Effect of Explants and Concentrations of Plant Growth Regulators on Callus Induction in Ecotypes of Ferula assa-foetida )L.(

(1)

Effect of Explants and Concentrations of Plant Growth Regulators on Callus Induction in Ecotypes of Ferula assa-foetida )L.(

Mahta Bahramali¹

ǀ

Mansoor Omidi^2

ǀ

Ali Akbar Shah Nejat Boushahri³

ǀ

Mohammad Javan Nikkhah⁴

1. Department of Agronomy and Plant Breeding, Faculty of Agriculture, College of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran.

2. Corresponding Author, Department of Agronomy and Plant Breeding, Faculty of Agriculture, College of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran. Email: [email protected]

3. Department of Agronomy and Plant Breeding, Faculty of Agriculture, College of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran. [email protected]

4. Department of Entomology and Plant Pathology, Faculty of Agriculture, College of Agriculture and Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran. [email protected]

Cite this article: Bahramali, M., Omidi, M., Shah Nejat Boshehri, A.A., & Nikkhah, M.J. (2023). Effect of explants and concentrations of plant growth regulators on callus induction in ecotypes of Ferula assa-foetida L.

Iranian Journal of Field Crop Science, 54(2), 155-164. DOI: 10.22059/ijfcs.2022.348337.654939.

DOI: http//doi.org/ 10.22059/ijfcs.2022.348337.654939

Article Info ABSTRACT

Article type:

Research Article

Article history:

Received:September 11, 2022

Received in revised form:

October 20, 2022

Accepted: October 24, 2022 Published online:

August 10, 2023

Keywords:

Callus, ecotype, Ferula, germination, volume.

Some medical herbs are of universal importance and are becoming extinct due to their countless uses. Today, the use of in vitro culture has increased the speed of production and reproduction of endangered species. The main of this research to determine the best ecotype, the best explant for callus induction, as well as the best level of hormones on traits including length, width, height and the callus volume of the explants obtained from Ferula assa-foetida seedlings that have been grown in in vitro culture. This experiment has been implemented as factorial in completely randomized design with at least 4 replications. According to the purpose, the explants were placed in MS media supplemented with different levels of BAP and NAA. After 40 days, the traits including the length, width and volume of the callus were measured for induced callus. The comparison of the averages showed that the maximum size of target traits have been achieved for root explants cultured medium supplemented with 2 mg.L^-1 BAP and 1 mg.L^-1 NAA, while none of calluses derived from leaf and stem explants survived. Among the ecotypes, the Kerman demonstrated higher callus growth rate than the Yazd, though this trait intensively increased through the time of culture. In addition, the calluses derived from Isfahan showed low growth rate, so it was removed from the present study.

(2)

یسررب رثا

هنومنزیر و

تظلغ ظنت ی م هدننک اه ی دشر یهایگ رب

سولاک ییاز

رد توکا ی پ اه ی هایگ

( هزوغنآ

Ferula assa-foetida L.

)

یلعمارهب اتهم ǀ1

یدیما روصنم

2

یلعǀ یرهشوب تاجن هاش ربکا ǀ3

هاوخکین ناوج دمحم

4

1 ،تاتابن حلاصا و تعارز هورگ . ،یزرواشک هدکشناد

.ناریا ،جرک ،نارهت هاگشناد ،یعیبط عبانم و یزرواشک ناگدکشناد

2 . ،لوئسم هدنسیون ،تاتابن حلاصا و تعارز هورگ

،یزرواشک هدکشناد عبانم و یزرواشک ناگدکشناد

.ناریا ،جرک ،نارهت هاگشناد ،یعیبط :همانایار

[email protected]

3 ،تاتابن حلاصا و تعارز هورگ . ،یزرواشک هدکشناد

ناریا ،جرک ،نارهت هاگشناد ،یعیبط عبانم و یزرواشک ناگدکشناد .

