολίας. Βέβαια μετά τήν άποκοπή όρισμένων άνατολικών πε-ριοχών κατόπιν τής εισβολής Σελτζούκων καί Τουρκομάνων σ' αύτές, μειώ-θηκαν έκεϊ οί καλλιέργειες λήγοντος τοΰ ΙΑ' at. Αύτή τήν έποχή συμπίπτει ή ένδυνάμωση τής έπιχειρηματικής δραστηριότητος τής Βενετίας καί ή λειτουργία τής ένετικής παροικίας στήν Κωνσταντινούπολη, δπως έπίσης ή σπουδή όρισμένων μονών, νά άποκτήσουν Ιδιόκτητα πλοιάρια, ύπό τό πρόσχημα τοΰ άναγκαίου τής μεταφοράς άγροτικών προϊόντων άπό τά μι-κρά καί μεγάλα άγροκτήματα τής μονής, διάσπαρτα συνήθως σέ πολλά σημεία τής αύτοκρατορίας1 γιά τήν διαβίωση τών οικείων μοναχών. Σ' ενα συγκροτημένο, όργανωμένο κράτος καί αύστηρά έλεγχόμενη οίκονομία είναι εύλογο ό τομεύς τής έμπορικής ναυτιλίας νά ύπόκειται σέ κρατικόν έλεγχο, τόσο γιά λόγους άσφαλείας γενικώς καί γρήγορης κινη-τοποιήσεως σέ περίπτωση πολεμικών άναγκών, δσο καί τήν έπιβολή καί έκπλήρωση τών φορολογικών ύποχρεώσεων τών πλοιοκτητών. Είναι κατό-πιν τούτου εύνόητο πόσο μεγάλο προνόμιο συνιστούσε ή πλοιοκτησία

άλ-!

1. Χαρακτηριστικός είναι ό κατάλογος έγγείου Ιδιοκτησίας της μονής Παντοκράτο-ρος κατά τό Ετος 1136 (REB 32 (1974) σ. 115-125), πού προέρχεται άπό δωρεές τοΟ αΰτοκρά-τορος Ιωάννου Β' Κομνηνοϋ καί τής αύτοκράτειρας συζύγου του Ειρήνης.

λά και ή προνομιακή φορολογική μεταχείριση, όταν μάλιστα πλοιοκτήτης ήταν μεγάλη μονή μέ πολλά άγροκτήματα μικρά καί μεγάλα, διάσπαρτα έν-τός τής χώρας καί δτι γιά τήν μεταφορά τών άγροτικών προϊόντων τό πλοίο συνιστούσε τό πιο πρόσφορο καί ταχύ μέσο. Τό προνομιακό δικαίωμα πλοιοκτησίας ή έστω δικαιώματος έπαγγελ-ματικής συμμετοχής σέ ναυτιλιακές μεταφορές βεβαιώνεται άπό τήν παρα-χώρησή του σέ στενούς βασιλικούς συγγενείς. Ό ένας ήταν ό γυιός τοϋ 'Α-λεξίου Α' σεβαστοκράτωρ Ίσαάκιος Κομνηνός, πού είχε λάβει τό δικαίωμα τών 12 πλοιαρίων 4.000 μοδιών έν όλφ, τά όποια προσεκύρωσε στήν μονή Κοσμοσωτείρας2. Ό άλλος ήταν δ σεβαστοκράτωρ 'Αλέξιος "Αγγελος, ό μετέπειτα 'Αλέξιος Γ", άδελφός τοϋ Ίσαακίου Β' 'Αγγέλου, πού μετείχε σέ βενετικό πλοίο μέ έμπόρευμα 50.000 ύπερπύρων. Στήν δεύτερη περίπτωση οί όροι συμμετοχής είναι αδιευκρίνιστοι· ή μόνη πληροφορία είναι γιά τό ΰ-ψος τής ζημίας3. Ή προφανής αύτή έπιχειρηματική δραστηριότης καί ή συσ-σώρευση μεγάλου πλούτου, άπροσδιορίστου μέν προελεύσεως άλλά προφα-νώς άσχετης μέ καλλιέργεια τής γής, όδηγοΰν στήν σκέψη δτι έπί 'Αγγέλων πρόσωπα τής άνωτάτης καί άνωτέρας τάξεως τοποθετούσαν τά χρήματά τους σέ έμπορικές, ναυτιλιακές έπιχειρήσεις. "Εκείνο πού άσφαλώς συνάγεται είναι δτι ή άδεια κτήσεως πλοίου προϋποθέτει βασιλική εύνοια, πού σημαί-νει δτι ύπόκειται κερδοφορία. Στήν άρχή πρόσχημα γιά τήν άπόκτηση πλοιαρίου ήταν ή άνάγκη με-ταφοράς τών άγροτικών προϊόντων γιά τή διαβίωση τών μοναχών τής μονής, άλλά δταν ό άριθμός τών πλοίων έφθασε τά δύο ή τρία σκάφη δέν προβάλ-λονται λόγοι. Ή τ α ν προφανές δτι μετέχουν στήν μεταφορά καί έμπορία τών άγροτικών προϊόντων τής μονής. "Εχουν διασωθή έπίσημα αύτοκρατορικά χρυσόβουλλα γιά τήν κτήση τοΰ πλοίου (μονές Πάτμου4, Λαύρας, Χιλαν-2. Ό αύτοκράτωρ 'Αλέξιος Α' είχε παραχωρήσει στόν σεβαστοκράτορα γυιά τοο Ί-σαάκιο Κομνηνό πλοία δώδεκα έν έζκουασία ( = Απαλλαγμένα φορολογήσεως) χωρήαεως τεσσάρων χιλιάδων μοδιών. Τό σχετικό χρυσόβουλλο δέν σώζεται, άλλά μνημονεύεται στό Τυπικά τής μονής Κοσμοσωτείρας, στήν όποία τά προσεκύρωσε ό Ιδρυτής της σεβα-στοκράτωρ. Βλ. Τυπικό έκδ. Γ. Π α π ά ζ ο γ λ ο υ , σ. 97, 98-99. Ή μικρή χωρητικότης τών πλοιαρίων (333 μόδιοι, iiv ήταν δλα τής Ιδιας χωρητικότητος), θέτει τό έρώτημα, μή-πως τά πλοιάρια προορίζονταν γιά άλιεία στό ποτάμι — δμή-πως περιγράφει ό ίδιος ό σεβα-στοκράτωρ - , στόν Μαρίτζα (Έβρο) καί τόν παραπόταμο Σαμια μέ σανδάλια, δπως άπο-καλεϊ τά πλοιάρια. 3. MM 3 (1865) σ. 37-40. 4. Τά διασωθέντα χρυσόβουλλα στό πρωτότυπο ή σέ έπικυρωμένα άντίγραφα γιά τήν μονή τής Πάτμου τής έποχής Κομνηνών-'Αγγέλων είναι: Πάτμος Α' άρ. 7 (£τ. 1088 Reg. 1150, άρ. 8 (Regesten 1296, Ίούλ. 1119 σιγίλλιον), άρ. 9 (Regesten 1570, Ιούν. 1186), άρ. 11 (Regesten 1640, έτ. 1197). Τά διασωθέντα γιά τήν ίδια μονή έγγραφα τοΟ σεκρέτου της θαλάσσης είναι Πάτμος Β' άρ. 56 (6τ. 1195), άρ. 59 (έτ. 1199), άρ. 60 (έτ. 1203).

