زد ىاسيا یکیتیلپَئض یاّ شلاچ زصخ زد دَخ عفاٌه شا یزادسب ُسْب
زَپ یدوحا اسّش
زایشًاد ٍُسگ یولع تایّ َضع ٍ ظزده تیبست ُاگشًاد یسایس یایفاسغج
یسگشل ىاسحا
ظزده تیبست ُاگشًاد یسایس یایفاسغج یاستکد یَجشًاد ( تفبیضز دیضبت 8 :
7/ 1388/ - تیٛهت دیضبت /18
/1 )89
ُدیکچ ٜظٛح ٗيث ُیبح تيقلٛٔ ضز يٚضٛق زبحتا ٜضٚز ضز زٛذ ٓیسل هيتيّپٛئغ تيقضٚ ضز ضعذ ٝمغٙٔ
تقاز ضاطل تضسلطثا ٚز شٛف٘
.
ٝث يٚضٛق یقبپٚطف ظا ؽپ یِٚ
ضٟٛؽ ٚ سیسر يبٞضبتذبؾ ظٚطث َبج٘ز
ٝمغٙٔ ٗیا طث تؾبيؾ ٚ تضسل ،بيفاطغر يبٞ ٜظٛح ٗيث يسیسر تبجؾبٙٔ ،ٝمغٙٔ ضز ضٟٛؽٛ٘ ضٛكو ٝؾ سق بٔطفٕىح .
يبٞ فیطقت ٚ زطو يسر تاطييغت ضبچز اض ضعذ ضز ٖاطیا ـفبٙٔ سیسر تبجؾبٙٔ ٗیا
زضٚآ سیسپ اض ضعذ ضز ٖاطیا یىيتيّپٛئغ ـفبٙٔ ظا يسیسر .
ظا ؽپ عي٘ ٖاطیا یٔلاؾا يضٟٕٛر تِٚز
ٚ یؾبيؾ ـ٘اٛٔ یِٚ ،تؾا ٜزٛث بیضز ٗیا ضز زٛذ ـفبٙٔ قبمحا َبج٘ز ٝث ٜضإٛٞ يٚضٛق یقبپٚطف ضعذ يبیضز ضز زٛذ ـفبٙٔ ظا یٕٟٔ فرث ظا ٖاطیا بت ٜسق جفبث ٝو ٝتقاز زٛرٚ ٖبئ ٗیا ضز هيتيّپٛئغ زٛق ْٚطحٔ
. یفينٛت زطىیٚض بث ِٝبمٔ ٗیا -
ٝیاضا ٚ ـ٘اٛٔ ٗیا یّٕف ییبٕ٘ظبث َبج٘ز ٝث یّيّحت ییبٞضبىٞاض
ٗیا ُح تٟر ُىكٔ
بٞ
تؾا .
اّ ُضاٍ دیلک
ٖاطیا یؾبيؾ يبٞ فِبچ ،هيتيّپٛئغ ،ضعذ يبیضز ، ظبمفل ،يعوطٔ يبيؾآ ،
*Email: [email protected]
ِهدمه
ٖضسٔ تِٚز فیاسيپ ٖبٔظ ظا يبٟٟفِٛٔ ظا یىی ٜضإٛٞ بٟتِٚز ٖبئ تثبلض طهٙف زٛرٚ
تؾا ٜزٛث ُِّٕبٙيث ظثاٚض یؾبؾا .
تفطٍئ تضٛن یّٔبف طؾ طث یفؿّف طؾٙٔ ظا تثبلض ٗیا
طٍیز فطع تضسل فٞبو ٚ فطع هی تضسل فیاعفا ٝث طزٙٔ تؿ٘اٛتئ ٖآ ٝث یثبيتؾز ٝو زٛق . بٞ ٜبٌسیز یؾضطث ضز یّو ضٛع ٝث ي
ٚ بٞ ٝكیض یؾضطث ٝث ٝو ي يا ٝكیض يبٞ تّف
ٗيث تثبلض
س٘ا ٝتذازطپ ی٘بٟر ٝنطف ضز بٞ تضسل ٚ بٞضٛكو
، ضز ٝو زطو زبی یّو ٜبٌسیز ٚز ظا ٖاٛت یٔ
تضٛن
ٜعيٍ٘ا ٚ تثبلض ياٛتحٔ يسٙث س٘طحؤٔ ٖآ يبٞ
. تؿر٘
ٝٙيكيپ هیغِٛٛئسیا يٍِٛا تِبغ
سؾ ٚ ٓتؿيث ٖطل ضز ی٘بٟر يبٞ تضسل ٗيث تثبلض ظٚطث ضز ٜ
تؾا ٜزٛث ٖآ ظا فيپ يبٞ
. طؾ٘ ٝث
یٔ
یٔ طتٕو زطؾ ًٙر ٚ هیغِٛٛئسیا ٖاضٚز ٖبیبپ بث ٝو سؾض يزطىیٚض س٘اٛت
ـطیصپ ُثبل ياطث
سقبث ی٘ٛٙو ٖبٟر ضز تثبلض تقطؾ نضز .
ٚ بٞ تضسل ٗيث اض تثبلض تيٞبٔ ٝو تؾا تثبلض ٚ يطيٌضز ی٘لامف يٍِٛا ،طٍیز يٍِٛا تيقلٛٔ ،يغط٘ا ،یقيجع ـثبٙٔ ٝث یؾطتؾز ٖٛچٕٞ يزبٔ ٚ ؼّٕٛٔ ـفبٙٔ ٝیبپ طث بٞضٛكو
سٙو یٔ ٗييجت ٝمغٙٔ هی هیػتاطتؾاٛئغ .
طهف ضز تثبلض ی٘لامف يٍِٛا ٜبٌسیز ٗیا ظا ٗیاطثبٙث
ی٘لامف يبٞ ٜظٛٔآ يبٙجٔ طث ٚ ٜزٛث هيتيّپٛئغ ٚ یٙيف ،ؼّٕٛٔ ًلأبو ياٛتحٔ ياضاز سیسر ضاٛتؾا
تؾا ( ،يسثبف ل ،1387
.)32
ٝتؾبذطث ٖآ ٝث طزٙٔ يطيٌ ٓيٕهت ٝو تؾا بٙقٔ ٗیا ٝث تثبلض هی ٖزٛث ی٘لامف ٗیاطثبٙث ٝٙیعٞ فزٙؾ ظا سقبث هيتيّپٛئغ يبٞ ٜزاز طث یٙتجٔ ٚ ٜسیبف –
.
َأؿٔ ٍِٛا ٗیا ضز ٜ
يبٞ يطتطث
طتٕو هیغِٛٛئسیا ٚ یقظضا ،یفاعت٘ا زٛق یٔ ٝتفطٌ طؾ٘ ضز
( ،یٕؽبو ص ،1379
)131 ضز ٚ
ٗیا ظیاطق كيلز تذبٙق ٝث طٛٙٔ یرضبذ تؾبيؾ ضز تؾضز ٓيٕهت ٝ٘بیاطٌ ـلاٚ زطىیٚض
سقبث یٔ یىيتيّپٛئغ (
،یؾفاٚ
ل ،1386 .)26
ضز ییبيفاطغر ُٔاٛف يضاصٌطحا ٝقِبغٔ ،هيتيّپٛئغ ظا ضٛؾٙٔ ٜبٌسیز ٗیا ظا ٗیاطثبٙث
ٓيٕهت تؾا بٞضٛكو ٖاضسٕتؾبيؾ ٚ تضسل ٖبجحبن یؾبيؾ يطيٌ
( ،ٜزاظسٟتزٔ
ل ،1381
.)20 تيقلٛٔ ٚ وضاٛف فم٘ یثبیظضا ٝٙئظ ٗیا ضز ضز یقيجع ـثبٙٔ ٚ ییبيفاطغر يبٞ
هيتيّپٛئغ ْٟٛفٔ يبتؾاض ضز ٖاٛت یٔ اض یؾبيؾ فاسٞا زطجكيپ ٝث طٛثطٔ يبٞ يعیض ٝٔب٘طث زطو ُيّحت .
عي٘ بٞضٛكو یىيتيّپٛئغ يبٞ يطتطث مركٔ ضٛع ٝث
ظيحٔ يبٞ يطتطث ٚ بٞظبيتٔا ؼبؾا طث
ٝث یثبيتؾز ياطث ـلات ٚ بٞ يطتطث ٗیا ظا ٖزطث ٜطٟث ٚ زٛق یٔ ٗييقت بٞضٛكو ٗیا ییبيفاطغر يطتطث ٟٓٔ فاسٞا ظا ُِّٕا ٗيث ظيحٔ ضز یّجل يبٞ يطتطث تيٕٞا يبمتضا ٚ ٜظبت ییبيفاطغر يبٞ
تؾا یِّّٕا ٗيث ٝنطف ضز بٞضٛكو .
س٘اٛت یٔ ٝو ضٛكو هی هيتيّپٛئغ تيقلٛٔ طٍیز يٛؾ ظا
سقبث ضٛكو هی ياطث بٞ تنطف ٚ بٞ تیعٔ ٜسٙٙو سيِٛت
، ییبٞ تیزٚسحٔ س٘اٛت یٔ ُىق ٖبٕٞ ٝث
سٙو زبزیا ضٛكو ٖآ ياطث عي٘ اض .
ٚ تؾبيؾ س٘اٛت یٔ ییبيفاطغر ُٔاٛف یذطث طٍیز تضبجف ٝث
فِبچ یفٛ٘ ضٛكو ٖآ ياطث ٚ سٙو ُقفٙٔ یىيتيّپٛئغ ٜظٛح هی ضز اض ضٛكو یّٔ يػتاطتؾا سٙو زبزیا هيتيّپٛئغ .
تؾا بٞ ٖبؿ٘ا یٌس٘ظ ياطث بٞ تیزٚسحٔ ٚ بٞ تنطف ٜسٙٙو سيِٛت بيفاطغر یّو ضٛع ٝث .
ٚ سٙٙو ٝجّغ بٞ تیزٚسحٔ طث ٚ سٙٞز ضاطل ٜزبفتؾا زضٛٔ اض بٞ تنطف سٙٙو یٔ یقؾ بٞ ٖبؿ٘ا ٝيّف ٚ ٜزطو ُیسجت تنطف ٝث سٙقبث تيلض تيقلٛٔ ضز ٝچ٘بٙچ اض ٖاطٍیز يبٞ تیزٚسحٔ بی س٘طيٌ ضبو ٝث بٟ٘آ (
ؼفبح ،بي٘
ل ،1385 .)155 ییبٞ تنطف ییبيفاطغر يبٞ ـظضا ٗیاطثبٙث ٝو سٙتؿٞ
س٘ٛق یٔ ـلاٚ یٞٚطٌ بی يزطف یؾبيؾ ٖاطٍیظبث ةّٛغٔ
.