[email protected]

4 . هرشح هورگ یرامیب و یسانش ،یهایگ یاه

،یزرواشک هدکشناد .ناریا ، جرک ،نارهت هاگشناد ،یعیبط عبانم و یزرواشک ناگدکشناد

[email protected]

هلاقم تاعلاطا هدیکچ

:هلاقم عون ةلاقم

یشهوژپ

رات ی خ رد ی تفا : 22 / 20 / 1421

رات ی خ یرگنزاب : 22 / 20 / 1421

رات ی خ ذپ ی شر 22 : / 22 / 1421

رات ی خ راشتنا : 11 / 25 / 1422

دیلک هژاو :اه

،پیتوکا

،هزوغنآ هناوج

،ینز ،مجح .سولاک

زا یخرب یب هدافتسا تلع هب و هدوب ریگارف و یناهج یتیمها یاراد ییوراد ناهایگ تسه ضارقنا لاح رد رامش

.دن

هزورما زا هدافتسا هشیش نورد تشک هنوگ ریثکت و دیلوت تعرس هک تسا هدش ببس یا

ضارقنا لاح رد یاه

.دبای شیازفا نیرتهب نییعت ،شهوژپ نیا فادها

پیتوکا سولاک هنومنزیر نیرتهب ، هب نینچمه و ییاز

حطس نیرت

تفص رب رثوم ینومروه هنومنزیر سولاک مجح و عافترا ،ضرع ،لوط یاه

تسد هب یاه هچهایگ زا هدمآ

یاه

هزوغنآ زا لصاح خلت

یم هشیش نورد تشک رد لاماک حرط بلاق رد لیروتکاف تروص هب شیامزآ نیا .دشاب

لقادح اب یفداصت 4

هنومنزیر ،رظن دروم فده هب هجوت اب .تسا هدش یسررب رارکت طیحم رد اه

تشک یاه

فلتخم حوطس اب گوکسا و کیشاروم BAP

و NAA پ .دنتفرگ رارق زا س

42 هنومنزیر تشک زور رد اه

طیحم سولاک مجح و ضرع ،لوط تافص نومروه یواح یاه هزادنا اه

نیگنایم هسیاقم .دش یریگ ،داد ناشن اه

هنومنزیر رامیت رد هشیر یاه 2

یلیم رتیل رد مرگ وBAP

1 یلیم رتیل رد مرگ دروم تافص نیرتشیبNAA

هزادنا سولاک و تشاد ار یریگ طوبرم یاه

هنومنزیر هب نیب رد .دنتفر نیب زا هقاس و گرب یاه

پیتوکا م یاه درو

،یسررب پیتوکا هب تبسن نامرک پیتوکا

نازیم نامز تشذگ اب و دندوب یرتشیب سولاک دشر تعرس یاراد دزی

سولاک دشر تعرس سولاک دشر تعرس هکنیا هب هجوت اب .تفای شیازفا تدش هب اه

پیتوکا ک ناهفصا زا ،دوب م

وژپ .دیدرگ فذح رضاح شه

دانتسا : یلعمارهب

، م ،.

یدیما

، م ،.

یرهشوب تاجن هاش ،

ع ا.

،.

هاوخکین ، م .ج.

( 1422 میظنت تظلغ و هنومنزیر رثا یسررب .) هدننک

یهایگ دشر یاه

پیتوکا رد ییاز سولاک رب

هزوغنآ هایگ یاه ناریا یعارز ناهایگ مولع .

، 54 ( 2

،) 155 - 104 .

DOI: 10.22059/ijfcs.2022.348337.654939

.نارهت هاگشناد تاراشتنا هسسوم :رشان ناگدنسیون©

(3)

یسررب رثا هنومنزیر و تظلغ ظنت ی م هدننک اه ی دشر یهایگ رب سولاک ییاز رد توکا ی پ اه ی هایگ هزوغنآ

751

1 همدقم . ثاریم رامش رد و هدوب ریگارف و یناهج یتیمها یاراد ییوراد ناهایگ اهروشک یموب یاه

دنتسه ءزج خیرات لوط رد ناهایگ نیا .

هدوب رصم و ناتسودنه ،نانوی ،نیچ ،ناریا دننام ناهج طاقن رثکا رد یزاسوراد و یکشزپ یلصا عبانم دنا

(

Ghasemi, 2009

هزورما .)