389 δαρίου)5 καϊ τήν απονομή έξκουσσείας δηλ. φορολογικής απαλλαγής και υπηρεσιακά έγγραφα τοΟ σεκρέτου τής θαλάσσης, αρμοδίας κεντρικής ύπη-ρεσίας γιά τόν Ελεγχο κυριότητος, χωρητικότητος τοΟ πλοίου. Ή χωρητι-κότης τοϋ πλοίου λήγοντος τοΟ ΙΑ' αϊ. ήταν 500 θαλάσσιοι μόδιοι (Πάτμος ετ. 1088), λήγοντος τοϋ IB' αί. έγιναν 1500 (ετ. 1195) καί 2.000 μόδιοι τό 1204. Ρητώς έπαναλαμβάνεται δτι έδικαιοϋντο νά άντικαταστήσουν τά ναυα-γοϋντα ή γιά οιονδήποτε λόγο καταστρεφόμενα πλοία οί ιδιοκτήτριες μονές. Τό σέκρετον τής θαλάσσης τελεί υπό τόν λογοθέτη τών σεκρέτων καί έλέγχεται άπό τόν μέγα δοϋκα τοΟ στόλου, δπως δλες οί ναυτικές ύπηρε-σίες, στρατιωτικές καί πολιτικές. Είναι στελεχωμένο μέ ύψηλόβαθμους δι-οικητικούς ύπαλλήλους, βασιλικούς νοταριους, παραθαλασσίτη (1 ή 2), τον (τους) ένεργονντα(ας) τήν τής θαλάσσης δουλείαν (βλ. κατωτ.), οί όποιοι υπο-γράφουν καί τά σχετικά έγγραφα. Μερικές φορές ένεργοϋν ώς έκπρόσω-ποι (δικαίφ) άνωτάτων κρατικών λειτουργών, δπως ρητώς δηλώνεται στήν υπογραφή τους. Υπάρχει άκόμη καί ειδικευμένο τεχνικό προσωπικό πού λειτουργεί ώς πρωτομανδατορικόν δφφίκιον, ώς πρωτοελατικόν όφψίκιον καί έλαιοπάροχοι". Οί τεχνικοί πού ένήργησαν τήν καταμέτρηση δέν ύπογρά-φουν τό έγγραφο τής καταμετρήσεως τοΟ πλοίου, τό ύπογράύπογρά-φουν μόνον οί διοικητικοί ύπάλληλοι. Ή καθέλκυση τού πλοίου γίνεται στήν Κωνσταντινούπολη στήν παρα-λία τοϋ Νεωρίου ή στόν αίγιαλό τοϋ ΣυκαϊτικοΟ κόλπου μέ τήν διαδικασία πού καλείται εξαμον ή έξαμος (έξαμωθήναι) καί άφοϋ έξακριβωθή τό Ιδιο-κτησιακό καθεστώς τοϋ πλοίου. 'Ακολουθεί δέ ή καταμέτρηση τής χωρητι-κότητος τοϋ πλοίου άπό τό τεχνικό προσωπικό σύμφωνα μέ δρισμένους κα-νόνες, παρουσία τών άξιωματούχων τοϋ σεκρέτου τής θαλάσσης άφ' ένός καί έκπροσώΛων (συνήθως τριών) τής μονής, άπαραιτήτως τοϋ ήγουμένου καί τοϋ οικονόμου τ η ς ' . Ή διακίνηση τοϋ πλοίου έπιβαρύνεται μέ διαφόρους δασμούς γιά τήν προσέγγιση σέ λιμάνι, σκάλες, έλλιμενισμό (καταρτιάτικο, σκαλιάτικο, λιμενιάτικο), αντίναυλον. Γιά τήν καταμέτρηση καί παράδοση τοϋ πλοίου 5. 'Επίσης στήν μονή Χιλανδαρίου παραχωρείται άπό τόν "Αλέξιο Γ' "Αγγελο κατ' αίτηση τοΟ μεγάλου ζουπάνου Στέφανου Νεμάνια δικαίωμα κτήσεως πλοίου 1.000 μοδιών, άπαλλαγμένου φορολογίας ('Ιούνιος 1199" Regesten 1652)· Mrjana Ζ ί ν ο j i n ο ν i c, Vas-siliki Κ r a ν a r i, Chr. G i r ο s, Actes de Chilandar I. Des origines a 1319, Paris 1998, άρ. 5 σ. 110-117.

