लीळाचरित्रातील समाजदर्शन नवनाथ किसन ग ुंड

(1)

Aayushi International Interdisciplinary Research Journal (AIIRJ)

VOL- VIII ISSUE- II FEBRUARY 2021 PEER REVIEW e-JOURNAL

IMPACT FACTOR 7.149

ISSN 2349-638x

Email id’s:- [email protected] Or [email protected]

Chief Editor: - Pramod P. Tandale (Mob.08999250451) website :- www.aiirjournal.com

Page No.

160

लीळाचरित्रातील समाजदर्शन

नवनाथ किसन ग ुंड

क्रांतिअग्रणी जी. डी. बरपू लरड महरविद्यरलय, क ांडल.

च

क्धररांच्यर करळरि महरररष्ट्ररि यरदिरांची ररजिट होिी. यर करळरिील समरजरचे यथरथथ चचत्रण आले

आहे. अन् म्हणूनच यरदि करळरिील महरररष्ट्ररच्यर समरजजीिनरच्यर अभ्यरसरचे एक सरधन यर दृष्ट्टीने

चररत्ररचे महत्त्ि अनन्यसरधररण आहे. त्यर िेळचर समरज कसर होिर? जरिी व्यिस्थर कशी होिी?

कोणिे व्यिसरय केले जरि होिे? कोणत्यर रूढी

परांपररांचे परलन केले जरि होिे? स्त्स्त्रयरांनर कशर प्रकररची िरगणूक ददली जरि होिी? धरर्मथक आचरण कसे होिे? आचथथकपररस्त्स्थिी कशी होिी? अशर अनेक प्रश नरांची उत्तरे लीळरचररत्र यर ग्रांथरिून शोधिर येिरि.

त्यरकरळच्यर एकूण समरजजीिनरचर आढरिर प ढील प्रमरणे घेिर येईल.

सामाजजि जीवन:-

चक्धररांच्यर करळरिील समरज अज्ञरनी अन्

अडरणी होिर. र्शक्षणरचर फररसर प्रसरर नव्हिर.

ब्ररम्हण िगथ मरत्र स र्शक्षक्षि होिर. िेद प ररणरांचर अभ्यरस त्यरांनी केलरहोिर. इिर समरज मरत्र सिरथथरथने

मरगरसलेलर होिर. चरि िथण्य पद्धिी अस्त्स्ित्िरि

होिी. समरजरि ब्ररह्मणरांनर श्रेष्ट्ठत्ि होिे. त्यरांनर दरनधमथ करण्यरची प्रथर होिी.

ब्ररम्हणरांच्यर आशीिरथदरसरठी लोक नरनर प्रकररची सांपत्ती त्यरांनर दरन देि असि. त्यरकरळी

अांधश्रद्धेचे प्रचांड प्ररबल्य होिे. भ िरखेिरांिर मरणसरांचर विशिरस होिर.

भूिबरधर झरल्यरची अनेक उदरहरणे लीळरचररत्ररि

आहेि. क्ष द्र देि-देििरांचर स ळस ळरट झरलर होिर.

देिरांनर प्रसन्न करण्यरसरठी प्ररण्यरांचर बळी देण्यरची

प्रथर सररथसहोिी. स्िप्न, शक न, अपशक न, दृष्ट्ट लरगणे, मांत्र-िांत्र, करणी, भरनरमिी इत्यरदी गोष्ट्टीांिर लोकरांचर प्रचांड विशिरस होिर. त्यरिर उपरय करणररे मरांत्रत्रकही

त्यरकरळीअस्त्स्ित्िरि होिे. अनेक प्रकररच्यर रोगररईनी

मरणसे त्रस्ि होिी. औषधरपेक्षर मांत्र-िांत्र, उिररर, अांगररर, उदी, भस्म यरांचर िरपर करून रोग बरर करण्यरकडे

लोकरांचर कल होिर. म ले होण्यरसरठी देिरलर निस करण्यरची प्रथर होिी. म ले जगि नसल्यरस, प ढे