رب یناوارف دیکات ی ابیرقت .دراد دوجو یتملاس ظفح و نامرد رد یعیبط ءاشنم اب ییاهوراد زا هدافتسا

ک مراهچ یلوت یاهوراد د

،هدش

هراصع یواح هب یهایگ داوم زا هک دنتسه یتابیکرت ای یهایگ یاه

تسد لدم یهایگ تابیکرت ساسارب هکنیا ای و هدمآ هدش یزاس

دنا

(

Shirazi et al., 2014

هرهب تلع هب .) یرادرب

اه یب ی ور ی ه یگ زا بسانمان و ا

ییوراد ه رطخ ضرعم رد نآ لسن یتنس شور هب هزوغنآ

هب عتارم رد نآ مکارت و هتفرگرارق ضارقنا ی شهاک تدش

هتفا .تسا یتن رد هج هنوگ زا یخرب هب هایگ نیا یاه

هنوگ ناونع یسآ ی

ب ذپ ی ر

هدش تبث ناریا ضارقنا لاح رد ناهایگ باتک رد دنا

(Zare et al., 2010)

ید یوس زا .

،رگ شور اهنت یثکت

ر یگ نیا ها یرط زا ق رذب

ب باوخ دوجو لیلد هب یلو ،تسا روذ

یمان هوق و ه

یثکت ،مک ر یحا و ا یگ نیا ی ها

یرط زا ق تسا لکشم و تخس یراک تعارز

(Gupta, 2003)

یلک یاهرازبا زا رگید یکی . د

همانرب یارب ی لاح رد ناهایگ یتظافح یاه

هناوج ،ضارقنا نآ روذب ینز

طیارش رد اه

روذب رد باوخ دوجو .تسا یهاگشیامزآ ناهایگ نیا

یقفوم شهاک ببس ت

مآ ی ز نآ یعارز تشک .تسا هدش اه

ی ک ببس امرس هرود

هنوگ زا یرایسب هیلوا باوخ فذح یم یلامش هرکمین یهایگ یاه

دوش

(Zare et al., 2011; Tieu et al., 2001)

. هناوج ینز یعضو هب ت

یف ز ی ژولو ی ک نروموه نیب لداعت یدودح ات و )باوخ( رذب ی کیزیسبآ و نیلربیج یلخاد یاه

یزنآ .دراد یگتسب دیسا م

اه ی

GA3ox1

،

GA3ox2

،

GA2ox2

یلد هب ل یلک شقن د یس رد دوخ ی لانگ

هناوج لوط رد یمهم شقن نیلربیج یهد نژ .دنراد ینز

یاه

هناوج رد یدایز رایسب وخ تسکش و ینز

دنتسه راذگریثات با ا ،

نژ نیا هلمج ز یم اه

نژ هب ناوت

OsABI5

، خساپ رد یسا ییوگ د

یسبآ ز ی ک نژ و یاه

GAI

و

GAMYB

یسا هب ییوگخساپ رد د

یج لرب ی ک ناشن هک دنتسه لاعف رذب رد هک درک هراشا ی هدنهد

ک یسم ر

یگرد هوقلاب ر

یآرف رد دن هناوج یلوا ینز ه تسا رذب

(Li et al., 2022)

.

رد یروانف ،رضاح لاح یگ تفاب تشک یاه

ها ی ناونع هب ی ک

یز یدربراک و یساسا تلاکشم هعلاطم تهج یوق رازبا س

ت

یگ یسانش ها

مهم .تسا ی یرت

ن لولس و تفاب تشک زا هدافتسا دراوم یگ یاه

ها یرس و هوبنا ریثکت لماش ی ع

یگ

،ناها ا ،ماقرا حلاص

یلوت د یگ ناها یب زا یراع رام

یهت و ی ه پیتوکا شنت هب مواقم یاه یحم یاه

ط یم ی لاس رد .دشاب یخا یاه

ر ینکت ک هب تفاب تشک

مرژ ظفح یارب بسانم یرازبا ناونع یگ مسلاپ

ناها یمک ییوراد با

یم رامش هب ،رطخ ضرعم رد و دور

(

He et al., 2007;

Martin et al., 2003

) یهب و سولاک داجیا . هن

زاس یا رد هایگ ییاززاب و نآ ی ن

یمها زئاح طابترا ت

یم دشاب رد هک یلماوع هلمج زا .

یلوت د ،دنرثوم سولاک پیتوکا

، یظنت م هدننک اه یحم ،دشر ی ط

یهوبرک عون ،تشک

،تارد عون

،تشکادج یارش و تشکادج نس

ط یحم ط ی

یم دشاب یاتن . ج یگ ییاززاب و سولاک ءاقلا صاخ یگتسباو هک تسا هداد ناشن ها

هب پیتوکا بانتجا یذپان ر سا یلک و سولاک ءاقلا و ت

یگ ییاززاب و ها

اب پیتوکا یگ ها ییغت ر یم دنک ی رد سولاک دشر.