6. Helene A h r w e i l e r , Fonctionnaires et bureaux maritimes a Byzance REB 19 (1961) σ. 239-252.

7. Γιά τήν διαδικασία καταμετρήσεως τοϋ πλοίου βλ. Ν υ σ τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ Π ε -λ ε κ ί δ ο υ, Πάτμος Β' σ. 95-96, 100-106, ένθα καί ή πα-λαιότερη βιβ-λιογραφία, Ίω. Κ ο-ν ι δ ά ρ η, Προσδιορισμός τής άτομικότητος πλοίου στά βυζαο-ντιο-νά έγγραφα της Πάτμου έν 'Αφιέρωμα εις Κ. Ρόκαν, 'Αθήναι 1985, σ. 469-479.

έχουν διασωθή υπηρεσιακά έγγραφα τοΰ σεκρέτου της θαλάσσης γιά πλοία τής Πάτμου άρ. 56 (1195), 59 (1199) καϊ 60 (1203)8. Σκάλα ή αποβάθρα, τό άγκυροβόλιο9. Στις παραλίες γύρω άπό τήν Κων-σταντινούπολη οί ξύλινες αύτές άποβάθρες άνήκαν κυρίως σέ φιλανθρωπι-κά ιδρύματα, νοσοκομεία, πτωχοκομεία, μοναστήρια. Τό σκαλιάτικον είναι τό τέλος πού παρέχει δικαίωμα γιά τήν στάθμευση στήν σκάλα, τήν έκεϊ έμπορική συναλλαγή και τήν άποθήκευση τοΰ έμπορεύματος σέ παρακειμέ-νους χώρους. Ό σπουδαιότερος φόρος δμως ήταν ή δεκατεία ήτουν κομμέρκιν δηλ. φόρος 10% στήν πώληση τών είσκομιζομένων έμπορευμάτων καί φορολογία στήν κυκλοφορία10. Ειδικώς γιά τό κρασί προβλεπόταν ή δεκατεία τών οί-ναρίων γιά τήν όποια γίνεται ιδιαίτερος λόγος έξ άφορμής δίκης. Στό αίτημα τών μονών γιά έξκουσσεία άπό φορολογικές έπιβαρύνσεις τών πλοίων καί τών μεταφερομένων έμπορευμάτων ό αύτοκράτωρ 'Αλέξιος Α' Κομνηνός άπάντησε στήν άρχή μέ παραχώρηση μικρών διευκολύνσεων : νά πλέη τό πλοίο έλεύθερα σέ Άνατολή-Δύση καί τά νησιά και νά έμπο-ρεύεται χωρίς καταναγκαστικές έπεμβάσεις11, νά είναι δέ άπαλλαγμένο αύ-τό καί αύ-τό πλήρωμα (τοϊς εν τούτω έμπλέουσι) και πάσ(ης) έπηρεί(ας) και αγ-γαρείας) καϊ ούτε κανείς νά τό στέλνη μήτε πρό(ς) μετακομιδ(ήν) τών χρει-ωδών και αντή τή βα(σιλεία) μου αναγκαιοτάτων ( = ώστε νά μήν τό στέλνη κανείς νά μεταφέρη πράγματα άκόμη καϊ τά πιό άναγκαϊα στήν βασιλεία μου)12. ΕΙδικώς τό έγγραφο τοΰ 'Αλεξίου Α' γιά τήν Λαύρα (έτ. 1102) παρου-σιάζει Ιδιαίτερο ένδιαφέρον, γιατί κατά κάποιο τρόπο κωδικοποιεί τις αγ-γαρείες πού ήταν δυνατόν νά έπιβληθοΰν καί άπό τις όποιες άπαλλάσσει αύτά τά τέσσαρα πλοία τής Λαύρας (στίχ. 39-64). Σημειώ μόνο τήν άπαλλα-8. Έκδ. Πάτμος Β' άρ. 59, 60, σ. 120-127, 128-134 καί σ. 101-107 συγκριτικώς πίνας τών άξιωματούχων πού άναγράφονται στά Εγγραφα. 'Απαρίθμηση τών δασμών στό Εγγρα-φο Λαύρας τοϋ 'Αλεξίου A' Regesten 1215c (1102) Actes de Lavra I άρ. 55, σ. 285-287.

9. Μέ άκρίβεια καί γραφικότητα περιγράφει τις σχόλες στά παράλια τής Κωνσταντι-νουπόλεως ό Άτταλειάτης σ. 278, στήν μετάφραση Ίω. Π ο λ έ μ η (Εκδ. 1997), σ. 477.

10. Helene A n t o n i a d i s - B i b i c o u , Recherches sur les douanes a Byzance, L'«octava» le «kommerkion» et les commerciaires, Paris 1963 σ. 134135. G. R o u i l -I a r d, Les taxes maritimes et commerdales d'apres des actes de Patmos et de Lavra έν Melanges Ch. Diehl τ. I, Paris 1930 σ. 277-289. ΕΙδικώς περί τής δεκατείας βλ. παρατηρή-σεις Έρας Β ρ α ν ο ύ σ η στό Εγγραφο Ίσαακίου Β' άρ. 9 (1186) Regesten 1570 Πάτμος Α" σ. 95, όπου καί ή σχετική παλαιότερη βιβλιογραφία. 11. ελεύθερον πάντοθεν διατηρεϊσϋαι πάσης καί παντοίας επήρειας, αγγαρείας τε xal κακώαεως (Πάτμος άρ. 8 στίχ. 8 σ. 81 Regesten 1296). 12. Πάτμος Α' άρ. 8 (1119) σ. 82 παρόμοιες διατάξεις καϊ στό χρυσόβουλλο Α' άρ. 7 (1088) στίχ. 19-21, 24-25. Regesten 1150.