تِٚز ظؾٛت ٖآ َطتٙو ٚ ٟٓٔ ییبيفاطغر كعبٙٔ طث ظّؿت سق طوش ٝو ٍٝ٘ٛ٘بٕٞ
یٔ
ٝث س٘اٛت فیاعفا ٝث ٚ تِٚز ٖآ ياطث تضسل
َبج٘ز ٝيّف یٔطٞا ٗتقاز ٚ تيٙٔا ٗئأت ٖآ
زٛق ُیسجت بجلض (
،یٔلاغ ٚ ٖبیسٕحا ل ،1388
)17
ٝث يزبیظ ٜظاس٘ا بت عي٘ بٞضٛكو تضسل يلاتفا ٚ
یٍٍ٘ٛچ ٗتفطٌ ضبىث
تؾبيؾ
ٜظٛح ٗيٙچ ضز بٟ٘آ يٛؾ ظا تؾبٙٔ يبٞ
زضاز یٍتؿث ییبٞ
( ،ضٛیٚ ٚ ٖاظٛث ل ،1388
.)211
ظبيتٔا كعبٙٔ ٗیا ضز سق ٖاٛٙف ٝو ٍٝ٘ٛ٘بٕٞ
ییبٞ
يلاتفا ٚ ٝٔازا ياطث ٝو تؾا ٝتفٟ٘
يسيّو فم٘ بٞضٛكو ی٘ٛٔػٞ
زضاز . طنبٙف ظثاٚض ضز فّترٔ َبىقا ٝث ظثاٚض ٗیا ٗیاطثبٙث
سٙو یٔ َٛحتٔ اض بضف ٖآ ٚ ٜزطو زبزیا طييغت یىيتيّپٛئغ يبضف هی .
ٜسق َٛحتٔ ظيحٔ ٗیا
يبرضز یٔ یؾبيؾ ٖاطٍیظبث ياطث اض يسیسر يبٞ تیزٚسحٔ ٚ بٞ تنطف ،بٞ فٙو زٛذ ٝث تجؿ٘ اض زٛذ ضازطو ٚ ضبتفض ،بضف سیسر تاطييغت ٚ تلاٛحت ٝیبپ طث عي٘ بٟ٘آ ٚ سٙیطفآ
سٙٞز یٔ ٖبٔبؾ ظيحٔ
.
يبٟقظضا ٝث یثبيتؾز تٟر ٖاطٍیظبث ضبتفض ٗيث ُثبمتٔ فٙو ٖبیطر ٗیاطثبٙث
ٜزطتؿٌ
یىيتيّپٛئغ
، تيقضٚ هی ضز اض هيتيّپٛئغ يبٞبضف بیٛپ
يضبتفض يبٍِٞٛا ٚ سٞز یٔ ضاطل یفّترٔ
سٙ٘بٔ
ٚ ٝغّؾ ،عيتؾ ،تثبلض ،ُٔبقت ،ییاطٍٕٞ ،يضبىٕٞ
...
سٙیطفآ یٔ اض (
،يطٍكِ ٚ ضٛپ يسٕحا
ل ،1388 ) 52 .
طٍیز يٛؾ ظا
ُنا ضز بٞ تثبلض ُِّٕا ٗيث ظثاٚض ضز ي
تٞاٛٔ ٝث یثبيتؾز طؾ طث ٝو ي
ـبث یٙئظطیظ ـثبٙٔ ٜػیٚ ٝث يزبهتلا
ٖ ضازٛذطث یجؿ٘ ْٚاست ٚ يضاسیبپ ظا ز سٙتؿٞ
؛
ٖٛچ ضز
ٍٝ٘ٛٙیا بٞ يطيٌضز اسٕتؾبيؾ ياطث ؛زٛرٛٔ ـثبٙٔ ٚ تاظبيتٔا ٝث یثبيتؾز تٞاٛٔ ٚ ـظضا
ؼّٕٛٔ ٖاض
تؾا ( ،يضزبل ٚ يطٍكِ
ل ،1388 .)68
ٚ ظّؿت ٝث اض ٖازطٕتِٚز دیضبت َٛع ضز ٜضإٛٞ عي٘ یؾبيؾ يبيفاطغر ٖبههرتٔ
يطيٌضبىث ییبيفاطغر تؾبٙٔ يبٞ تؾبيؾ
كیٛكت یٔ
ٗیا ظا بت س٘زطو
ٜاض ٖآ يطتطث ةبجؾا
طث اض ضٛكو طٍیز يبٞضٛكو
سٙٙو ٓٞاطف .
ٖطل ضز یؾبيؾ يبيفاطغر ٖبههرتٔ عیٛزت ٗیا
بٟٙت ٓتؿيث ضز
تؾا ٝتفطٌ زٛذ ٝث یّٕف قاسهٔ يضبيؿث زضاٛٔ ضز ٚ ٜزٛج٘ طؾ٘ ٝنطف .
ظا
هئٛ٘ٛواٛئغ فاسٞا هيتيّپٛئغ ْٟٛفٔ ٝفٕٛزٔ طیظ ضز زطؾ ًٙر ٖاضٚز ظا ؽپ ٝىيئبز٘آ ـلات ضز عي٘ یِّّٕا ٗيث ٝنطف ضز ٖاضاسٕتؾبيؾ ؛تؾا ٝتفبی يطتطث هیػتاطتؾاٛئغ فاسٞا طث يبٞضٛكو يزبهتلا يبٞ ٝيٙث تیٛمت يبتؾاض ضز ،ییبيفاطغر يبٞ يطتطث ٝث یثبيتؾز ياطث زٛذ
سٙتؿٞ
. ضبچز یؾبيؾ تلاٛحت طحا ضز ٝو ییبيفاطغر كعبٙٔ ضز بٞ ـلات ٍٝ٘ٛٙیا تؾا یٟیسث
طتكيث ،س٘ٛق یٔ يضبتذبؾ تؾبيؾ یفٛ٘
زٛق یٔ ٜسٞبكٔ
.
ٝث ٗیاطثبٙث ُٔاٛف ٗیزبيٙث تضٛن
طييغت يبٞ
ٝث یمعبٙٔ ٗيٙچ ضز هيتيّپٛئغ ٚ زضاز زٛرٚ َبقف تضٛن
ٖزضٚآ تؾز ٝث ٗیا
یمعبٙٔ ٗيٙچ ظؾٛت ُئبح تيقلٛٔ
جحث كعبٙٔ ٗیا يٛٞبٔ تبينٛهذ عر اض هيتيّپٛئغ ضاطل
یٔ
سٞز . ْٚاست ُٔاٛف ظا یىی زطؾ ًٙر ظا ؽپ ٗیاطثبٙث فیاعفا
،هيتيّپٛئغ ٝنطف ضز تضسل
تؾا ٟٓٔ ییبيفاطغر كعبٙٔ طث شٛف٘ ٗتقاز (
،یٔلاغ ٚ ٖبیسٕحا ل ،1388
)17 ٖبههرتٔ ٚ
یمعبٙٔ ٗيٙچ ٗتفطٌ ضبيتذا ضز ٚ ظّؿت ٝث اض ٖازطٔ تِٚز ٜضإٛٞ یؾبيؾ يبيفاطغر كیٛكت
س٘ا ٜزطو . خض ی٘بىٔ ٝچ ضز ییبيفاطغر طؾ٘ ظا شٛف٘ ياطث ـلات ٚ تثبلض ٝىٙیا ٗیاطثبٙث
فم٘ تثبلض ٖآ ٗييجت ٚ ُيّحت ضز سٞز یٔ
ضبيؿث زضاز يطحؤٔ
( ،یقيثض ٚ ٜزاظسٟتزٔ
،1388 ل
18( .
کیتیلپَئض یاّ تبالز ٍ زصخ یايزد
يٚضٛق یقبپٚطف ظا ؽپ ٝو تؾا ٖبٟر حغؾ ضز هیػتاطتؾا كعبٙٔ ّٕٝر ظا ضعذ يبیضز تؾا ٜسق یؾبيؾ ٝنطف ضز يزبیظ تلاٛحت ضبچز .
ٗیطتٌضعث ياضاز ضعذ يبیضز تميمح ضز
طت تسٔظاضز ٚ طتكيث ـثبٙٔ ٝث ٖسيؾض ياطث طكث ـلات ٗیطذآ ضز ٝو تؾا ٜسق ٝتذبٙق ـثبٙٔ
طؾ٘ ٝث سيقث ضاصٌطيحأت ٚ يضعث ـثبٙٔ فكو عي٘ ٖبٟر يغط٘ا يبٕ٘ضٚز ضز ٚ تؾا ٜسق فكو سؾض یٔ
. فكو ياطث تقيجع ٚ ٖبؿ٘ا زطج٘ ٟٝجر ٗیطذآ ضعذ يغط٘ا سیسر ـثبٙٔ فكو ٗیاطثبٙث
تؾا ٜزٛث سیسر طیبذش (
،یتعف ل ،1388
.)84 ٗیا ضعذ ٝمغٙٔ هيتيّپٛئغ تيٕٞا زبقثا طٍیز ظا
سٙو یٔ ُهتٔ ٟٓث اض يا ٝمغٙٔ ٓتؿيؾ ٗیسٙچ ٝو ٜسق ـلاٚ یٞاضضبٟچ ضز ٝو تؾا
" : ٛؾ هی ظا
يعوطٔ يبيؾآ طٍیز فطع ضز ٚ ظبمفل فطع هی ضز ،ٝ٘بئضٚبذ طٍیز يٛؾ ظا ٚ بپٚضا
"
( ،ییبٙئ
1386( 151 ل ،
.
ٝث ضعذ يبیضز يبٞ فِبچ ظا یىی ٝث طيذا ٝٞز هی ضز ٖبٟر ٝچبیضز ٗیطتٌضعث ٖاٛٙف
ٗيث ٝٙحن ٟٓٔ
ٝرٛت ٖٛ٘بو ٚ ٖبٟر هیػتاطتؾا طبم٘ ٗیطتٕٟٔ ظا یىی ٚ ٜسق ُیسجت یِّّٕا
ی٘بٟر يبٞ تضسل ٚ ٝیبؿٕٞ يبٞضٛكو تؾا
،
ٗیاطثبٙث ٜظٛح ،بیضز ٗیا تذبٙق تٟر
ٜضبقا تؾا ْظلا ٖآ يا ٝمغٙٔ ْبؾ٘ ٚ ییبيفاطغر ٖآ ییبيفاطغر ٚ یقيجع يبٞ یٌػیٚ ٝث يا
ٓيقبث ٝتقاز .