ک یگ هنوگ ها یگ نآ تشکادج عون ساسا رب ی ها

تلع و هدوب توافتم

هدشن صخشم یتسرد هب نآ تسا

(Han et al., 2011)

. یاربانب

،ن یم رظن هب خساپ هک دسر

هدهاشم یاه روط هب تفاب تشک رد هدش

سم یقت م یصوصخ اب تا

یگ یلک ها مادنا اب یگ یاه ها یصوصخ لاثم یارب ،ی تا

یژولوفروم ک یارش رد ط بط یع ی

، رد ؛دشاب هتشاد طابترا

یلاح ییعت هک ن یصوصخ تا یگ زا ی ها یاس رد هک لماک ر

یو گژ ی تشک یاه نورد یاه

یش هش یا

، یثات سولاک دشر تعرس لاثم یارب ر

یم لکشم ،دنراذگ لامتحا هب .تسا رت

یز دا یصوصخ تا یتنژ ظاحل زا هک ی ک

ییعت ی ن یم یوناث رثا لصاح ،دنوش ه

یلاعف ت ی ک .دنتسه نژ

یا ن دنچ رثا عون کی ی یلصا رثا نآ رد هک تسا ییارگ

ک ی ا یاس زورب ببس نژ دنچ ر

یو و تافص گژ

ی یم طبترمان یاه .دوش

هایگ خلت هزوغنآ (

spp.

Ferula

) یموس ن هداوناخ گرزب سنج

Apiaceae

اب 122 - 125 یفارغج رظن زا هک تسا هنوگ ا

یسآ زا یی ا ی

یدم هقطنم رسارس رد برغ تمس هب یزکرم هنارت

یرفآ لامش ات اق

یا روشک .تسا هدش هدنکارپ نار

ی و یلصا هاگتساخ ک

زکارم زا ی

سنج مهم

Ferula

یب هک تسا ش

زا 32 هنوگ

Ferula

ین دودح هک دراد دوجو نآ رد م

نآ زا ی ک دنتسه یموب اه نآ نیب زا ه

اه

یم ناوت هب

F. assafoetida

،

F. gummosa

،

F. persica

،

F. tabasensis

و

F. latisecta

درک هراشا (

Salehi et al., 2019;

Yaqoob & Nawchoo, 2016

) یگ زا یخرب . ناها

سنج

Ferula

نرق یگ ناونع هب اه ناها

یسب رد ییوراد را

هدافتسا دروم اهروشک زا ی

یم رارق گ ی دنر

(Ahmed et al., 2007)

یلوباتم . ت اه سنج ی

Ferula

یلاعف یاراد ت

اه یب ی ژولو ی ک یگژیو هلمج زا ی یو دض یاه

سور ی

،

(4)

یباهتلا دض

، یروموت دض

، یناطرس دض

، ید دض ،مخز دض

،تبا ب دض رتکا ی

،

،یچراق دض یس

سکوتوت ی

،ک ینژورتسا

،ک هنک یشک

، ض د

یلگ دض و لائوزوتورپ ساک

ی نو ( دنتسه

Zhou et al., 2017; Soltani et al., 2018

.)

قیقحت زا لصاح جیاتن ساسارب

Kumar et al.

(2020)

هناوج هنماد روذب ینز

پیتوکا یاه نیب خلت هزوغنآ 01

/ 10 ات 01 / 42 زور

یم(

گنا ی ن 14 / 32 یغتم )زور ر یب .تسا رتش ی ن هناوج نامز نیگنایم ( ینز

1 / 00 رد )دصرد پیتوکا

EC966538

یرتمک و ن یم گنا ی ن نامز

هناوج ( ینز 25 / 22 رد )دصرد پیتوکا

EC968469

یتناس هجرد جنپ یامد و دارگ

نینچمه .تسا هدش هدهاشم

.