जन्मलेल्यर म लरचे नरि दगडू, धोंडू, ग ांडू अशी नरिे

ठेिण्यरची प्रथर होिी. अशी नरिे ठेिल्यरने म ले

जगिरि अशी समजूि होिी. चमत्करररिर लोकरांचर विश िरस होिर. परकरयर प्रिेश यरचरही लोक स्िीकरर करीि असि. प नजथन्म ही कल्पनर लोकरांनीस्िीकररली

होिी. प ण्यिरन स्िगरथि जरिो िर परपी मरणूस नरकरि जरिो ही बरब लोकरांच्यर मनरि खूप खोलिर रुजली होिी. आत्मज्ञरनरसरठी एखरद्यर ग रुची गरज आहे लोकरांनी जरणले होिे. ग प्िधन, िर्शकरण, सरांकेतिक भरषर, जररण-मररण, लरगीर यर गोष्ट्टीिर लोकरांचर विशिरस होिर. थोडक्यरि, समरज हर श्रद्धर, अांधश्रद्धर, परप-प ण्य, स्िगथ- नरक, जरदू-टोणर, भूि

यरिर विशिरस ठेिणररर होिर. यरसांदभरथि लीळरचररत्ररि

अनेक दठकरणी स्पष्ट्ट असे उल्लेख आले आहेि.

(2)

ISSN 2349-638x

Page No.

161 स्त्त्री जीवन:-

यर करळरि सरमरन्यपणे एकत्र क ट ांब पद्धिी

अस्त्स्ित्िरि होिी. कत्यरथ प रुषरकडे क ट ांबरची सररी सत्तर होिी. क ट ांबरच्यर क लरचररनर महत्त्ि होिे. प्रत्येक क ट ांबरचे क लदैिि होिे. त्यरची उपरसनर करण्यरि

लोक क चररई करीि नसि. घररिील स्त्री पिीच्यर आज्ञेि ररहि असे. पिी- पत्नी, भरिांडे यरांच्यरि सांघषथ होि होिर. तनररचश्रि म्हणून मरहेरून आणलेल्यर अलांकरररिर स्त्रीचर हक्क असे. तनररधरर स्त्स्त्रयरांची

स्त्स्थिी मरत्र हलरखीची होिी. सरसू-सरसऱयरांचर स नेकडून छळ होि असे. विधिरांनरसमरजरि प्रतिष्ट्ठर नव्हिी. सांन्यरस घेिलेल्यर प रुषरांच्यर स्त्स्त्रयरांनर हलरखीचे जीिन जगरिे लरगि असे. अनेक स्त्स्त्रयर छळरलर कांटरळून मठरांच्यर आश्रयरलर येि असि.

स्त्स्त्रयरांकडे परहण्यरची प रुषरांची दृष्ट्टी उपेक्षेची

असे. घर सरांभरळण्यरपलीकडे तिलर कोणिे करम ददले

जरि नसे. स्त्स्त्रयरांनर प रुषी सांशयी स्िभरि चर त्ररस होि असे. वििरह करिरनर जेिढी दक्षिर घ्यरयलरहिी

िेिढी घेिली जरि नसे... त्यरम ळे अनेकरांचे िैिरदहक जीिन स खरचे नव्हिे. घरी अपत्यरांची सांख्यरही खूप असे. छोट्यरशर कररणरिरून स्त्स्त्रयरनर घररबरहेर करढले

जरि असे. थोडक्यरि थोडे चरांगले ि बरेचसे िरईट अशी अिस्थर प्रत्येक क ट ांबरची होिी.

आर्थशि जीवन :- यरदिकरलीन समरज हर कृवषप्रधरन असल्यरने शेिी हरच त्यरकरळचर प्रम ख व्यिसरय होिर. शेिीच्यर सांदभरथिील अनेक उल्लेख लीळरचररत्ररि सरपडिरि. करपूस, भरि, ज्िररी, नरचणी, बरजरी, िीळ, शेंग इ. वपके घेिली जरि होिी. शेिीची

औजररे लरकडी होिी. शेिी करण्यरसरठी बैलरांचर िरपर केलर जरि असे. जर्मनीची नरांगरट, खरांदणी, पेरणी

यरांचे उल्लेखही इथे आले आहेि. धरन्य सरठविण्यरसरठी कणगी ककांिर पेिरांचर िरपर केलर जरि

असे. करही शेिकरी फ लशेिीही करीि असि. त्यर

करळीही, अत्यांि कष्ट्ट करूनही शेिकरी दररद्रीच होिर.... कजरथि ब डरलर होिर. कजरथम ळे अनेक शेिकऱयरांनी आपली शेिी विकल्यरची उदरहरणे आहेि.