ٜسيكو قطق ضز يعوطٔ يبيؾآ ٝث ةطغ ضز ظبمفل ظا ٝو تؾا يضٚبٟٙپ ٝغذ ضعذ ٝمغٙٔ
یٔ ٓيؿمت ییبٞ فرث ٝث اض ٖآ ضعذ يبیضز ٚ ٜسق ٝث اض بٞ فرث ٗیا َبح ٗيف ضز ٚ سٙو
،زظبؾ یٔ ظجتطٔ طٍیسىی (
،ٜزاظسٟتزٔ
ل ،1379 )75 ظطٔ ضز ضعذ يبیضز طٍیز تضبجف ٝث ٖبئ
تؾا ٜسق ـلاٚ ٖاطیا ٚ ظبمفل ٚ يعوطٔ يبيؾآ یللات ُحٔ ضز ٚ ٖاطیا َبٕق ضز بپٚضا ٚ بيؾآ .
ةٛٙر ٝث َبٕق ظا ضعذ يبیضز َٛع بت طتّٔٛيو 1204
ٚ تؾا طيغتٔ طتّٔٛيو 1305
ٖآ وطف طتّٔٛيو 443
تؾا ( ،ٖبیسٕحاطئا من ،1375
-18 )17 يبیضز یّحبؾ ظذ َٛع
زٚسح ضعذ زٚسح ٝو تؾا طتّٔٛيو 7000
ٖآ طتّٔٛيو 1000 (
نطتا ٝ٘بذٚض بت اضبتؾآ ظا )
ٚعر
زٚسح ،ٖاطیا ُحاٛؾ ،ٖبتؿلاعل ُحاٛؾ طتّٔٛيو 2300
،ٖبتؿٕٙوطت ُحاٛؾ طتّٔٛيو 1642
طتّٔٛيو 825 ٚ ٖبزیبثضشآ ُحاٛؾ ٝيؾٚض ُحاٛؾ طتّٔٛيو 695
( ٖبتؿغاز
ِٓبو ،طتّٔٛيو 490 ي
بيو
ٖبذ اطتؾآ ،طتّٔٛيو 110 طتّٔٛيو 95
) تؾا .
یِبٕق وطف ضز بیضز ٗیا ٚ ٝرضز 36
بت ٝميلز 33 یلطق َٛع ٚ ٝرضز 47
45
ٚ ٝرضز بت ٝميلز 43
ٚ ٝرضز 54 زضاز ضاطل ٝميلز 50
. (Caspian Environment Program,
2004)
تؾا ٜسق ٓيؿمت یثٛٙر ٚ ی٘بئ ،یِبٕق ٝمغٙٔ ٝؾ ٝث ٝچبیضز ٗیا ،يضإٛٞب٘ طؾ٘ ظا .
یِبٕق تٕؿل ی٘بئ تٕؿل ،بیضز حغؾ ُو سنضز 25
یثٛٙر تٕؿل ٚ سنضز 36 39
سنضز زطيٌ یٔ طث ضز اض بیضز تحبؿٔ ٗیا (
،يٛؾٛٔضٛپ ل ،1383
.)7 بیضز ٗیا ظا
يبٞ ٜاض یقيجع
ٚ زضاس٘ طبجتضا زاظآ يبٞ ةآ ٝث زضاز ٜاض زاظآ يبیضز ٝث َب٘بو ٚز كیطع ظا
:
- بٍِٚ َب٘بو ـ
زٚسح ،هيتِبث ۸۵
سٙو یٔ ٗئبت اض ضعذ يبیضز ةآ سنضز .
َب٘بو ٗیا ٜسٙٙو ُهتٔ
ضعذ يبیضز ضز ٛوبث ٝث هيتِبث يبیضز ضزبٙث . تؾا
- يضٟٕٛر ُذاز ضز َب٘بو ٗیا ،ٖز ـ بٍِٚ َب٘بو
ٝث ٚ زضاز ضاطل ٝيؾٚض ٖز ٝ٘بذزٚض ةآ ّٝيؾٚ
زٛق یٔ ٝیصغت .
ـلات ُنبح َب٘بو ٗیا يبٞ ٝ٘بذزٚض ظا ٜبيؾ يبیضز ياٚع٘ا ـفض ياطث يٚضٛق
ّٝيؾٚ ٗیا بث بت تؾا ٝيؾٚض یّذاز اض یِبٕق سٕزٙٔ ؼٛ٘بيلا ٚ هيتِبث ،ٜبيؾ ،ضعذ يبٞبیضز
سٙو ُنٚ طٍیسىی ٝث .
ُٔبف ٝؾ تجؾ ٝث ضعذ ٜظٛح هیػتاطتؾاٛئغ طؾٙٔ ظا يسٙث ـٕر هی ضز ٗیاطثبٙث ـثبٙٔ
يغط٘ا ( ظبٌ ٚ تف٘
) هیػتاطتؾا تيقلٛٔ ، (
یتيٙٔا ٜبٍیبر )
ظا یتلاناٛٔ ٚ یعبجتضا تيقلٛٔ ٚ
زٛث سٞاٛذ يزبهتلا ٚ یٔبؾ٘ ،یؾبيؾ فىٕكو یّنا يبٞ ٖٛ٘بو ٚ طييغت ٌٝ٘ٛ طٞ ٚض ٗیا ظا .
سٞز یٔ ضاطل طيحأت تحت عي٘ اض ی٘ٛٔاطيپ كعبٙٔ ،ٜظٛح ٗیا ضز یِٛحت .
يبٞضٛكو ِٝأؿٔ ٗيٕٞ
ضز ٝو ٜزطو هیطحت اض يا ٝمغٙٔاطف يبٞ تضسل ٚ یّحبؾ یپ
ـفبٙٔ طخواسح ٖزضٚآ تؾز ٝث
سٙقبث ٝچبیضز ٗیا ظا زٛذ یىيتيّپٛئغ .
سیبث ضعذ ٝمغٙٔ هيتيّپٛئغ تبينٛهذ طتٟث نضز ياطث
زضاٛٔ تِبغ ضز يضبتذبؾ يبٞ تٚبفت تٟر ظا اض ضعذ ٝيقبح يبٞضٛكو یٕٔٛف يبٞ یٌػیٚ
زطو یؾضطث طیظ :
-1 طؾ٘ ٗیا ظا ٝيؾٚض ٚ ٖاطیا ٝو ،ُمتؿٔ ییبضف سحاٚ هی ٖاٛٙف ٝث ضٛكو طٕف َٛع ضز تٚبفت
ضٛكو ٚز ٗیا ظا سقث ٖبزیبثضشآ يضٟٕٛر ٚ ٖبتؿٕٙوطت ،ٖبتؿلاعل سحاٚ ٝؾ ٚ ٗیطت یٕیسل س٘ضاز ضاطل .
-2 ٝث تجؿ٘ زٛذ یریضبت س٘ٚض ضز ٖبتؿٕٙوطت ٚ ٖبزیبثضشآ يضٟٕٛر ،ٖبتؿلاعل ضٛكو ٝؾ
س٘ا ٝتقاصٌ طؾ تكپ اض ٜضٚز ٝؾ زٛذ فاطعا سٕٙتضسل يبٞضٛكو :
- ،ٖاطیا ٝغّؾ ٚ شٛف٘ ٜضٚز
- ،ٝيؾٚض ٝغّؾ ٚ شٛف٘ ٜضٚز
-
َلامتؾا ٜضٚز .
س٘ا ٝتقاز یٍتؿثاٚ تضسل ٚز ٗیا ٝث بٟ٘آ ییبيفاطغر ٚ یریضبت طؾ٘ ظا ٗیاطثبٙث .
-3 ٚ ییبيفاطغر يبٞ تيقلاٚ طؾ٘ ظا ٖبزیبثضشآ يضٟٕٛر ٚ ٖبتؿٕٙوطت ،ٖبتؿلاعل ضٛكو ٝؾ
سٙتؿٞ ٝتؿثاٚ ٝيؾٚض ٚ ٖاطیا یٙقی ٝمغٙٔ ٗیا طٍیز ضٛكو ٚز ٝث یىيتيّپٛئغ .
يبٍٙٙت ٗیا
ة بٟ٘آ ٝو ٜسق تجؾ هيتيّپٛئغ ٜ
ٝٙئظ ضز ٜػیٚ ٝث زٛذ یؾطتؾز يبٞطيؿٔ ٖزطو ؿٛٙتٔ َبج٘ز
اض بٟ٘آ عي٘ بىیطٔآ ٜػیٚ ٝث يا ٝمغٙٔاطف يبٞ تضسل ٝىٙیا ٕٗض ؛سٙقبث يغط٘ا َبمت٘ا سٙٙو كیٛكت
سٙٙو ٛزتؿر زٛذ تاضزبن ياطث اض ٝيؾٚض ٚ ٖاطیا عر یٞاض ٝو .
-4 تؾا ضازضٛذطث ٖظاٛتٔب٘ تضسل ضبتذبؾ ظا ضعذ ٝمغٙٔ
. ضبتذبؾ ياضاز ٜظٛح ٗیا ـلاٚ ضز
تؾا یحغؾ ٝؾ .
َٚا حغؾ ضز تؾا تيٙٔا ياضٛق ٓئاز ٛضف ٚ ی٘بٟر تضسل هی ٖاٛٙف ٝث ٝيؾٚض
، ْٚز
س٘ضاز ضاطل ٖبتؿلاعل ٚ ٖاطیا ُخٔ يا ٝمغٙٔ يبٞ تضسل .
ٚ بيؾآ ةطغ ةٛٙر ٝمغٙٔ ضز ٖاطیا
سٙتؿٞ حطغٔ يا ٝمغٙٔ يبٞ تضسل ٖاٛٙف ٝث يعوطٔ يبيؾآ ٝمغٙٔ ضز ٖبتؿلاعل .
ْٛؾ حغؾ ضز
س٘ضاز ضٛضح ضعذ ٝمغٙٔ ضز ٖبتؿٕٙوطت ٚ ٖبزیبثضشآ يضٟٕٛر هچٛو ٚ یّحٔ يبٞ تضسل .
زضاز ٖبٍیبؿٕٞ بث اض يطتكيث يضبٌظبؾ ٖبتؿٕٙوطت .
ٝث تجؿ٘ يطتسفبؿٔب٘ یعبجتضا تيقلٛٔ اطیظ
زضاز زٛذ ٖبٍیبؿٕٞ
( ،بي٘ ؼفبح ل ،1378
.)44
ٝيحٚض ظا طتسفبؿٔ یعبجتضا تيقلٛٔ ُيِز ٝث ٖبزیبثضشآ يضٟٕٛر ٝو تؾا یِبح ضز ٗیا تؾا ضازضٛذطث ٖبتؿٕٙوطت ّٕٝر ظا زٛذ ٖبٍیبؿٕٞ ٝث تجؿ٘ يطتكيث یجّع َلامتؾا .