391 γή άπό αγγαρεία πολεμική : ούτε μην οί κατά καιρούς ενεργούντες έν τώ ατό-λω ή ετέραν οίανδήτινα αρχήν έμπεπιστευμένοι, λ'ήψονται άπό τών τοιούτων πλοίων ναύτας χάριν αγγαρείας ή πλωιμους τούτους ποιήσουσι κατά τινα α-ναγκαιοτάτην χρείαν της Ρωμανίας (στ. 55-57). "Ετσι μαθαίνομε δτι ήταν δυνατή ή έπίταξη τοϋ έμπορικοϋ ναυτικοΰ καί ή στράτευση τών ναυτών στό πολεμικό ναυτικό (πλωίμους τούτους ποιήσουσι), σέ καιρό έκτακτης ανάγ-κης τοΰ κράτους, άπό τις όποιες άγγαρεϊες άπαλλάσσει τά τέσσερα πλοία τής Λαύρας ό αύτοκράτωρ, όρίζοντας βαρειές ποινικές ρήτρες γιά δποιον ήθελε παραβή τις αυτοκρατορικές άπαγορεύσεις (στίχ. 85-86). Έξκουσσεία τής δεκατείας παραχώρησε πρώτη φορά ό αύτοκράτωρ Ίσαάκιος Β' "Αγγελος στά 3 πλοιάρια τής μονής τής Πάτμου τό 1186, τά όποια τώρα είχαν τήν άδεια νά πλέουν απανταχού τών τής ρωμαϊκής επικρα-τείας μερών, απαλλαγμένα άπό τήν καταβολή τής δεκαεπικρα-τείας μέ μόνη έξαί-ρεση τήν Κωνσταντινούπολη, γιά τήν όποία ή άπαλλαγή ίσχυε μόνον γιά τόν κατάπλου μιά φορά τόν χρόνο13. Ή έξκουσσεία άφοροΰσε άπαν κεφά-λαιον επί τε τών οίναρίων και παντός ετέρου είδους και πράγματος. 'Ηταν δη-λαδή γενική καί φυσικά κατάπλους στήν Βασιλεύουσα πέραν τοΰ ένός τα-ξειδιοΰ ήταν έλεύθερος μέ τήν προϋπόθεση καταβολής τής δεκατείας. 'Εξ άλλου ή ιδιαίτερη μνεία τής δεκατείας τών οίναρίων έχει σημασία, γιατί ή κατανάλωση κρασιοΰ στό καθημερινό γεΰμα καί δείπνο πλουσίων καί φτω-χών, πολιτών καί μοναχών ήταν σημαντική11. 'Εκτός άπό τις πληροφορίες γιά τήν όργάνωση τοΰ σεκρέτου τής θα-λάσσης σημαντική θεωρώ τήν μαρτυρία γιά τήν ύποδηλουμένη άνάπτυξη τοΰ λιμανιοΰ τής Κωνσταντινουπόλεως καί τήν πληθυσμική συγκέντρωση στήν Πόλη, δπως καί γιά τις έπιπτώσεις στίς φορολογικές ρυθμίσεις ένός λαϊκοΰ καταναλωτικοΰ άγαθοΰ δπως τό κρασί. Ή άφειδώλευτη παροχή φορολογικών άπαλλαγών σέ πλοία τών μονών είχε ώς αποτέλεσμα πολλήν ζημίαν τω δημοσίω πού άνάγκασε τόν αύτοκρά-13. Πάτμος Α' άρ. 9 ('Ιανουάριος 1186) σ. 89-97. Regesten 1570. Τό κείμενο τοϋ χρυσο-βούλλου σ. 91-92. Στό χρυσόβουλλο τοΟ 'Αλεξίου Α' (Ετ. 1102) γιά τή μονή της Λαύρας πα-ρέχεται σέ 4 πλοία τής μονής χωρητικότητος 6.000 μοδιών σέ άντικατάσταση ί[πτά] πλοίων τών δέκα έξι χιλιάδων (έκδ. Actes de Lavra τ. I (1970) άρ. 55 σελ. 282-287, Regesten 1215c έξκουσσεία άπό έπιβαρύνσεις συναφείς μέ τίς θαλάσσιες μεταφορές. Στήν άπαγόρευση σέ κομμερκιάριο η δεκαατή νά έπιβάλη κομμέρκιον ή δεκατισμόν (στίχ. 39-41) υπόκειται, νομίζω, προσωπική άξίωση τοΟ ύπαλλήλου (ώς φιλοδώρημα) και δχι γιά τόν κρατικό φό-ρο τής δεκατείας. 14. Ά π ό τά τυπικά τών μονών τής έποχής Ιδίως τοΟ Χριστού Παντοκράτορος καί τής Πετριτζωνιτίσσης τοΟ ΠακουριανοΟ είναι προφανές δτι τό κρασί άποτελεί ουσιώδες συ-στατικό τής διαίτης κληρικών, μοναχών, λαϊκών καί ώς ευρείας καταναλώσεως άγαθόν θά είχε Ικανοποιητική φορολογική άπόδοση. Βλ. καί σ. 266 σημ. 70.