शेिी व्यतिररक्ि विणकऱयरचर व्यिसरयही बरेच जण करिरनर ददसिरि. िरणी, परीट, प जररी, ग रि, लोहरर, स िरर, क ांभरर, करपडरचे व्यरपररी, सोनरर, प ररणणक, भटजी, सरिकरर, बडिे इ. चे उल्लेख दठकरणी

आल्यरने हे सररे व्यिसरय त्यरकरळी अस्त्स्ित्िरि होिे

असे अन मरन करढण्यरस हरकि नरही.

व्यिसरयरबरोबरच व्यरपररही अस्त्स्ित्िरि होिर. अशर व्यरपरऱयरांचर उल्लेख िरणीी॔ म्हणून केलर जरि असे.

शेिमज री करणररेही त्यरिेळी अस्त्स्ित्िरि होिे. त्यरांनर र्मळणररी मजूरी त्यर करळरि अपूरीहोिी. सरिकरररांचर उल्लेख करही दठकरणी भरांडररी असर आलर आहे. द सी

म्हणजे करपडरचर व्यरपररी, ‘लरटी’ म्हणजे िेल्यरचर घरणर, ‘हरटर’ म्हणजे बरजरररची जरगर... अशर यर उल्लेखरिून त्यरिेळच्यर व्यिसरयरांची कल्पनर येिे.

व्यरपरर व्यिसरय म्हटले की देिघेि आली.

देिघेिीच्यर व्यिहरररसरठी नरणी िरपरली जरि.

त्यरकरळी रुिर, दरम, आसू ही नरणी प्रचर्लि होिी. िसे

करही उल्लेख लीळरचररत्ररि आले आहेि. प्रिरसरमध्ये

खचरथसरठी करहीच पैसे नसल्यरने स्िरमीांनी आपलर आडककत्तर आठ दरमरस घरण ठेिल्यरचर उल्लेख दोनदर आलर आहे. आसूचे िस्त्र अपथण केल्यरचर उल्लेखही

येथे आलर आहे. ररधपूररस श्रीगोविांदप्रभूांच्यर दशथनरसरठी जरिरनर, मरगे मठरच्यर व्यिस्थेसरठी

स्िरमीनी हरसूबरईसरकडे सोळर दरम ददल्यरचर उल्लेख आहे. यरिील आसू हे नरणे सोन्यरचे असल्यरचर उल्लेख १९० क्मरांकरच्यर लीळेि आलर आहे. करही

दठकरणी बरजररभरिरचे अप्रत्यक्ष उल्लेख आले आहेि.

उदर. दोघरचौघरांनर दोनचरर ददिस प रेल इिके धरन्य बरईसर आठ दरमरि घेिे असर उल्लेख २७ नांबरच्यर आलर आहे. गरिरि बरजरररसरठी तनस्त्शचि जरगर होिी.

(3)

ISSN 2349-638x

Page No.

162 इिकेच नव्हे िर विर्शष्ट्ट अशर बरजररपेठर अस्त्स्ित्िरि

होत्यर. एकर लीळेमध्ये ‘ररांधिण हरटर’ चर उल्लेख आहे. ‘हलिरईचर बरजरर’ हर त्यरचर अथथ आहे.

मरलिरहि कीसरठी कर द्यरिर लरगि असे. कर िसूल करणरऱयर अचधकरऱयरलर ‘स ांकी’ म्हणि. िरहिूकीसरठी

बैल, घोडे, गरढिे यरांचर उपयोग केलर जरि असे. करपूस मोजण्यरचे पररमरण ‘ विटी’, ‘गरठ’, ‘गरठोडे’ असे होिे.