يضٟٕٛر
ضز زٛذ ـفبٙٔ طخواسح ٝو ٜزٛث ٗیا َبج٘ز ٝث ٜضإٛٞ يٚضٛق یقبپٚطف ظا ؽپ عي٘ ٖاطیا یٔلاؾا سٙو ٗئأت اض ضعذ .
ضز ٖاطیا ـفبٙٔ ٗئأت ٝٙئظ ٗیا ضز يا ٝمغٙٔاطف ٚ يا ٝمغٙٔ ـ٘اٛٔ زٛرٚ بٔا
تؾا ٜزطو ٚطثٚض ییبٞ فِبچ بث اض ییبيفاطغر ٝنطف ٗیا .
زصخ زد ىاسيا یاّ شلاچ
ظثاٚض ياضاز ٜضإٛٞ يٚضٛق یقبپٚطف ظا سقث ٝو ،ضعذ ٝمغٙٔ ٟٓٔ يبٞ تضسل ظا یىی تؾا ٖاطیا ،ٜزٛث ضعذ ٝيقبح يبٞضٛكو بث يا ٜسيچيپ یىيتيّپٛئغ .
تنطف هی يٚضٛق یقبپٚطف
ٝو زطو ٓٞاطف ٖاطیا یٔلاؾا يضٟٕٛر ياطث اض یریضبت ياطث
يبیضز ضز ـفبٙٔ طخواسح تؿو
سٙو ـلات ضعذ .
طیظ يبٞ تیزٚسحٔ زٛرٚ ُيِز ٝث ضعذ يبیضز ضز ـفبٙٔ تؿو يٚضٛق ٖبٔظ ضز
تؾا ٜزٛج٘ ٗىٕٔ
:
-1 یریضبت تیزٚسحٔ
: ،ٖاطیا تِٚز یؾبيؾ تبؾحلأ ٚ يٚضٛق تضسلطثا بث یٍیبؿٕٞ
زطيٍ٘ ْبز٘ا ضعذ ٝث ٖاطیا يٛؾ ظا يسر ٝرٛت بت ٜسق ترٛٔ
( Mojtahed Zadeh , 2004, p.
.179)
– 2 ییبيفاطغر يبٞ تیزٚسحٔ
: ،ُحاٛؾ ُىق ظا یقب٘ ٝو ضعذ ضز ٖاطیا ییبيفاطغر یٌػیٚ
اض ییبٞ تیزٚسحٔ ضعذ ضز ٖاطیا تيِبقف ياطث ،تؾا ةآ ٖبیطر توطح تٟر ٚ زبیظ كٕف زبزیا
تؾا ٜزطو .
– 3 یٙف يبٞ تیزٚسحٔ
: ظا يضازطث ٜطٟث ياطث ْظلا يضٚبٙف ٚ تاعيٟزت زٛجٕو ٚ تبفلاعا زٛج٘
تؾا ٜزٛث ضعذ ضز ٖاطیا يبٞ تیزٚسحٔ طٍیز ظا بیضز كيٕف كعبٙٔ ضز يغط٘ا ـثبٙٔ
. بث یقبپٚطف
ياطث یِّّٕا ٗيث حغؾ ضز ٟٓٔ تنطف ٚز ضعذ ٝيقبح ضز سیسر يبٞضٛكو زبزیا ٚ يٚضٛق سق ُنبح ٖاطیا :
-1 ؛سق ُیسجت ظبمفل ٚ يعوطٔ يبيؾآ كعبٙٔ یِّّٕا ٗيث يبٞ طبجتضا ٜٛمِبث ٖٛ٘بو ٝث ٖاطیا
طتكيث ٖٛچ طٍیز يبٞضٛكو ٚ سٙتؿٞ یىكذ ضز طبحٔ ظبمفل ٚ يعوطٔ يبيؾآ يبٞضٛكو
عر يا ٜضبچ ،سٙتؿٞ ظبمفل ٚ يعوطٔ يبيؾآ بث تبعبجتضا ٚ تبجؾبٙٔ ـطتؿٌ ٝث ُیبٔ ٝو ٖبٟر س٘ضاس٘ ٖبتؿ٘بغفا ٚ ٗيچ ،ٝيوطت ،ٝيؾٚض ،ٖاطیا يبٞ ٜاض ظا ٜزبفتؾا .
یعبجتضا تيقلٛٔ ظا ٖاطیا ظبمفل ٚ يعوطٔ يبيؾآ ٝمغٙٔ ٝیبؿٕٞ ضٛكو ذٙپ ٗیا ٗيث ضز تؾا ضازٛذطث يا ٜػیٚ
. ییاطٌاٚ ُىكٔ بث ضٛكو ٗیا قطق ةٛٙر ٚ قطق ضز ٝيوطت ضٛكو
تلاىكٔ تّف ٝث عي٘ ٖبتؿٙٔضا بث ضٛكو ٗیا ظطٔ طٍیز فطع ظا ٚ تؾا ٝراٛٔ زطو ْاٛلا تؾا ٝتؿث ٖبٙچٕٞ یؾبيؾ .
ٖبتؿ٘بغفا ٚ ٖبتؾعيلطل ،ٖبتؿلاعل ،ٖبتؿىيربت بث ظمف عي٘ ٗيچ ظطٔ
تضٛن يسٙو ٝث ٖآ ضز سٔآ ٚ تفض ٚ ی٘بتؿٞٛو عي٘ ٗيچ بث بٞضٛكو ٗیا ظطٔ ٚ زضاز نطتكٔ
زطيٌ یٔ
.
ٝث دضبذ بث طبجتضا ياطث ٚ تؾا یىكذ ضز ضٛهحٔ ضٛكو هی عي٘ ٖبتؿ٘بغفا يبٞضٛكو
تؾا ٝتؿثاٚ ٝیبؿٕٞ
. هی ٖاٛٙف ٝث س٘اٛت یٕ٘ ٚ زضاس٘ عي٘ تؾبٙٔ یٙئظطؾ تيٙٔا ٝىٙیا ٕٗض
سقبث حطغٔ زبٕتفا ُثبل یتیع٘اطت طيؿٔ
. يبيؾآ ٝمغٙٔ ٝیبؿٕٞ يبٞضٛكو ّٕٝر ظا ٝيؾٚض
زضاز طبجتضا یِّّٕا ٗيث ُم٘ ٚ ُٕح ٝىجق بث ٝو تؾا ظبمفل ٚ يعوطٔ
. يبٞضٛكو ظا یذطث بٔا
ُیبٕت طتٕو ٚ سٙٙو یٕ٘ ٜبٍ٘ هیػتاطتؾا سحتٔ هی ٖاٛٙف ٝث ٝيؾٚض ٝث ظبمفل ٚ يعوطٔ يبيؾآ سٙقبث ٝتؿثاٚ ٝيؾٚض ٝث ٝو س٘ضاز .
يبٞضٛكو ظا یذطث ٝث ظبٌ ضٚسن ـغل سٙ٘بٕٞ ٝتقصٌ َبؾ سٙچ ضز ٝيؾٚض يبٞ ْاسلا ٚ ٗیاطوٚا ،ٖبتؿرطٌ ُخٔ زٛذ ٝیبؿٕٞ
سيفؾ ٝيؾٚض ٗیا عي٘
ـطٍ٘
س٘ا ٜزطو تیٛمت اض بٞ
. ٜػیٚ ٝث
تؾا ٜزٛث زٟٛكٔ طتكيث ٗيؿتّی ؽیضٛث ظا سقث يبٞ تِٚز ضز بٞ تؾبيؾ ٗیا ٝو .
زاظآ يبٞ ةآ ٝث یؾطتؾز زضٛٔ ضز يضاٛقز بث دیضبت َٛع ضز ٜضإٛٞ ٝيؾٚض طٍیز فطع ظا تؾا ٜزٛث ٚض ٝثٚض .
ٖاسٙجری بث َبؾ ظا یٕي٘ ٝو ٝيؾٚض یِبٕق يبٞبیضز زضٛٔ ضز ٜػیٚ ٝث طٔا ٗیا
تؾا قزبن ،سٙتؿٞ ٝراٛٔ
. زٛق یٔ ّْٛقٔ ت٘اٛر ٕٝٞ یؾضطث بث يبيؾآ بث ٖاطیا بٟٙت ٝو
يعوطٔ
بٙتفا ُثبل یِّّٕا ٗيث سقث ضز ِٝأؿٔ ٗیا ٚ تؾا تؾبٙٔ یتلاناٛٔ يبٞ طبجتضا ياضاز ظبمفل ٚ تؾا ( ،ٖبیطٟپؾ ٚ طٞبعطئ
ل ،1381 .)59
-2 ياطث يعوطٔ يبيؾآ ٜػیٚ ٝث ٚ ظبمفل ٜظٛح يبٞضٛكو
ٖسق زضاٚ
ٝث ی٘بٟر زبهتلا ضز
س٘ضاز ظبي٘ ٖاطیا .
يبٞ ٜاض ظا ٜزبفتؾا ٖٚسث بٞضٛكو ٗیا یعبجتضا
بث یمفٛٔ تضبزت سٙ٘اٛت یٕ٘ ٖاطیا
يبیضز ٟٓٔ ضبيؿث ٜظٛح ٚز ٗيث ٖاطیا طيؾ٘ ٓو تيقلٛٔ ظا یقب٘ ِٝأؿٔ ٗیا ٚ سٙقبث ٝتقاز بي٘ز تؾا ؼضبف ذيّذ ٚ ضعذ .
ٝو ٜسيكرث ٖاطیا ٝث یٞبٍیبر ٖبٙچ ییبيفاطغر طؾ٘ ظا تيقلٛٔ ٗیا
ٚز ٗيث ییاٛٞ یتح ٚ ییبیضز ٚ یّیض ،يا ٜزبر ظا ٓفا تبٔسذ ٚ لابو َزبجت ٚ ُم٘ ٚ ُٕح ضز ٝتقاز ُیسث یث یكم٘ ،يغط٘ا َبمت٘ا ٗيٙچٕٞ ٚ ةطغ ٚ قطق یتح ٚ ةٛٙر ٚ َبٕق ٜظٛح سقبث ( ،يطفن ل ،1384
.)15 ٚ ٖبتؿٕٙوطت ٝو تفطٌ ٝزيت٘ ٖاٛت یٔ یتؾضز ٝث ٗیاطثبٙث
بٞ ـظضا ٝث بٟ٘آ یّٔ فاسٞا ٚ ـفبٙٔ ٚ س٘ضاز طبجتضا ٖاطیا بث يسر ُىق ٝث ٖبزیبثضشآ يضٟٕٛر تؾا ٜزضٛذ س٘ٛيپ يزبیظ زٚسح بت ٖاطیا ییبيفاطغر يبٞ يطتطث ٚ .