τορα 'Αλέξιο Π νά άνακαλέση δλα τά προστάγματα έξκουσσείας πλοίων15. Ά λ λ ά μέ νέο έγγραφο ό ίδιος αυτοκράτωρ, χαριζόμενος στόν ήγούμενο τής μονής Πάτμου, έπικυρώνει δλα τά παλαιότερα αυτοκρατορικά έγγραφα φο-ρολογικών άπαλλαγών πλοίων τής μονής καί προχωρεί στήν παραχώρηση νέας γιά πλοιάριο 500 μοδίων, δπως άπαντα στό έγγραφο, πού δ Fr. Dolger διορθώνει σέ 1.500 μοδίους16. 2. Παραθαλασσίτης17 "Οπως φαίνεται καί άπό τήν όνομασία ό παραθαλασσίτης έχει άρμο-διότητα στήν άσφαλή έπικοινωνία θάλασσας καί στεριάς. 'Αρχικά στήν ύπηρεσία τοϋ έπαρχου τής πόλεως καί μάλιστα τελευταίος στήν Ιεραρχία στό Έπαρχικόν βιβλίον (έτ. 911/912) μέ άρμοδιότητες περιοριζόμενες στό λιμάνι καί τήν θαλάσσια περιοχή τής Βασιλεύουσας, άναβαθμίζεται μέ τήν αύξηση τής θαλασσίας έπικοινωνίας, ώστε στήν συνθήκη τοΰ 992 μέ τήν Βενετία έχει μετακινηθή στό λογοθέαων τον γενικού, τόν δέ ΙΑ' αί. είναι άρμόδιος δικαστής γιά τούς πλέσντας τήν θάλασσαν (Πείρα ΝΑ' 29). Ώ ς πλέοντες τήν θάλασσαν νοοΰνται οί τοΰ έμπορικοΰ ναυτικοϋ18, διακρινό-μενοι άπό τούς πλωιμους, δπως άναγράφονται οί ύπηρετοϋντες στό πολε-μικό ναυτικό (τό πλώϊμον). Στήν άρχή τοΰ IB' at. ό παραθαλασσίτης σέ χρυσόβουλλο τοΰ 'Αλεξίου Α' ύπέρ τής 'Αθωνικής μονής τής Λαύρας (έτ. 1102)19 φέρεται νά έχη στήν υπηρεσία του τούς έπιτηρητάς τής θαλάσσης, εξαγγελίατάς καί λιμεναρίους, άρμοδίους γιά τά ναυτιλιακά θέματα καί τούς πράκτορας καί σννωναρίους γιά τά δημοσιονομικά, ώς έξεχώρισε τίς άρμοδιότητές τους ή Η. Ahrweiler20. Ή ίδια έπιστήμων φαίνεται νά ταυτίζη τόν παραϋαλαασίτη μέ τούς ενεργούν-τος τήν (τάς) τής θαλάσσης δουλείας, ή πάντως δτι καλύπτει καί αύτόν μέ τήν τελευταία αύτή διατύπωση. "Εχω τήν γνώμη δτι οΰτε ταυτίζεται ούτε κα-15. Πάτμος Α' άρ. 11 στίχ. 1 σ. 105 πρά Νοεμβρίου 1197, Regesten 1640. 16. MM 6 (1980) σ. 137-139. Πάτμος Α' άρ. 11, σ. 103-112, Regesten 1641 Νοέμβριος 1197 καί ή Έ ρ α Β ρ α ν ο ύ σ η σ. 105 άποδέχεται τό τοϋ κειμένου μοδίων πεντακοσίων,. 17. Η. A h rw e i 1 e r, Fonctionnaires et bureaux maritimes, REB 19 (1961) σ. 249-250. 18. 'Ιστορία μ ο υ Β' 2 σ. 318. 19. Πάτμος Α' άρ. 9 σ. 91 στίχ. 20-22. Πάτμος Β' άρ. 56 σ. 92 στίχ. 13. Χαρακτηριστι-κή καί ή διατύπωση στό πρωτοεκδιδάμενο έγγραφο τής Λαύρας, Actes de Lavra I άρ. 67, Regesten 1635a έκδ. P. L e m e r 1 e, κλπ. (1970) άρ. 67 (έτ. 1196) στίχ. 32, 40,46, 57: τοΰ κατά τήν ήμέραν παραθαλασσίτου (καί) τοΰ ά[ντιπροσ]ωποϋντο(ς) αντφ πα[κτω]ναρί(ων) σνν [ωναοίων] (έπι)[τηρητών] τ(ής) θαλάσσ(ης) [ίξ]αγ]γελιατ(Λν) [καϊ λι]μεια[ίΐ ]ων νά μή καταβάλλεται σέ κανέναν άπό αύτούς συνήθεια ή κανίσκιον... άλλ' οΰδε [πρδζ αυτόν τόν παραθα]1αααίτψ. 'Ανάλογη διατύπωση καί Λαύρας άρ. 55 (1102) σ. 32 Regesten 1215c· 20. Βλ. σημ. 17.