थोडक्यरि यरदिकरलीन ररजिटीि िर उल्लेख केलेले

व्यिसरय केले जरि होिे.

धार्मशि जीवन :-

कोणत्यरही धमथविषयक कल्पनरांचर गरभर परमेशिर असिो ि बह िेक सिथ धरर्मथक आचरर परमेशिररच्यर सग ण रुपरभोििी केंदद्रि झरलेले

असिरि. यरदि करलीन समरजही यरलर अपिरद नरही.

त्यरांचे धरर्मथक जीिन देिरच्यर सग णोपरसनेने भरलेले

आहे. गरिर गरिरि अनेक देि-देििरांची मांददरे होिी.

मांददररांची देखभरल करण्यरसरठी ि पूजरपरठ करण्यरसरठी प जररी, ग रि, भटजी यरांची तनय क्िी केली

जरि होिी. देिळरच्यर व्यिस्थेचर खचथ भरगविण्यरसरठी

त्यरांनर जर्मनी ददल्यर जरि होत्यर. एकूणच यरदिकरलीन समरज हर धरर्मथक िृत्तीचर होिो होिर.

िीथथक्षेत्री व्रिस्थ ररहणररे लोक होिे. िीथथयरत्रर करण्यरकडे लोकरांचर कल होिर. लीळरचररत्ररि

श्रीचक्धररांच्यर िीथथयरत्रेची िणथने आली आहेि. लोक मेळरव्यरने, म्हणजे एकत्रत्रिरीत्यर िीथथयरत्रेलर जरि

असि. मरिरपूर, ररमटेक, द्िरररििी आधी दठकरणरांच्यर

िीथथस्थळरांनर लोक श्रद्धेने जरि असि. प्रिरसरि

शिरपदरांचर त्ररस होि असे म्हणूनचकदरचचि एकट्यरने

िीथथयरत्रर केली जरि नसरिी. यरत्रेच्यर मरगरथिर परणपोयर होत्यर. प्रिरसरसरठी श्रीमांि लोक परलखीचर

िरपर करीि असि. ररजे लोक आपलर प्रतितनधी

म्हणून प रोदहिरस यरत्रेस परठिीि असि. यरदि

करळरि तनरतनररळ्यर धरर्मथक सरधनरांच्यर कल्पनर

समरजरि प्रचर्लि होत्यर. चक्धरस्िरमी एकर निीन धमथपांथरची उभररणी करीि असिरनर समरजरि

तनरतनररळे धरर्मथक पांथ ि सांप्रदरय अस्त्स्ित्िरि होिे.

पयोिृिी, मोनिृत्ती, र्भक्षरििी, जोगी, अिधूि, विद्यरिांि, मरसोपरिसी यरसररख्यर र्भन्न पांचथयरांचे उल्लेख येथे

आले आहेि. धरर्मथक जीिनरिही दरांर्भकपणर होिरच खरर ित्ितनष्ट्ठ सांन्यरसी अभरिरनेच आढळि होिर.

अहांमरन्य, घमेंडखोर, मत्सरी, स खलोल प अशर डोंगी

सांन्यरशरांची सांख्यर प्रचांड होिी. यर करळरि अनेक धरर्मथक व्रििैकल्ये रूढ होिी. एकरदशी, अनांिचि दथशी, चरि मरथस यरांचे उल्लेख यर ग्रांथरि आले आहेि.

धमथविषयक अांधश्रद्धरही प्रचांड प्रमरणरि होत्यर.

धमरथलर अन सरून अनेक रूढी अस्त्स्ित्िरि होत्यर.

देिधमरथ बरोबरच लोक ग रूांनर मरन देि असि. ग रु

हर देिरची भेट घडिून आणणररर मरगथदशथक आहे ही

कल्पनर मनरि खोलिर रुजली होिी.