ٝمغٙٔ ٗیا يبٞضٛكو ياطث طیظ ُیلاز ٝث ظبمفل ٚ يعوطٔ يبيؾآ ٝمغٙٔ ضز ظبٌ ٚ تف٘ طیبذش زضاز ظبؾ تقٛ٘طؾ ٚ یتبيح تيٕٞا .
ُيىكت ٚ يٚضٛق یقبپٚطف ظا ؽپ بٞضٛكو ٗیا تؿر٘
سٙتفطٌ فيپ ضز اض يا ٝ٘بیاطٌ ٝقؾٛت طيؿٔ ،یؾبيؾ سیسر يبٞسحاٚ
. ظبٌٚ تف٘ طیبذش زٛرٚ ٚ
يبٞ ٝٙیعٞ ُيٕحت ظا یقب٘ يبٞلاذ ٖزطو طپ تٟر ضز یثّٛغٔ ٚ تؾبٙٔ ٝ٘اٛتكپ س٘اٛت یٔ
ٗيٍٙؾ زٛق یمّت ٝقؾٛت ٚ سقض طيؿٔ ٝث طٛثطٔ
. زبهتلا ییبفٛىق ٝث تیبٟ٘ ضز بٞطيؿٔ ٗیا
سق سٞاٛذ طزٙٔ زاظآ زبهتلا ٚ یّٔ يبٞزبهتلا يطيٌ ُىق ٚ یّذاز .
یٔ ظبٌ ٚ تف٘ تاضزبن ظا ُنبح يبٞسٔآضز تفطٌ طؾ٘ضز سیبث طٍیز يٛؾ ظا ٚ تبجح س٘اٛت
تؿي٘ یٕو زضٚبتؾز ٝتجِا ٗیا ٚ زضٚآ ٖبغٔضا ٝث ٝمغٙٔ ٗیا ضز اض یؾبيؾ يضاٛتؾا .
يا ٝمغٙٔ اطیظ
فٙت ٚ بٞ ٖاطحث سٞبق ٝو بٟٙت ،تؾا یِاٛتٔ يبٞ
ة ٝقؾٛت ظا یقب٘ یؾبيؾ تبجح ٚ يضاسیبپ ّٝيؾٚ
يبٞ ؿاع٘ ٜػیٚ ٝث ٚ زضاصٍث طؾ تكپ اض ترؾ ٚ ضإٛٞب٘ يبٞظاطف س٘اٛت یٔ يزبهتلا ٖظاٛتٔ
سكرجث ٖبیبپ اض ضاز ٝكیض يزاػ٘ ٚ یٔٛل .
ٗیا ضز یؾبيؾ تبجح زبزیا ٚ یّٔ يبٞزبهتلا يطيٍّىق تقاز ٝرٛت سیبث طٍیز فطع ضز ،ٝمغٙٔ
جفبث ٗیا ٚ زٛكئ ٛىؿٔ ٝث ٖب٘آ یٍتؿثاٚ فٞبو ٚ ٝيؾٚض ظا بٞضٛكو ٗیا ی٘ازطٍیٚض
ضز اض ٝيؾٚض يبٞ تِبذز ٝنطف ٜٚلاف ٝث ٚ س٘عئ ٓلض اض بٞضٛكو ٗیا یؾبيؾ َلامتؾا ،زٛذ سٙو یٔ زٚسحٔ ٝمغٙٔ ٗیا .
ٝث ٚ بٞضٛكو ٗیا يزبهتلا يبىتا ٖٛٙوا ظا ٜػیٚ
طؾ٘
ٝيؾٚض ٝث يغط٘ا
جفبث اض بٞضٛكو ٗیا یٍتؿثاٚ
ٓٞاطف تؾا ٜزضٚآ .
،بٞضٛكو ٗیا ُيِز ٗيٕٞ ٝث يطتطث فسٞ بث
هٕو ٝث ُيئاطؾا ٚ ٝيوطت ،بىیطٔآ سٙ٘بٔ اض طٍیز يبٞضٛكو ،ٛىؿٔ یؾبيؾ ٜزاضا طث سيجّع
س٘
( ،یجؾبر
من ،1381 -138 .)137
ٖبٟر یؾبيؾ ضبتذبؾ بت زطو یقؾ زطؾ ًٙر ظا ؽپ ٜسٔآسیسپ ظيحٔ بث زضٛذطث ضز بىیطٔآ سٙو يعیض ٝیبپ ی٘بٟر ٗیٛ٘ ْبؾ٘ ٖاٛٙف تحت اض .
اض هيتيّپٛئغ ٖبٟر ،بىیطٔآ ٛیضبٙؾ ٗیا ضز
ٖطل ضز ٝو تؾا ٜزطو طیٛهت ٗيٙچ ٚ سٙتؿٞ ٜس٘طيٌ ٓيٕهت ٚ ٜس٘ضاصٌ طيحبت ،ةبيٕو زاٛٔ 21
زٛث سٞاٛذ ی٘بٟر ْبؾ٘ طث َطتٙو ،اظ يغط٘ا زاٛٔ طث َطتٙو .
ضز
ٗیا ٚز بت تؾا ٜزبٔآ بىیطٔآ بتؾاض
ظبي٘ زضٛٔ يغط٘ا یّنا ٜسٙٙو ٗئبت ٝمغٙٔ ٚز ٗیا ٝو ٜزطو ْلافا ٚ سٙو اسر اض ٖبٟر ظا ٝمغٙٔ
21 ٖطل ٖبٟر طث َطتٙو ٝمغٙٔ ٚز ٗیا طث َطتٙو ٚ زٛث سٙٞاٛذ تؾا
. ظا سٙتضبجف ٝمغٙٔ ٚز ٗیا :
ضعذ يبیضز ٚ ؼضبف ذيّذ .
...
ی٘بٟر یِٚ ٜزٛث ٖبٔظ ٓٞ زبهتلا ٖسق ی٘بٟر بث كعبٙٔ ٗیا طث ییبىیطٔآ َطتٙو زبزیا ْٚعِ
ٝث ٖسق یّٔ تیٛٞ ،ٖبٟر ٖسق ییبىیطٔآ ضبث ٗتقاز ُيِز
ٝمغٙٔ ٚ ییاطٌ
ياطٌ
ي هيتيّپٛئغ يبٞ
ٚ ضعذ ٝمغٙٔ ،يضعث ضٚبذ بی ٝ٘بئضٚبذ ضز بىیطٔآ ٖاسحتٔ ظا یذطث سق جفبث ٚ زظ ٗٔاز اض هیزع٘ ضٚبذ بی ٝ٘بئضٚبذ ضز زٛذ ٝث طٛثطٔ ییبيفاطغر ظيحٔ ظا ییبٞ فرث اض ؼضبف ذيّذ سٙ٘اسث . اطؾا ٝو تؾا ٜزٛث ٖآطٔا ٗیا ظا فسٞ
ي بث ییبيفاطغر يضٚطض يبٞس٘ٛيپ ٗتقاز ٖٚسث ُی
ٖآ ضز ،ٝيوطت بث زبحتا ضز اض زٛذ يبٞ یٙیطفآ فم٘ ٚ تِبذز ،ؼضبف ذيّذ ٚ ضعذ ٝمغٙٔ ٚز سٙو ٝيرٛت كعبٙٔ
( ،ٜزاظسٟتزٔ
ل ،1382 .)4
ٜزٛث ُٔبو ياٚع٘ا ،ٝمغٙٔ ٗیا ضز ٖاطیا ُثبمٔ ضز بىیطٔآ ٜسحتٔ تلابیا تؾبيؾ ٖبئ ٗیا ضز تؾا . ٝو تؾا ٜسق طضبح زضاٛٔ یضقث ضز ٝيؾٚض ُثبمٔ ضز بىیطٔآ طٌا ٝو بٙقٔ ٗیا ٝث
تؿي٘ يظبيتٔا ٌٝ٘ٛ چيٞ ٖزاز ٝث طضبح ،ٖاطیا ُثبمٔ ضز ،سٞسث ییبٞظبيتٔا .
سٙو یٔ ـلات بىیطٔآ
سٙو ْٚطحٔ ضعذ ـفبٙٔ ظا ُٔبو ضٛع ٝث اض ٖاطیا یىيتيّپٛئغ يبٞ تثبلض ضز ٝو .
ٜسحتٔ تلابیا
ظا زضاٛٔ ٕٝٞ ضز ٝتقاز ٖاطیا بث یٔلاؾا ةلام٘ا يظٚطيپ ظا سقث ٝو یؾبيؾ تلاىكٔ تّف ٝث ظا ٖاطیا يضازطث ٜطٟث ظا ـ٘بٔ ٝو تؾا ٜزطو ـلات ٗىٕٔ سح بت ٚ ٜزاز ٖبك٘ ُٕقِا ؽىف زٛذ زٛق ٝمغٙٔ ٗیا ضز زٛذ ظبتٕٔ ییبيفاطغر تيقلٛٔ
. ضز ٖاطیا توضبكٔ زضٛٔ ضز َبخٔ ٖاٛٙف ٝث
ٝث ْٛؾٛٔ ٜطٍٙو ضز ی٘ٛ٘بل تیٛهت بث ٜسحتٔ تلابیا ،تف٘ ضٚسن ِِٝٛ ظذ ٚ یتف٘ يبٞ ٜغٚطپ زطو ٜزبفتؾا ٖاطیا یتف٘ ٓیطحت تؾبيؾ ظا ٛتبٔاز .
ضز ٖاطیا تؾز ُٕف ضز ٓیطحت ٗیا تیٛهت بث
سق ٜبتٛو ضعذ يبٞ ٜغٚطپ ظا يضبيؿث .
تف٘ ضٚسن ٚ داطرتؾا يبٞ ٜغٚطپ ظا يضبيؿث ضز بىیطٔآ یتف٘ يبٞ توطق ٝو ُيِز ٗیا ٝث ی٘اطیا يبٞ توطق بث سٙتؿ٘اٛت یٕ٘ ٓیطحت ٗیا كجع ٚ سٙتؿٞ یّنا يبٞ فطع ضعذ يبیضز
سٙقبث ٝتقاز توضبكٔ
. بىیطٔآ تِٚز فطع ظا یٙيٍٙؾ يبٞ تاظبزٔ ُٔبق تضٛن ٗیا طيغ ضز
س٘سق یٔ
. زضٛٔ ٖبزیبثضشآ يضٟٕٛر تِٚز فطع ظا ٝو یتف٘ ْٛيؾطؿٙو ضز یتح بىیطٔآ تیٛهت
سق ـ٘بٔ ٚ زطو ٛتٚ اض ٖاطیا توطق ،زٛث ٝتفطٌ ضاطل (
،یجيجح ل ،1381
.)50 ٝث ٚ ةطغ
ٜػیٚ
ٗیا ،ٖاطیا نبذ ظا ضعذ يبیضز تف٘ َبمت٘ا ِِٝٛ ظذ ضصٌ بث ٝو س٘سمتقٔ بىیطٔآ ٜسحتٔ تلابیا فیاعفا فيپ ظا فيث ٖآ هيتيّپٛئغ ـظضا ٚ ٜزضٚآ تؾز ٝث اض يا يٛل یؾبيؾ ْطٞا ضٛكو سثبی یٔ
.