393 λύπτεται. Τό χρυσόβουλλο τοϋ 1186 γιά τήν Πάτμο Α' άρ. 9 (Regesten 1570), σ. 91, στίχ. 20-22 και ή πράξις τοϋ σεκρέτου τής θαλάσσης τοϋ 1195 (Πάτ-μος Β' άρ. 56, σ. 92 στίχ. 13) είναι σαφή : μη τολμάν τινά των δημοσιακάς ενεργούντων δονλείας r) αυτών τών κατά καιρούς παραθαλασσιτών πειρασθαι... Ό παραθαλασσίτης είναι άνώτερος κρατικός λειτουργός μέ ευρύτερη δικαιοδοσία, ένώ οί ένεργοΰντες τάς τής θαλάσσης δουλείας είναι πρόσωπα έπιφορτισμένα μέ τόν έλεγχο καί τήν είσπραξη τών φορολογικών υποχρεώ-σεων τοϋ πλοίου ή τήν έξακρίβωση τών συναφών μέ τήν παροχή έξκουσ-σείας έγγράφων. Ώ ς κρατικός λειτουργός ό παραθαλασσίτης φέρει τόν τίτ-λο πρωτονοβελισσιμοϋπέρτατος (Πάτμος Β' άρ. 60 έτ. 1203), άλτίτ-λος δέ συν-άδελφος του τόν τίτλο σεβαστός (Πάτμος Β' άρ. 59, έτ. 1199), ένώ οί ένερ-γοΰντες τάς τής θαλάσσης δονλείας οϋτε ύπογράφουν ούτε αύλικό τίτλο φέ-ρουν, ή δέ μνεία των συνδυάζεται μέ τήν λειτουργική τους Ιδιότητα, πρόδη-λη στό ότι ύποχρεοϋνται νά παρουσιάζουν στούς ύπηρεσιακούς προϊστα-μένους των τις σχετικές άποδείξεις, ύπογεγραμμένες καί έπικυρωμένες άπό τήν μονή είτε έπί πάκτον ή καί εις τό πιοτόν ένεργοΰσι, δηλ. είτε ένεργοϋν ώς ένοικιασταϊ τών φόρων (έπί πάκτον) είτε ώς έντολοδόχοι τοϋ δημοσίου (είς τό πιστόν)21. Πρόκειται καί έδώ γιά τήν ίδια δικαδικασία τής δοχής, πού έφαρμόζεται στις περιπτώσεις έγγείου Ιδιοκτησίας. 3. Εξόριστοι Καίτοι δέν έχει άμεση σχέση μέ φορολογικά βάρη τοϋ πλοίου, πρόκει-ται δμως κι έδώ γιά περιοριστικούς όρους, σημειώνω τήν αυτοκρατορική ρύθμιση, πού προφανώς θίγει θέματα έσωτερικής άσφαλείας τοϋ κράτους. Πρόκειται γιά τήν άπαγόρευση μεταφοράς, διελεύσεως καί παραμονής στήν νήσο Πάτμο έξορίστων22 κι άκόμη τήν άπαγόρευση μεταφοράς έξορίστων μέ τά πλοία τής μονής23. 4. Διεθνείς μεταφορές Εντελώς έπιλεκτικά καί μόνον γιά νά κεντρίσω τό ένδιαφέρον γιά τό 21. Βλ. Πάτμος Β' σ. 98 καί τά σχόλια της έκδότριας Μαρίας Ν υ σ τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ -Π ε λ ε κ ί δ ο υ στό έγγραφο άρ. 56 (έτ. 1195). 22. Πάτμος Α' άρ. 6 σελ. 62 (έτ. 1088 Reg. 1147). Έδώ όμως πρόκειται περισσότερο γιά άπαλλαγές άπό οικονομική έπιβάρυνση άπό τήν άποστολή μανδατόρων τον δρόμου πρέσβεις αγόντων ή έξορίστονς αΰτόθι καί σ. 6134 οϋτε μήν έξόριστος πεμφθήσεται (άρ. 5 „ έτ. 1087 Reg. 1139). Πάτμος Α' άρ. 5 (1087), άρ. 6 (1088), άρ. 7 (1088), άντιστοίχως Re-gesten άρ. 1139, 1147, 1150. 23. Πάτμος Α' άρ. 7 στίχ. 34 (έτ. 1088) οί κατά χώραν δοΰκες... κατεπάνω τε καί στρα-τηγοί... η έξορίστους έν αύτω ( = στό πλοίο) έμβάΧωσιν... (άπειλεϊται τιμωρία ϋν δέν συμ-μορφωθούν μέ τούς όρισμούς των...).

θέμα των μεταφορών χερσαίων καί θαλασσίων σημειώνω δύο συναφείς πλη-ροφορίες. Σέ έπεισόδιο τής βασιλείας τοϋ 'Αλεξίου Γ' 'Αγγέλου αποκαλύ-πτεται ή δολιότης τοΰ μονάρχου καί συγχρόνως παρουσιάζεται ή ανάπτυξη τών θαλασσίων έμπορικών μεταφορών στήν Μαύρη Θάλασσα (έτσι άποκα-λεϊται ό Εύξεινος Πόντος στήν δημώδη απόδοση τοΰ Νικήτα Χωνιάτη) καϊ εμπόρων τοϋ 'Ικονίου κι άκόμη ή προστασία τοΰ Σελτζούκου σουλτάνου πρός τούς ύπηκόους του, ώστε νά καταστή τό άνακύψαν θέμα άντικείμενο διακρατικής διαμάχης. Πώς έχει τό θέμα; Ό 'Αλέξιος Γ' "Αγγελος έστειλε δικό του άνθρωπο, όνόματι Κωνσταντίνο Φραγγόπουλο, μέ έξ πλοία θεωρητικώς μέν γιά νά έλέγξουν πλοίο, ναυαγήσαν κοντά στήν Κερασοΰντα τοΰ Εύξεινου Πόντου, στήν πραγματικότητα δμως γιά νά άφαιρέσουν τά φορτία τών πλοίων πού έκι-νοΰντο στήν Μαύρη Θάλασσα. Ό Φραγγόπουλος δύο μήνες δροΰσε μ' αύτό τόν τρόπο, άποσπώντας τά έμπορεύματα, συγκεντρώνοντας τά χρήματα, πού πήγαιναν στό ταμείο τοΰ αύτοκράτορος, προκαλώντας ματαίως διαβήματα τών έμπόρων πρός τόν βυζαντινό ήγεμόνα24. Γιά τό ίδιο θέμα ένδιαφέρθηκαν καί οί έμποροι τοΰ 'Ικονίου, πού άπευ-θύνθηκαν στόν δικό τους σουλτάνο Ρουκρατϊνο, ό όποιος άμέσως πρόβαλε τό θέμα στόν βυζαντινό μονάρχη, τήν περίοδο μάλιστα πού συζητοΰσαν γιά άνανέωση τών συνθηκών. Ό 'Αλέξιος Γ' "Αγγελος άποποιήθηκε τήν εύθύ-νη, δηλώνοντας δτι ό Φραγγόπουλος ήταν άποστάτης καϊ ένήργησε αύτο-βούλως μέ δική του πρωτοβουλία. Τελικά στό κείμενο τής συμφωνίας πε-ριελήφθη καί ρήτρα φόρων μνάς αργυρίου πεντήκοντα είς άπό&ομα ων οί ίμποροι άφηρέθησαν δηλ. ένα ποσό 50 μνών άργυρίου ώς άποζημίωση γιά τούς Τούρκους έμπόρους26. Ά π ό τυχαία περιστατικά διαπιστώνεται όμαλή συνεργασία Βυζαντινών πραγματευτών καί Τούρκων έμπόρων τοΰ 'Ικονίου τόσο σέ χερσαίους δρό-μους, δσο καί μέ θαλάσσια μεταφορικά μέσα. Ή συνεργασία, ίδιωτική βέ-βαια, δέν ήταν ευκαιριακή άλλά είχε έδραία βάση καί διάρκεια. Στήν μία περίπτωση ή άναταραχή άνέκυψε άπό τήν άβασιμη παρέμβαση τοΰ 'Αλεξίου Γ', πού διέταξε τήν φυλάκιση τών έμπόρων καί τήν κατάσχεση τών έμπορευ-μάτων δλων. "Οπως έχει ή άόριστη διατύπωση τοΰ χωρίου δέν είναι σαφές δν έφυλάκισε ή δχι δλους Βυζαντινούς καί Τούρκους. Σποραδικές οί μαρτυρίες άφήνουν νά φανή ή άνάπτυξη καί άποδοτικό-της τοΰ έμπορίου καί τών θαλασσίων μεταφορών στήν Μαύρη Θάλασσα πού συνεχίζεται όλον τόν IB' αιώνα. Τήν άπομύζηση ναυτιλιακών κερδών συνέ-24. Νικ. Χων. σ. 528„. 25. Νικ. Χων. σ. 528-529. Ό Ρουκρατϊνος ήταν γυιός τοΟ μεγάλου σουλτάνου τοΟ 'Ι-κονίου Κιλιτζασθλάν Β' άνωτ. σ. 210.