Rajabiyan et al (2007)

یش تیعمج ود رـه رد خلت هزوغنآ هایگ روذـب یارـب یهدامرـس راـمیت دربراک هک دندرک شرازگ زین ر

هوک

هناوج دصرد شیازفا ببس سبط و نآ رد ینز

اه هب ؛دش یروط هناوج دـصرد رثکادح هک یعمج رد ینز

ت هب سبط و هوکریـش ت

بیتر 24

و 50 ناشن هک دوب دصرد عاونا یور امرس توافتم ریثات هدنهد

پیتوکا اه .تسا عاونا یور نارگشهوژپ هک یددعتم تاعلاطم ساسارب

هنوگ یاه

Erythronium

و

Osniorhiza

هداد ماجنا هک تسا هدش صخشم ،دنا

باوخ زا یتوافتم تاجرد یاراد ناهایگ نیا

یف ز ی ژولو ی ک یم ی دنشاب هرود لامعا اب هک یم هتسکش بسانم یهدامرس یاه

دوش یرظن قبط.

ها یسب لوبق دروم هک ی را

یصصختم زا ی ن

ازفا ثعاب امرس ،تسا رذب لئاسم نژ نایب شی

هب طوبرم یاه یج یاوتحم

لرب ی ک یسا د

(GA3)

کیزیسبآ یاوتحم شهاک ببس ای یسا

د

ی و ا ییغت ود ره ر

هب یم رذب باوخ نایاپ بجوم ینومروه لداعت داجیا اب و هدش نامزمه روط دوش

(Yamauchi et al., 2004)

. جیاتن

تاقیقحت زا لصاح

Zare et al.

(2010)

یر نیرتهب هک داد ناشن هزوغنآ هایگ رد ز

سولاک یارب هنومن یر ییاز

ز هنومن ب و هدوب هشیر نیرته

یم کی حطس هب طوبرم زین ینومروه حطس ل

ی مرگ یم ود و NAA

ل ی مرگ .دوب BAP

هک یشهوژپ ساسا رب

Janghorbaniyan et al.

(2014)

،دنتشاد خلت هزوغنآ هایگ یور و هتشاد سولاک ءاقلا یارب یرتشیب ییاناوت هشیر هک دش صخشم

یر نیا زا لصاح سولاک ز

و نزو هنومن یر هب تبسن یرتشیب رطق نیگنایم

ز هنومن نآ نینچمه .تشاد رگید یاه ک نایب اه

هک دندر

یر زا لصاح سولاک هش

هچ نینج لیسناتپ لیتوکوپیه و دنراد ییاز

یسررب اب. Hasani et al.

(2007)

نیرتشیب ،خلت هزوغنآ هایگ یور

سولاک دصرد یر رد ییاز

ز زا هدافتسا اب و لیتوکوپیه هنومن یم راهچ

ل ی مرگ نومروه رتیل رد هبKin

هارمه 5 / 2 یم ل ی مرگ نومروه

NAA

.دش هدهاشم رب امرس ریثات نازیم نییعت فده اب قیقحت نیا

پیتوکا اه یاقم و فلتخم ی هس

یرتهب تارثا ن

نوـمروه ب اه هنومنزیر ر اه

یـع رد و ن نومروه نیب لباقتم رثا لاـح و اه

پیتوکا سولاک روظنم هب اه ییاز

یا ن یگ ها یارـش رد ط یش نورد تشک هش

نا هدش ماج

.تسا 2 . شور شهوژپ یسانش

هامریت رد خلت هزوغنآ هایگ روذب 1422

یعمج زا ت اه ناتسا یعیبط ی ییوراد ناهایگ هدکشهوژپ طسوت هک نامرک و دزی ،ناهفصا یاه

عمج جرک یهاگشناد داهج نودب و ملاس روذب ادتبا رد .دش هیهت ،دندش یروآ

تدم هب و دش هتخیر نلرا رد و باختنا یگتسکش 24

نورتس یدعب لحارم سپس .تفرگ رارق یراج بآ ریز تعاس یپ کی ناونع هب یراج بآ .تفرگ ماجنا یزاس

ش یت رام امت یارب یم

نورتس زا سپ .دش لامعا اهرامیت نآ ،رانیملا دوه ریز اهرذب یزاس

هشیش لخاد هب اه تشک طیحم یواح یابرم یاه

1MS

نودب(2

تدم هب و دندش لقتنم )نومروه 42

یتناس هجرد راهچ لاچخی لخاد زور .دنتفرگ رارق دارگ

42 هناوج دصرد روذب تشک زا دعب زور ینز

نآ دش هبساحم اه

.(Otroshy et al., 2009)