ٜاض ظا تف٘ َبمت٘ا ِِٝٛ ظذ ثاسحا بث ٜسحتٔ تلابیا ٚ ةطغ طؾ٘ ضز ٝو تؾا ٗقٚض زٛق یٔ سٙٔ ٜطٟث ٖآ يزبٔ ـفبٙٔ ظا ٖاطیا ٚ سؾض یٔ ٖاطیا ٝث ظبٌ ٚ تف٘ ضٛجف ٝفطقت ،ٖاطیا .
ظا
تجؾ ٗيٕٞ ٚ زٛق یٔ ٖاطیا ٝث ضعذ ٝيقبح يبٞضٛكو هيتيّپٛئغ یٍتؿثاٚ جفبث طٍیز فطع زٛق یٔ بٞضٛكو ٗیا یرضبذ ٚ یّذاز يبٞ تؾبيؾ طث ٖاطیا طتكيث يضاصٌطيحأت .
ُثبمٔ ضز
ٖآ بث ّٝثبمٔ ياطث عي٘ ٖاطیا ،ٝمغٙٔ ٗیا ضز بىیطٔآ ّٝيؾٚ ٝث ٖاطیا يظبؾ ْٚطحٔ تؾبيؾ تؾا ٜزاز ْبز٘ا ییبٞ ْاسلا .
ـضاٛٔ یىیزع٘ ،بىیطٔآ يبٞ ْاسلا ؿٛ٘ ٗیا طيحأت ٗیطتٕٟٔ سیبق یؾبيؾ
تؾا ٜزٛث ٝيؾٚض ٚ ٖاطیا .
ْٚطحٔ ياطث بىیطٔآ يبٞ ْاسلا ُثبمٔ ضز تؾا ٜزطو ـلات ٖاطیا
ٝيقبح يبٞضٛكو بث اض زٛذ يزبهتلا ٚ هيتبّٕپیز ظثاٚض ،زٛذ ـفبٙٔ ظا ضٛكو ٗیا ٖزطو سٞز ٝقؾٛت ضعذ .
ٚ ٖبتؿٕٙوطت ،ٖبتؿلاعل يبٞضٛكو ظا تٛفز ،ٝٙئظ ٗیا ضز ٖاطیا ٟٓٔ يبٞ تيِبقف ّٕٝر ظا َبؾ ضز ٖبزیبثضشآ يضٟٕٛر ٖبٔظبؾ ٗیا كیطع ظا بت ،زٛث ٛوا ٖبٔظبؾ ٝث ٗتؾٛيپ ياطث 1992
سٙو ٗئأت يا ٜظاس٘ا بت ضعذ ضز اض زٛذ ـفبٙٔ س٘اٛتث يا ٝمغٙٔ
. يضٟٕٛر بث ٖاطیا ٗيٙچٕٞ
ظا اض بٞضٛكو ٗیا تف٘ ٝضٚبقٔ ٓتؿيؾ بث ٝو ٜزطو بضٔا اض ییبٞزازضاطل ٖبتؿلاعل ٚ ٖبزیبثضشآ ،ٝيفهت اض بٟ٘آ زٛذ ضٛكو یِبٕق ٕٝي٘ يبٞ ٜبٍكیلابپ ضز ٚ سٙو زضاٚ زٛذ یِبٕق يبٞظطٔ ٜاض سٙو فطهٔ زٛذ ٗئظطؾ ُذاز ضز ٚ يضٚاطف ظبث .
نضبذ ٜطیعر ؼضبف ذيّذ ضز وٛف ضز
سٙو ضزبن ْبذ تف٘ ٖاعئ ٖبٕٞ ٖاطیا (
،یجيجح ل ،1381
.)52 ظا تف٘ ٝضٚبقٔ ضاسمٔ ٝتجِا
تؾا ٓو ضعذ ٝمغٙٔ یتاضزبن تف٘ ٓزح ُو ُثبمٔ ضز ٖاطیا كیطع .
حبتتفا بث طٍیز فطع ظا
ٛوبث ِِٝٛ ظذ فوٚطف يزبیظ يا ٜظاس٘ا بت تف٘ َبمت٘ا ِِٝٛ طٛغذ طؾ طث تثبلض جحث ٖبحير –
زطو (
Morse & Bremmer, 2003, p. 145 .(
بٔا سٞز فیاعفا ضعذ ٝمغٙٔ ضز اض زٛذ شٛف٘ ٚ ضٛضح ٜزطو یقؾ ٖاطیا ٝچطٌ ٗیاطثبٙث ٜزطو زٚسحٔ ضعذ ٝمغٙٔ ضز طكيث شٛف٘ ٚ فم٘ تؿو ياطث اض ٖاطیا يبٞ تنطف يزسقتٔ ُٔاٛف
تؾا :
- 1 ٛوبث ِِٝٛ ظذ ثاسحا بث ضعذ ٝمغٙٔ یىيتيّپٛئغ يطيٌ تٟر تفٌ ٖاٛت یٔ ٖبحير –
یلطق ضٛحٔ
ضٛحٔ یىيتيّپٛئغ ـظضا فٞبو جفبث ِٝأؿٔ ٗیا ٚ تؾا ٜزطو اسيپ یثطغ –
یِبٕق یثٛٙر – (
ٖاطیا ) تؾا ٜسق .
...
- 2 تؾز ظا اض طیظ يبٞظبيتٔا ٖبٔضٛكو ،ٖاطیا طيؿٔ ظا ضعذ تف٘ َبمت٘ا يبٞ ِِٝٛ ضٛجف ْسف بث
تؾا ٜزاز - :
ضعذ يغط٘ا تیع٘اطت ظا یقب٘ يزبهتلا سیاٛف :
طيؿٔ ظا يغط٘ا تیع٘اطت بث ٖٛچ
تؾز ٝث اض يعیض ٝٔب٘طث ُثبل ٚ ضاسیبپ َبح ٗيف ضز ٚ زبیظ سٔآضز تؿ٘اٛت یٔ ٖبٔضٛكو ،ٖاطیا زضٚآ .
- یٔبؾ٘ يبٞ ٝٙیعٞ فٞبو :
جفبث ضٛكو هی ظا يغط٘ا َبمت٘ا ِِٝٛ ظذ ضٛجف تيٞبٔ ٝو اطچ
زٛق یٔ تف٘ ٜسٙٙوضزبن يبٞضٛكو تيٙٔا بث ضٛكو ٖآ تيٙٔا ٖزضٛذ س٘ٛيپ .
-3 ٝث ّٝئؿٔ ٗیا ياطث ٚ زضاس٘ ضبيتذا ضز ضعذ ٝمغٙٔ ضز شٛف٘ ياطث یفبو يبٞ ْطٞا ٖاطیا ٝيؾٚض
تؾا یىتٔ
. يبٞ حلاؾ ٗئأت ياطث ٝيؾٚض ٝث ٖاطیا سقض ٝث ٚض يبىتا ٜاطٕٞ ٝث یٍتؿثاٚ ٗیا
ظثاٚض ٖاطیا ٝو تؾا ٜسق جفبث يا ٝتؿٞ يغِٛٛٙىت ٚ يطثطفبؿٔ يبٞبٕيپاٛٞ ٗئأت ،فضبقتٔ
سٙو ضاطلطث ٝيؾٚض بث یىیزع٘
. یٔاسلا ٌٝ٘ٛ چيٞ ٖاطیا ٝو ٓیطيٌ یٔ ٝزيت٘ ٗیاطثبٙث ضعذ ٝمغٙٔ ضز
سٙو ـٚسرٔ اض ٝيؾٚض بث فغثاٚض ٝو سٞز ْبز٘ا س٘اٛت یٕ٘
. ٝث ٖاطیا ضز ٝيؾٚض يبٞ تیبٕح
زضاز ظبي٘ ی٘بٟر ٝقٔبر .
ٖاطیا ٖزطو يٚعٙٔ ضز بىیطٔآ تؾبيؾ ظا طحأتٔ يزبیظ سح بت ٝيؾٚض ٚ ٖاطیا هیزع٘ يبٞس٘ٛيپ تؾا . ٝٞز ضز ٝيؾٚض ضز ٗچچ تّع ییاسر ٖب٘بّٕؿٔ ةٛوطؾ ٝث ٖاطیا فٙواٚ َبخٔ ٖاٛٙف ٝث
زٛث ٝ٘بفطع یث 90 .
ٝٞز ظبغآ ظا ٖاطیا یٔلاؾا يضٟٕٛر تميمح ضز ٚ يٚضٛق زبحتا یقبپٚطف ظا ؽپ ٚ 90
تِٚز فیاسيپ ضز ییاطٌزبيٙث ذیٚطت یّنا زعٔب٘ يعوطٔ يبيؾآ ٚ ظبمفل ضز ٖبّٕؿٔ يبٞ تّٔ –
زٛث كعبٙٔ ٗیا .
ياطث بضف ییبكٌظبث يبٙقٔ ٝث ٖبتؿ٘بغفا ظا يٚضٛق فتضا دٚطذ ٚ تؿىق
سق یٔ یمّت ٖاطیا یؾبيؾ ٚ یٍٙٞطف شٛف٘
. ضٛهت ٝو ٍٝ٘ٛ٘آ بٟٙت ٝ٘ ٖاطیا یٔلاؾا يضٟٕٛر بٔا
يبٞ ٖبیطر َطتٙو ٝث ٖاطیا فم٘ ٝىّث ،سك٘ ٝمغٙٔ ٗیا ضز یٔلاؾا ییاطٌزبيٙث دٚطٔ سق یٔ
سق فٛغقٔ یٔلاؾا َبىیزاض (
،ضٛپ یٕیطو ل ،1379
.)43
يبٞ ٖبیطر ذیٚطت ياطث فیبٞ ییب٘اٛت ٚ بٞ تيفطؽ ظا سٞاٛرث ٖاطیا طٌا ٝو تؾا حضاٚ طپ ٖسق ٜطيت جفبث تسق ٝث ،سٙو ٜزبفتؾا يعوطٔ يبيؾآ ٚ ضعذ ٝمغٙٔ ضز یجٞصٔ ياطٌزبيٙث تؾز ظا ی٘بٟر ٝنطف ضز اض زٛذ هیػتاطتؾا هیطق ٝزيت٘ ضز ٚ زٛق یٔ ٝيؾٚض بث فغثاٚض
زاز سٞاٛذ .