395 χισαν οί Άγγελώννμοι κασίγνητοι σέ μεγάλη έκταση παραβλέποντες τΙς συνθήκες, δπως μέ τούς Βενετικούς, τών όποιων τά πλοία ήργυρολόγουν καί συγχρόνως έξωθοΰσαν τούς Πισσάτες έναντίον τους, ώστε συχνά ύπήρξαν ένοπλες ρήξεις μεταξύ Βενετικών καί Πισσαίων26. 5. Πειρατεία Ή χαλάρωση στήν λειτουργία τής διοικήσεως λήγοντος τοΰ IB' αι. καί ή άποδυνάμωση τοΰ βυζαντινού πολεμικοΰ ναυτικοΰ άπέβησαν όλέθριες τόσο γιά τήν άμυνα τών παραλίων άπό τούς πειρατές, δσο καί τήν άπόκρου-ση έπιθέσεως άλλοεθνοΰς άντιπάλου. "Ετσι οί "Αγγελοι τώρα, δπως άλλοτε οί Κομνηνοί άναγκάσθηκαν νά άπευθυνθοΰν σέ ιταλικές ναυτικές πόλεις (Βενετία, Γένουα, Πίσα) καί νά ζητήσουν τήν συνδρομή τους γιά τήν προστασία τών άκτών καί σέ τελευταία άνάλυση τής έλευθερίας των, έξαγορασμένης δμως μέ τήν άκριβή παραχώ-ρηση έμπορικών προνομίων27. "Ετσι ό έμπορικός άνταγωνισμός έξ άρχής ήταν χαμένος γιά τήν Ρωμανία. Οί Βενετοί, Γενουάτες, Πισαΐοι έμποροι, άπαλλαγμένοι κατά καιρούς άπό κάθε φορολογική έπιβάρυνση οί πρώτοι, μέ έλάχιστη οί άλλοι, κέρδιζαν πολύ περισσότερα άπό τούς άντιστοίχους συναδέλφους των πολίτες τής Ρωμανίας. Φυσικά δέν μποροΰσε έτσι νά ύπάρ-ξη οικονομική άνόρθωση τοΰ κράτους, δταν έχανε τά φορολογικά έσοδα άλλά καί Ενα μέρος τού πλούτου, άφοΰ τά κέρδη μεταφέρονταν έξω άπό τήν έπικράτεια άπό τούς ξένους έμπόρους. 'Υπάρχουν άρκετές μαρτυρίες γιά πάμπλουτους πολίτες τής Ρωμανίας αΰτής τής έποχής άλλά δέν προσδιορί-ζεται ή πηγή τοΰ πλούτου. 'Εκείνο πού έντυπωσιάζει είναι δ η πρόκειται γιά δημόσιους λειτουργούς σέ ύψηλές κρατικές θέσεις μέ άκραϊο, θλιβερό πα-ράδειγμα τόν βασιλικό συγγενή Μχαήλ Στρυφνό, μέγα δούκα τοΰ στόλου. "Οσο ή βυζαντινή αύτοκρατορία διατηροΰσε τόν στόλο της σέ πολεμική έτοιμότητα καί μετά τήν άνάκτηση Κρήτης-Κύπρου τόν Γ αί. περιορίσθηκε ή έλευθερία κινήσεων τοΰ άραβικοΰ ναυτικοΰ, ή ναυσιπλοία στήν άνατολική 26. Νικ. Χων. σ. 537-538. 27. Χρυσόβουλλα ΊσαακΙου Β' 'Αγγέλου άπό Φεβρ. 1187 ( = Regesten άρ. 1576) JGR τ. Ill coll. IV άρ. 87 σ. 517-524 TTh 1179-189 μέ άναγραφή καί τών παλαιοτέρων χρυσοβούλ-λων. Χρυσόβουλλο Ίσαακίου Β' Φεβρ. 1187 ( = Reg.: άρ. 1577) JGR ΙΠ άρ. 88 σ. 525-529 TTh I 189-195. Συνθήκη μεταξύ Ρωμανίας-Βενετίας Φεβρ. 1187 ( = Regesten άρ. 1578) JGR ΠΙ άρ. 89, 529-535. TTh 1 195-203, στό χρυσ. έτ. U89 ( = Regesten 1590) JGR ΠΙ σ. 555u, 5 9 9l r Συνθήκη μέ Βενετία πρά Ιουνίου έτ. 1189 (Reg. άρ. 1590)· JGR 535-538 άρ. 90 TTh I 206-211, Νοεμ. T T h I 248-278, σ. 553-565 JGR ΠΙ άρ. 95. Χρυσόβουλλο 'Αλε-ξίου Γ" πρός Βενετούς έτ. 1198 (Reg. άρ. 1647). Ό χρυσόβουλλος λόγος γιά τήν Γένουα τοΒ 'Απριλίου 1192 ( = Reg. άρ. 1610) MM 3 σ. 25-37 (μέ Authenticum) μνεία στό χρυ-σόβουλλο 1193 ( = Reg. 1616) MM 3 άρ. 7 σ. 40,„ 4530.