देमरइसेसररखी स्त्री ‘ग रुविण म चचजेनर’ असे

समजून ग रूच्यर शोधरि भटकि होिी. लीळरचररत्ररि, ख द्द चक्धर, त्यरांचे ग रु श्री गोविांदप्रभू , चरांगदेि

ररऊळ यरांचे उल्लेखअत्यांि सविस्िरपणे आले आहेिच पण त्यर र्शिरय नग्नरिस्थेि ररहणररे िरमदेि, बरल्हेगरिचर परखांडी महरत्मर, मत्सरी सररस्िि भट अशर अनेक ग रूांचे उल्लेख आले आहेि. ग रूही

भक्िरांची योग्यिर परहून मरगथदशथन ककांिर उद्देश करीि असि, एकूणच लीळरचररत्ररि ग रु महरत्म्यरलर अनन्यसरधररण महत्त्ि ददले आहे.

सुंस्त्िृतति जीवन :-

लीळरचररत्ररि यरदिकरलीन सांस्कृिीची अनेक

िैर्शष्ट्ट्ये आली आहेि. स्थरपत्यविषयरचर विचरर करिर नगरे, गरिे, त्यरांची रचनर, घरे, देिळे, रस्िे यरांचे

उल्लेख आले आहेि. गरिर भोििरलची िटबांदी, त्यरचे

दरिरजे, घररची रचनर, त्यरि पडिी, मरजघर, देिघर, घररभोििी क ांपण यरांची िणथने आली आहेि. समरजरि

(4)

ISSN 2349-638x

Page No.

163 प्रचर्लि असलेल्यर लोककथर, लोकगीिे, लोकनृत्ये

यरांचेही दशथन ग्रांथरिून घडिे. अनेक विद्यर, शरस्त्रे

यरांचे उल्लेख विस्िरररने आले आहेि उदर.

प्रल्हरदविद्यर, अांिररक्षगमन विद्यर, क्षेपणणक ि त्यरची

अस्त्रविद्यर, चौरांगी विद्यर, शरांभिी, शरक्ि, अन भि

विद्यर, हटयोग विद्यर, गोपरळमांत्र विद्यर, िेदविद्यर इत्यरदी यर विद्यर शरस्त्ररांच्यर उल्लेखरिरून त्यरकरळी

अस्त्स्ित्िरि असलेल्यर विद्यरांची आपणरलर कल्पनर येिे. यर करळी समरजरिील अस्त्स्ित्िरि असणरऱयर खेळरांचर विचरर करिर किडे, सररपरट, खडखरांब लर, नदीकरठच्यर ओल्यर िरळूची देिळे बरांधणे, कोलदरांडू इ.

खेळरांचर उल्लेख लीळरचररत्ररमध्ये आलर आहे. र्समगर, परडिर अशर सणरांच्यर उल्लेखरिरून ित्करलीन सण- समररांभ यरांची कल्पनर येिे. प्रत्यक्ष चक्धररांनी होळीि

रांग उडविणल्यरचर उल्लेख आहे. त्यरचबरोबर खरद्यपदरथरांचेही उल्लेख अनेक दठकरणी आल्यरने

त्यरिेळच्यर आहरररि कोणिे पदरथथ असरयचे यरची

कल्पनर येिे. थोडक्यरि, लीळरचररत्र यर ग्रांथरम ळे

आपणरलर ित्करलीन समरजरचे आचथथक, सरमरस्त्जक, धरर्मथक क्षेत्ररिील िरिरिरण कसे होिे? लोकरांची

सांस्कृिी कशी होिी ? यर सांदभरथिील ज्ञरन र्मळिे, म्हरइांभटरने अत्यांि बररकरव्यरसदहि यर सिथ गोष्ट्टीांचे

दशथन घडविल्यरम ळे हर ग्रांथ म्हणजे ित्करलीन समरजजीिनरचर आरसर बनून ररदहलर आहे.

सुंदर्श:-

१. लीळरचररत्र - सांपर. डॉ. वि. र्भ. कोलिे, सरदहत्य आणण सांस्कृिी मांडळ, १९८२.

२. लीळरचररत्र एक अभ्यरस, वि. दर. क लकणी, व्हीनस, प्रकरशन प णे १९६७.