يبٞضبتفض ٗتفطٌ طؾ٘ ضز بث ٚ طبيتحا بث ضبيؿث ٝمغٙٔ ٗیا ضز ٖاطیا یؾبيؾ ضبتفض یؾبيؾ
تؾا ٝيؾٚض .
- 4 ضز ٖاطیا يغط٘ا ـثبٙٔ سلبف ضعذ يبیضز ٝو تؾا
س٘اٛتث يزبهتلا طٍیظبث هی ٝث يطيحأت ش
ضا
ػبحِ ظا يغط٘ا ـثبٙٔ
زٛق َسث ٝمغٙٔ ضز .
ٝو تؿي٘ یتيقلٛٔ ضز ٝيوطت سٙ٘بٕٞ ٖاطیا يضاصٌ ٝیبٔطؾ
ٚ سٙو ٝتؿثاٚ زٛرث يزبهتلا سقث ظا اض ٝمغٙٔ ٗیا يبٞضٛكو ٚ سٞز ْبز٘ا ضعذ ٝمغٙٔ ضز ٜسٕف ٝو تؿي٘ ضعذ ٝمغٙٔ يبٞضٛكو ياطث یجِبر َسٔ عي٘ ٖاطیا زبهتلا ةّٛغٔب٘ ٜطٟچ َبح ٗيف ضز سٙٞز ضاطل ٍِٛا اض ٖآ .
ٚ یٙف تبٔسذ تاضزبن كیطع ظا س٘اٛت یٔ ٚ ٝتؿ٘اٛت ٖاطیا ٝچ طٌا یؾسٟٙٔ
زبهتلا ٗيث یوس٘ا یٌسٙٙو ُيٕىت ؿٕٛزٔ ضز یِٚ سقبث ٝتقاز توضبكٔ یتف٘ طيغ يبٞ ٜغٚطپضز زضاز زٛرٚ ضعذ ٝمغٙٔ يبٞضٛكو ٚ ٖاطیا .
ٝٞز ياستثا ضز يٚضٛق یقبپٚطف ظا سقث ٖٛچٕٞ ییبٞلابو ياطث یثّٛغٔ ضاظبث ٝمغٙٔ 90
زٛث ٖاطیا هجؾ ـیبٙن ٚ يظضٚبكو تاسيِٛت .
ٝيوطت ٚ ٗيچ ٖٛچ ییبجلض ضٛضح بث ذیضست ٝث بٔا
زاز تؾز ظا ٝمغٙٔ ٗیا ضز اض زٛذ ضاظبث ٖاطیا .
ٜسٙیاعف ضٛضح ٝث ٝرٛت بث عي٘ طضبح َبح ضز
یفطهٔ يبٞلابو ٜسٙٞز ٝیاضا ضٛكو ٖاٛٙف ٝث ٖاطیا يزبهتلا ضٛضح َبٕتحا ،ٝمغٙٔ ٗیا ضز ٗيچ تؾا ٓو ضعذ ٝمغٙٔ ٝث .
–5 یؾبيؾ يبٞ يطيٌ تٟر
ٖاطیا ٖاضاسٔ تؾبيؾ تؾضزب٘ ییبيفاطغر – طٍیز تضبجف ٝث ٚ
ٚ ضعذ ٝمغٙٔ ضز ٖاطیا ییبيفاطغر ٚ هيتيّپٛئغ يبٞ فقض ظا حيحن نضز ٗتقاز ْسف ِٝأؿٔ ٗیا ٚ زٚطث تؾز ظا يضبيؿث يبٞ تنطف ٝو سق تجؾ ٝ٘بٙيث ـلاٚ طيغ ـضاٛٔ يطيٌضبىث زطو هٕو ضعذ ضز ٖاطیا ياٚع٘ا ییبىیطٔآ تؾبيؾ ٝث .
تؾا یٟیسث هی ٜسحتٔ تلابیا لٛهذ ٝث ٚ یثطغ يبٞضٛكو طؾ٘ ظا ٖاطیا ٝو ی٘بٔظ بت
فم٘ س٘اٛتث ٝو تؾا ُىكٔ تسق ٝث ،س٘بٕث یلبث يٚعٙٔ یؾبيؾ طؾ٘ ظا ٚ ةّٛغٔ طيغ ضٛكو بز٘آ ظا ٚ سٙو تؿو يغط٘ا ـثبٙٔ َبمت٘ا يبٞ ٜاض ضز يسر ي
ـثبٙٔ َبمت٘ا ياطث يعیض ٝٔب٘طث ٝو ي
ٝو زطو ضٛهت ٖاٛت یٔ ،ٜسق ثاسحا ظبي٘ زضٛٔ ِِٝٛ طٛغذ ٚ ٜسق ُيٕىت ضعذ يبیضز يغط٘ا ٗیا ضز ٚ ٜسق دضبذ ٖاطیا یّٔ ـفبٙٔ ةٛچضبچ ظا يزبیظ ٜظاس٘ا بت یریضبت يبٞ تنطف ٗیا ـبو یتف٘ ٜظٛح يغط٘ا ـثبٙٔ َبمت٘ا ٚ ٛوٛثب٘ ِِٝٛ ظذ ثاسحا ضز س٘اٛت یٔ ظمف ٖاطیا ٝٙئظ ك
ٖا
سقبث ٝتقاز ضٛ٘بٔ ٖبىٔا يا ٜظاس٘ا بت ٖبتؿلاعل ضز .
يظبٌ طیبذش ظا طيغ ٝث ٛوٛثب٘ ِِٝٛ ظذ ٝو اطیظ
...
ظا بٟٙت ٝو زضاز دبيتحا عي٘ طٍیز يظبٌ طیبذش ٝث ـغلضٛع ٝث ٖبتؿٕٙوطت ٚ ٖبزیبثضشآ
ٜاض ٖاطیا
زٛث سٞاٛذ ٗئأت ُثبل
Bilgin, 2009, p. 1( ).
ِجیتً
ٝث اض ضعذ ضز زٛذ ـفبٙٔ ٝث ٖاطیا یثبيتؾز ـ٘اٛٔ سق طوش ٝو یجِبغٔ ٝث ٝرٛت بث ٝتؾز 2
زطو ٓيؿمت ٖاٛت یٔ
:
–1 ییبيفاطغر يبٞ تیزٚسحٔ
: ٝث ضعذ ِٝبچ هیغِٛٛفضٛٔٛئغ ُىق سق طوش ٝو ٍٝ٘ٛ٘بٕٞ
طٍیز فطع ظا ٚ زضاس٘ زٛرٚ یٟرٛت ُثبل يغط٘ا ـثبٙٔ ٖآ یثٛٙر تٕؿل ضز ٝو تؾا یّىق تجؾ ِٝأؿٔ ٗيٕٞ ٚ تؾا تفبؾ يبٞ ٝثطمف توطح تٟر فلاذ ضز ِٝبچ ٗیا ضز ةآ توطح ٝث بیضز ٗیا ةطغ ٚ َبٕق تٕؿل ضز ٜسق زبزیا يبٞ ٜسٙیلاآ ظا يا ٜسٕف فرث ٝو زٛق یٔ
سٙو زبزیا ٝمغٙٔ ٗیا ضز اض يزبیظ يبٞ تضبؿذ ٚ سثبی َبمت٘ا ةٛٙر تٕؾ .
– 2 یؾبيؾ يبٞ تیزٚسحٔ
: لٛهذ ٝث يا ٝمغٙٔاطف يبٞ تضسل بث ٖاطیا ٝ٘بتؾٚزطيغ ظثاٚض
زٛذ یىيتيّپٛئغ ـفبٙٔ ظا ٖاطیا يظبؾ ْٚطحٔ َبج٘ز ٝث بٞضٛكو ٗیا ٝو سق تجؾ ٜسحتٔ تلابیا سٙقبث ضعذ ضز .
زبزیا جفبث ضعذ ٝمغٙٔ ضز زٛذ یتاش ـفبٙٔ ظا ٖاطیا ٖسق ْٚطحٔ طٍیز يٛؾ ظا
تؾا ٜسق ٖاطیا ياطث ضاسیبپ یىيتيّپٛئغ تضبؿذ .
ِِٝٛ طٛغذ تذبؾ ٖٛچٕٞ یّئبؿٔ ٝو اطیظ
زٛث سٞاٛذ طييغت ُثبل طتٕو ٜسٙیآ ضز یلٛمح ٓیغض ٝث طٛثطٔ يبٞزازضاطل بی يغط٘ا ـثبٙٔ
. سٞاٛق
ٗيث طيذا َبؾ سٙچ یع ضز ٝو ٝج٘بر ٝؾ ٚ ٝج٘برٚز يبٞزازضاطل ضز سٞز یٔ ٖبك٘ عي٘ طٔا یلٛمح ٓیغض زضٛٔ ضز ٖبزیبثضشآ يضٟٕٛر ٚ ٖبتؿلاعل ،ٝيؾٚض يبٞضٛكو
ٝتؿث طٛغذ ٚ ٜسق
یتاش ـفبٙٔ ٗتفطٌ طؾ٘ ضز ْسف ِٝأؿٔ ،ٜسق یحاطع يغط٘ا ـثبٙٔ َبمت٘ا تٟر ٝو يا ِِٝٛ
هيتيّپٛئغ
تؾا ٜسٞبكٔ ُثبل ٖاطیا .
ٝرضز ضز ضعذ ٝمغٙٔ ضز حيحن تؾبيؾ هی ٗتفطٌ فيپ ضز ياطث ٖاطیا یٔلاؾا يضٟٕٛر تؾا زٛذ هيتيّپٛئغ تيقلٛٔ حيحن ناضزا سٙٔظبي٘ َٚا .
ٖٛچ طٞ هيتيّپٛئغ تيقلٛٔ ُنا ضز
سٞز یٔ ُىق اض ضٛكو ٖآ یرضبذ تؾبيؾ يبٙثطیظ يضٛكو .
تيقلٛٔ ٝث ٝرٛت تؾا یٟیسث
بح تيقلٛٔ ضز طيذا يبٞ ٜسؾ َٛع ضز ٜضإٛٞ ضٛكو ٗیا ٝو سٞز یٔ ٖبك٘ ٖاطیا هيتيّپٛئغ ي
َ
ٝتقاز ضاطل ی٘بٟر يبٞ تضسل شٛف٘ ٗيث تؾا
( ٖآ قاسهٔ ٝو ٓٞزظٛ٘ ٖطل ضز ٝيؾٚض ٚ ؽيٍّ٘ا
زازضاطل ٗیا عي٘ زطؾ ًٙر ظا سقث ٚ زطؾ ًٙر َٛع ضز يٚضٛق ٚ بىیطٔآ ٚ زٛث 1907
تؾا برطثبپ تيقضٚ
).