Μεσόγειο ήταν άσφαλής. Ή κατάσταση άρχισε νά παίρνη δυσμενή τροπή, δταν άπό τά μέσα τοΟ ΙΑ' αί. οϊ άδύναμες κυβερνήσεις τής Αυτοκρατορίας περιόρισαν τις δαπάνες γιά τήν συντήρηση καί έξοπλισμό τοΟ στόλου ώστε, δταν ό 'Αλέξιος Α' άνέβηκε στόν θρόνο δέν ύπήρχε βυζαντινό πολεμικό ναυτικό, δθεν και τό πρός τήν Βενετία αίτημα γιά βοήθεια στόν πόλεμο κατά τών Νορμανδών. Ή άνάπτυξη τής Βενετίας σέ θαλασσία δύναμη στήν Μεσόγειο άρχισε νά βαρύνη στήν ναυσιπλοΐα, ίδίως δταν μετά τις έπιθέσεις κατά ξένων έποι-κων στήν Βασιλεύουσα τό 1171 καί 1182 ένα μέρος τών ξένων, Ιδίως τό πε-ρισσότερο τυχοδιωκτικό, έστράφησαν στήν συγκρότηση πειρατικών στο-λίσκων. Στό προοίμιο τοΰ χρυσοβούλλου Ίσαακίου Β' 'Αγγέλου ύπέρ τής Γένουας τόν 'Απρίλιο 1192 (Reg. άρ. 1610) ό αυτοκράτωρ ύπενθυμίζει στούς Γενουάτες δτι τήν έποχή τοΰ τυράννου έκείνου Άνδρονίκου άπέδρασαν τών όρίων τής Ρωμανίας καί μετετάγησαν εις έχθρούς σφάττοντες και σφαττό-μενοι, ζημιονντες και ζημιονμενοι2*. Πρός τό τέλος τοΰ IB' αί. ή άπουσία μιας ισχυρής δυνάμεως στήν 'Ανατολική Μεσόγειο πού θά μποροΰσε νά άνακόψη τήν άνάπτυξη καί διάδοση τής πειρατείας, κατέστησε περισσό-τερο έμφανή τήν άδυναμία μετά τήν διάσπαση τής κυριαρχίας στήν θάλασ-σα μεταξύ περισσοτέρων κρατικών όντοτήτων στήν περιοχή, δπου μετά τό 1204 δροΰν ναυτικές Ιταλικές πόλεις, λατινική ήγεμονία στήν Κωνσταντι-νούπολη, Θεσσαλονίκη, κράτος έλληνικό Νικαίας, λατινικά βασίλεια 'Ιε-ρουσαλήμ, Κύπρου, Ίωαννίτες ιππότες στήν Ρόδο. Παρατηρήθηκε άκόμη δτι κατά τόν μεταξύ τους άνταγωνισμό κάποιοι δέν δίσταζαν νά προσεγγί-σουν καί προσελκύπροσεγγί-σουν μέ τό μέρος τους πειρατές29. Ή άνασφάλεια πού έπικρατεΐ στά ταξίδια άνοικτής θάλασσας άποτυπώνεται στό έγγραφο τοΰ Ίσαακίου Β' 'Αγγέλου πρός τήν ήγεσία τοΰ κάστρου Γενούης (άπό Νοεμ-βρίου 1192), δταν βενετικά πλοία έρχόμενα άπό τών μερών τής Παλαιστίνης καί τής Αιγύπτου μέ έπιβάτες άποκρισιαρίους τής βασιλείας μου (Ρωμα-νίας) άλλά καί τοΰ σουλτάνου τής Αίγύπτου δέχθηκαν έπίθεση γενουατικών καϊ πισατικών πλοίων. Οί έπιτεθέντες τούς μεν όποκρισιαρίους τής βασιλείας μου και τοϋ σουλτάνου τής Αιγύπτου... άπηνώς και άνηλεώς κατάσφαξαν και άλλους Ρωμαίους και Συριάνους πραγματευτάς πού βρήκαν σ' αύτά τά πλοία 28. MM 3 (1865) σ. 25· δλο τό κείμενο τοϋ χρυσοβούλλου σ. 25-37,Regesten 1610. 29. Ή 'Αλεξάνδρα Κ ρ α ν τ ο ν έ λ λ η έμελετησε μέ έπιτυχία τήν 'Ιστορία τής πει-ρατείας στούς πρώτους χρόνους της Τουρκοκρατίας 1390-1538, 'Αθήνα 1985, περίοδο άκ-μής της καί πολλά άποκομίζει ό άναγνώστης γιά τόν τρόπο διαμορφώσεως της πειρατείας καί τών συνεπειών της στόν μεσογειακό χώρο. Τήν πειρατεία τών τελευταίων βυζαντινών αιώνων περιέλαβε σ. 193-210 καί ό G. Μ a k r i s στό βιβλίο του Studien zur spatbyzanti-nischen Schiffahrt, Genova 1988, όπου σ. 194-195 Επισημαίνεται καί ή διάκριση Κουρσά-ρου καί Πειρατή.