هناوج زا سپ شخب زا ،روذب ینز

هچهایگ فلتخم یاه هشیش نورد یاه

،هشیر لماش یا

هب گرب و هقاس هنومنزیر ناونع

طیحم رد سولاک ءاقلا تهج یهایگ یاه هنومن .دش هدافتسا فلتخم ینومروه یاه

ی تاعطق هب اه ک

یتناس .دش هداد رارق هنومن هعطق جنپ هشیش ره رد و دندش هداد شرب یرتم

هب نومروه سولاک ءاقلا روظنم یاه

وNAA

تظلغ ابBAP

فلتخم یاه لودج قبط

1 شک و هفاضا طیحم هب ت

اه ماجنا ی هدش

یارش تحت ط

ییامد 25 یتناس هجرد دارگ

هگن یکیرات و ره .دندش یراد

15 ی زور ک راب یر ز هنومن یحم هب اه ط

اه و لقتنم دیدج ی اب

ی یرتمیلیم ذغاک زا هدافتسا تشاددا

رادرب یا رد .دش ماجنا ی ن

سولاک مجح و عافترا ،ضرع ،لوط هلحرم .دش هبساحم اه

لودج 1 نومروه تظلغ. هدافتسا یاه

سولاک ءاقلا تهج هدش ییاز

( بسحرب یلیم .)رتیل رد مرگ

Hormone T1 T2 T3 T4 T5

NAA 2 1 1 1 1

BAP 1 1 2 3 4

(5)

751

نیا .دش ماجنا فلتخم هلحرم ود رد شیامزآ هلحرم ود ره

هیاپ رب لیروتکاف شیامزآ روتکاف ود رد

یفداصت لاماک حرط بلاق رد و

اب راهچ و رارکت راهچ .دش ماجنا رارکت ره رد هنومن زیر اهروتکاف

لوا هلحرم ی لماش

حطس هس رد یهایگ هنومنزیر هب طوبرم روتکاف

سولاک طیحم عون مود روتکاف و )هقاس و گرب ،هشیر(

رد ییاز 5 لودج( دوب حطس 1

روتکاف .) مود هلحرم یاه لماش

پیتوکا روتکاف اه

مرک ،دزی(

و )ناهفصا و نا نامز هب طوبرم هک مود روتکاف

تشاددای فلتخم یاه حطس راهچ رد یرادرب

( و مشش ،مراهچ ،مود هتفه

هزادنا یارب زین هلحرم نیا رد .دوب )متشه یلیم ذغاک زا تافص یریگ

.دش هدافتسا یرتم هداد ،شیامزآ نایاپ رد

اه دافتسا اب مرن زا ه رازفا

SAS 9.2

تفرگ رارق زیلانآ دروم ه

نیگنایم و دنچ نومزآ قباطم زین اه

هنماد لامتحا حطس رد نکناد یا کی

قم رگیدکی اب دصرد هسیا

دندش .

3 . هتفای ثحب و شهوژپ یاه نازیم هک داد ناشن قیقحت نیا زا لصاح جیاتن هناوج

نز هس ی پیتوکا دزی و نامرک ،ناهفصا چیه ،لوا هام رد .دوب توافتم رایسب

هناوج نز پیتوکا روذب رد ی ؛دشن هدهاشم اه

ب اما ه لوا هاـم رخاوا رد جیردت پیتوکا رثکا باوخ نتسکش ببس امرس رامیت

یاه و دزی

نامرک ش د

، یلو هناوج چیه هناوج ،مود هام رد .دشن هدهاشم لوا هام رد ناهفصا پیتوکا رد ینز

رد روذب ینز پیتوکا

دزی ،نامرک یاه

هب ناهفصا و بیترت

25 ، 03 و 45 .دوب دصرد نیب رد

پیتوکا یاه هناوج دصرد نیرتشیب ،هدافتسا دروـم نز

ک پیتوکا هب طوبرم ی نامر

هب طوبرم نآ نیرتمک و پیتوکا

ناهفصا .دوب اب هجوت باوخ نتسکش و دشر هکنیا هب پیتوکا

هب ناهفصا دا زا تفرگ تروص یدنک

هما

ک .دش فذح را یلصا لماوع نیرتمهم زا

هناوج نز زا باوخ عون هب هتسباو هک تسا رذب باوخ نتشادن یهایگ ره ی شور

اه تخم ی فل

یم هدافتسا نآ باوخ نتسکش تهج .دننک

هولاع یج نیب ینومروه لداعت رب لرب

ی ن یزیسبآ و ک سا ی د نژ ، یئتورپ یاه ن

یک زان

(CIPK)