سٙو یٔ ةبزیا ُیبح هيتيّپٛئغ تيقلٛٔ ٗیا
ٝث تجؿ٘ ٖاطیا یرضبذ تؾبيؾ ٝو يبٞ تضسل
سقبث ضازٛذطث یجؿ٘ ٖظاٛت ظا ی٘بٟر .
یٔلاؾا يضٟٕٛر تِٚز ٝو یٙقٔ ٗیسث
ٖاطیا ياطث
ضز یقؾ ٜضإٛٞ ٚ ٜزطو ةبٙترا تضسل هی ٝث فطن يبىتا ظا سیبث هيتيّپٛئغ ـفبٙٔ ٗئأت ٝتقاز زٛذ ٝمغٙٔ ضز ٜسٙٙو تِبذز ی٘بٟر يبٞ تضسل یؾبيؾ تلایبٕت ٗيث ٖظاٛت يضاطلطث سقبث . ظا ٝتؾبذطث ٝو هيتيّپٛئغ تؾبيؾ ٗیا يطيٌضبىث ٝو تؾا ٖآ طٍ٘بك٘ عي٘ طٔا سٞاٛق
تؾا ٜزٛث عئآ تيمفٛٔ دیضبت َٛع ضز تؾا ٖاطیا ییبيفاطغر تيقلٛٔ تاش .
تؾا یٟیسث
ییبٙثطیظ تؾبيؾ ٗيٕٞ يطيٌضبىث ضصٍٞض ظا عي٘ ضعذ ٝمغٙٔ ضز ٖاطیا ـفبٙٔ ٗئأت تؾسث
سیآ یٔ
ٗٞش ظا ضٚز ٝمغٙٔ ٗیا ضز ٖاطیا ؿٚطكٔ ـفبٙٔ ٗئأت تؾبيؾ ٗیا ٝث بىتا ٖٚسث ٚ سؾض یٔ طؾ٘ ٝث .
رخأه ٍ عباٌه فلا - یسزاف
. 1 یٔلاغ ثضٕٟٛع ٚ للها تضسل ،ٖبیسٕحا (
ٖبتؿٔظ ٚ عيئبپ )1388
" ، ٝنطف ،ظبمفل ٚ يعوطٔ يبيؾآ
ةطغ ٚ ٝيؾٚض ـفبٙٔ وضبقت
"
، تاعلاطه یصکسه یایسازٍا ٜضبٕق ،ْٚز َبؾ ،
4.
.2 يسٕحا ضٛپ
، يطٍكِ ٖبؿحا ٚ اطٞظ 1388 (
)
"، ٝمغٙٔ ضز ی٘بٟر يبٟتضسل تثبلض هيتيّپٛئغ ٗييجت
"ضعذ ، شامفل ٍ یصکسه یایسآ ِهاٌلصف
، ٜضبٕق .68
. 3
ْاطٟث ،ٖبیسٕحا طئا (
ٖبتؿثبت )1375
" ، ضعذ يبیضز يبيفاطغر
"
، شامفل ٍ یصکسه یایسآ ِهاٌلصف ،
5 َبؾ
ٜ ضبٕق ،ْٚز ٜضٚز ، .14
.4 ضٛیٚ یُِا ٚ يطث ،ٖاظٛث 1388 (
) ، تزدل ٍ كطاٌه
ٖاطٟت ،ضٛپ٘بٔطٟل ٖبٕحض ٕٝرطت ،اّ
: تاضبكت٘ا
يزطجٞاض تبقِبغٔ ٜسىكٞٚػپ .
. 5 یؾٛٔسيؾ ،يٛؾٛٔضٛپ (
ٖبتؿثبت )1383
" ، ضعذ يبیضز ٜظٛح یىيتيّپٛئغ تلاٛحت ٝث یٞبٍ٘
"
،
شامفل ٍ یصکسه یایسآ ِهاٌلصف ٜضبٕق ،ْٛؾ َبؾ ،
10.
...
.6 للهاسجف ،یجؾبر (
ضبٟث )1381 ، یسایس تاعلاطه ِعَوجه 2(
،) ذَفً تایلوع ٍ زصخ یايزد تفً
ًِایه یایسآ زد
ٖاطٟت ، : تٔٚبمٔ ًٙٞطف طك٘ طتفز .
.7 بضضسٕحٔ ،بي٘ ؼفبح 1378(
)
" ، ضعذ هيتيّپٛئغ ٠ظٛح ضز بٞ وضبقت ٚ بٞ تٚبفت
"
، تاعلاطه ِهاٌلصف
شامفل ٍ یصکسه یایسآ ٠ضبٕق ،
. 27
.8 بضضسٕحٔ ،بي٘ ؼفبح 1385(
) ، کیتیلپَئض نیّافه ٍ لَصا سٟكٔ ،
: یّپبپ تاضبكت٘ا .
.9 ِٝلاؾ ،یجيجح 1381(
)
، زصخ زد اکيسهآ شمً
، تضسل فم٘ تلابمٔ ٝفٕٛزٔ
ضعذ ضز یرضبذ يبٞ
،
ٖاطٟت : ضعذ يبیضز تبقِبغٔ ٝؿؾٛٔ تاضبكت٘ا .
.10 يسٟٔ ،يطفن 1384(
)
، ضعذ ٚ ظبمفل ،يعوطٔ يبيؾآ ضز ٖاطیا یٔلاؾا يضٟٕٛر يبٞ يضبىٕٞ
« بٞسیبج٘ ٚ بٞسیبث ،بٞ تیِٛٚا
»،
شامفل ٍ یصکسه یایسآ شياوّ يیوّدشاٍد تلاامه ِعَوجه
ٖاطٟت ، :
ٝرضبذ ضٛٔا تضاظٚ ُِّٕا ٗيث ٚ یؾبيؾ تبقِبغٔ طتفز تاضبكت٘ا .
.11 يسٟٔ ،يسثبف 1387(
)
" ، زطؾ ًٙر ی٘لامف سيِٛتظبث ٚ بيؾاضٚا
"
، یسایس تاعلاطا ِهاٌّاه –
یداصتلا ٠ضبٕق ، -258
. 257
.12 للها تعف ،یتعف 1388(
) ، ىاسيا کيطتاستسا یایفاسغج
،
ٖاطٟت : ییبيفاطغر ٖبٔظبؾ تاضبكت٘ا
حّؿٔ يبٞٚطي٘
.
.13 یٕؽبو طغنا یّف سيؾ ، 1379(
) ، تسایس ىَتس تفّ
ٖاطٟت ، : یٔلاؾا ًٙٞطف طك٘ طتفز .
.14 یٕیطو ضٛپ للهاسی ، 1379( ) ، ىاگياسوّ ٍ ىاسيا سب یا ِهدمه (
ديدْت ٍ شٌت عباٌه
ٖاطٟت ، ) :
ّٓقٔ تيثطت یٞبٍك٘از زبٟر تاضبكت٘ا .
.15 ظٚطيپ ،ٜزاظ سٟتزٔ
( سٙفؾا ٚ ٕٟٗث )1379
" ، ظا یىيتيّپٛئغ طیٛهت ،ضعذ يبیضز یلٛمح ٓیغض
ٝمغٙٔ يبٞ يضبىٕٞ ٜاض ضز یق٘بٔ
"يا
ٕٝرطت ، : ،يطٟغٔ طئ یضتطٔ
یسایس تاعلاطا -
یداصتلا ،
ٜضبٕق -162 161.
.16 ظٚطيپ ،ٜزاظسٟتزٔ
1381( ) ، یيایفاسغج تسایس ٍ یسایس یایفاسغج
،
ٖاطٟت : تٕؾ تاضبكت٘ا .
.17 ظٚطيپ ،ٜزاظسٟتزٔ
( ٜبٔ طٟٔ
)1382
" ، يبٞ حطع هيتيّپٛئغ يطيٌ ُىق ؛يطتذبث يبيؾآ ضز تيٙٔا
ییبىیطٔآ ٗیٛ٘
"
، یهاظً یاْلیلحت ٍ اْشزاصگ -
یدسبّاز ( یهاظً یایفاسغج ِهاً ُطيٍ
َبؾ ، ) ،4
ٜضبٕق .35
.18 یقيثض ٗيؿح ٚ ظٚطيپ ،ٜزاظسٟتزٔ
1388( )
" ، َسٔ ٝئاضا ٚ تبفظبٙٔ ُهف ٚ ُح يبٍِٞٛا یؾضطث
یٙئظطؾ تبفظبٙٔ ُح ٝٙيٟث
"
، کیتیلپَئض ِهاٌلصف
َٚا ٜضبٕق ،ٓزٙپ َبؾ ، .
.19
ٖبیطٟپؾ ٚ بضض سيؾ ،طٞبعطئ
1381( ) ، ىآ یا ِمطٌه ماظً ٍ زصخ یايزد یاّ یگطيٍ
ٖاطٟت ، :
یٔبؾت٘ا يٚطي٘ یؾبيؾ یتسيمف ٖبٔظبؾ تاضبكت٘ا .
.20
،ییبٙئ
يسٟٔ
1386( ) ، یطتاستساَئض سب یدهآزد
ٖاطٟت ، : ٚ یؾبيؾ تبقِبغٔ طتفز تاضبكت٘ا
ٗيث
ٝرضبذضٛٔا تضاظٚ یِّّٕا .
. 21 زٕٛحٔ ،یؾفاٚ
1386( ) ، شامفل ٍ یصکسه یایسآ زد ىاسحب کیتیلپَئض
ٖاطٟت ، : طتفز تاضبكت٘ا تبقِبغٔ
ضٛٔا تضاظٚ ُِّٕا ٗيث ٚ یؾبيؾ
ٝرضبذ .
ب - یسیلگًا 1. Bilgin, M. (2009), “Geopolitics of European Natural Gas Demand: Supplies from
Russia, Caspian and the Middle East”, Energy Policy, http:// www. Elsevier .com, (accessed on: 8 September 2009).
2. Caspian Environment Program (2004), www.caspianenvironment.org/caspian.htm, (accessed on: 10 October 2007).
3. Mojtahed-Zadeh, Pirouz )2004(, “The Caspian Between Conflict and Cooperation”, http:// www.Eurasia.net, (accessed on: 5 Nomber 2008).
4. Morse, Edward and Ian Bremmer )2003(, “The Disappearing Caspian”, http://
www.Eurasia.net, (accessed on: 2 March 2008).