دننام

CIPK13

،

CIPK14

و

CIPK17

لماعت اب هب ،CBL

یئتورپ اب هوقلاب روط ن

اه ید ی رگ ناشن هک دنتشاد شنکمهرب شقن هدنهد

نآ یروحم اه

هناوج رد یلوا ینز ه تسا رذب

(Li et al., 2022)

. شور نیرتهب ناققحم ریاس طسوت هدش ماجنا تاعلاطم ساسارب

تسا یهدامرس هزوغنآ هایگ رذب باوخ نتسکش

(Zare et al., 2011)

. اب ت هجو دصرد ،روذب توافتم یکیژولویزیف و یکیتنژ تیهام هب

هناوج نز ی پیتوکا زا لصاح جیاتن .دوب توافتم اه

Kumar et al.

(2020)

زین ناشن هناوج دصرد هک داد رد هزوغنآ روذب ینز

پیتوکا یاه

هب ؛دوب توافتم فلتخم یروط

نیرتشیب هک دصرد

هناوج نز یامد رد ی 5

یتناس هجرد و دارگ

روذب هب طوبرم پیتوکا

EC966538

و

رتمک ی ن دصرد هناوج نز یامد رد ی 25

هجرد تناس ی دارگ و هب طوبرم روذب پیتوکا

EC968469

دوب هک قیقحت نیا زا لصاح جیاتن اب

.تشاد تقباطم نینچمه

Radjabian et al.

(2007)

هک دنداد ناشن یهدامرـس راـمیت

راهچ یتناس هجرد دارگ

یاهرذـب یارـب رـه

تیعمج ود هعلاطم دروم

هناوج دصرد شیازفا ببس نآ ینز

زا سپ .دش اه 12

هـناوج دـصرد نازیم رثکادح هتفه تیعمج رد یـنز

یاـه

هب سبط و هوکریـش بیترت

24 و 50 .دوب دصرد نآ

هک دندرک نایب اه تـظلغ شیازـفا

نوردGA3

لماع یهدامرس رامیت هجیتن رد از

دصرد شیازفا رب رثؤم هناوج

نز ی یم اهرذب دشاب .

اتن ی ج زجت ی ه راو ی سنا عافترا و ضرع ،لوط ،مجح سولاک

از تظلغ و هنومنزیر فلتخم عاونا یارب یی ینومروه یاه

لودج رد

2 رثا .تسا هدمآ تا

یلصا نومروه اه زیر و هزادنا تافص رب هنومن گ

ی ر ی لماش هدش مجح و ضرع ،عافترا

لامتحا حطس رد سولاک

دصرد کی ینعم

دوب راد

؛ رد یلاح هک رد رثا ینعم توافت عافترا و ضرع ،لوط تافص یارب ینومروه حوطس و هنومنزیر نیب لباقتم د

یرا

.دشن هدهاشم کشت

ی ل ولاک س حم رد ی ط تشک

، هبل رد ادتبا اه

ی شرب یا ف هت امت هک س م قتس ی م ی حم اب ی ط دنتشاد تشک

، هدش ماجنا و

ب ه ردت ی ج ط ی ور ز اه ی ار هنومن رساترس دعب ف

رگار ف ت هنومنزیر یور ینومروه یاهرامیت مامت رد ،تشک زا سپ هتفه راهچ . یاه

،هشیر

دش هدهاشم سولاک گرب و هقاس سولاک .

هدهاشم یاه ات دیفس و یکبآ ،مرن ینومروه یاهرامیت یمامت رد هشیر مادنا رد هدش

ش ی ر ی گنر سولاک یلو ؛دندوب داجیا یاه

مادنا زا هدش زا و هدش هزورکن هتفه نیدنچ زا سپ هک دندوب هدننکش و درت هقاس

ب .دنتفر نی

سولاک داجیا یاه هنومنزیر ریاس هب تبسن گرب هنومنزیر رد هدش

رایسب اه کچوک هب دندوب رت یروط

کن یهاتوک تدم زا دعب هک هزور

روه یاهرامیت مامت رد هشیر هنومنزیر رد سولاک مجح .دنتفر نیب زا و هدش رظن هب .دوب گرب و هقاس هنومنزیر زا رتشیب ینوم

م ی دسر

سولاک فذح ببس هک یلماع لاعف ریغ ،دش هقاس و گرب یاه

نژ ندوب سولاک هب طوبرم یاه نژ نایب یوگلا .دشاب ییاز

ت اه تح

(6)

نومروه ریثات هنومنزیر و ینورد یاه

هب ؛تسا توافتم رایسب اه یروط

یم هک عمجت عبنم درک هراشا ناوت یر رد ناهایگ رد نیسکا

هش اه

سولاک ءاقلا لیلد نیمه هب ؛تسا هشیر رد ییاز

هنومنزیر ریاس هب تبسن اه .دوب رتشیب اه

لودج 2 تاعبرم نیگنایم. هیزجت

سنایراو رثا عون ر ی هنومنز و ظنت ی م هدننک اه ی دشر ی رب

،لوط

،ضرع عافترا

، و مجح سولاک یاه گ ی ها خلت هزوغنآ رد طیارش نورد ش هشی .یا

Source of Variation df MS

Callus volume Callus width Callus height Callus length

Explant (E) 2 0.43** 0.25** 0.2** 0.047**

Hormone (H) 4 0.11^ns 0.075*** 0.03** 0.048**

E×H 8 0.02^ns 0.011^ns 0.02^ns 0.017**

Error 45 0.04 0.008 0.01 0.002

C.V. - 16 27 27.21 37.69

،ns

و*

هب**

غ بیترت ی ر نعم ی راد ینعم و دصرد کی و جنپ لامتحا حطس رد راد .

قحت ی تاق ددعتم ی

، وگ یا ی ثات ی راذگر ی جراخ لماوع ی

لخاد و ی اتن رب ی ج تفاب تشک زا لصاح تسا

ا هلمج زا هک ی

ن ع لماو

م ی ناوت ر عون هب ی

،هنومنز کرت ی تاب حم ی ط ارش و تشک ی

ط ف ی ز ی ک ی حم ی ط درک هراشا

.(Lal et al., 2016)

سولاک عافترا نیرتشیب

( 43 / 2 یتناس ( نآ عافترا نیرتمک و )رتم 24

/ 2 یتناس هب )رتم یلیم ود طیحم رد بیترت مرگ

یلیم کی وBAP

مرگ کی طیحم وNAA

یلیم مرگ یلیم ود وBAP

مرگ یلیم راهچ طیحم هب طوبرم رادقم نیرتشیب سولاک لوط رظن زا .دوبNAA

مرگ یلیم کی وBAP

مرگ

(NAA

33 / 1 یتناس ( نآ رادقم نیرتمک و )رتم 12

/ 1 یتناس یلیم کی طیحم هب طوبرم )رتم مرگ

یلیم کی وBAP

مرگ .دوبNAA

( سولاک ضرع رادقم نیرتشیب نینچمه 53

/ 2 یتناس هب طوبرم )رتم یلیم ود طیحم

مرگ یلیم کی و BAP

مرگ نیرتمک وNAA

( نآ رادقم 20

/ 2 یتناس یلیم کی هب طوبرم )رتم مرگ

یلیم ود وBAP

مرگ لکش( دوبNAA

1 .) اتن ساسا رب ی

ج هلصاح جح رثکادح ،م

ضرع و لوط زا هدافتسا اب سولاک

کی م یل ی مرگ ل رد ی رت کرت ردNAA

ی ب اب ود م یل ی مرگ ل رد ی رت دمآ تسد هبBAP

. اب هجوت ا هب ی هکن

رتمک ی ن سولاک عورش یارب نامز از

یی مه رد ی ن کرت ی ب نومروه ی ب ه م ،دمآ تسد ی

ناوت ا زا هدافتسا اب ی

ن نومروه حطس ی

ب ب ه ی رتش ی ن

م ی ناز تمک رد سولاک ر

ی ن تسد نامز ی

تفا دب . ی ه ی لوت هک تسا ی

د ب سولاک ی رتش ،رتمک نامز تدم رد ی

ک ی ر مهم فادها زا شو

یاه

تشک م تفاب ی دشاب ا و ی ن هولاع ،رما هفرص رب

وج یی زه و تقو رد ی

،هن نولکاموس عونت زا ی

لامتحا ی تن رد ی هج نلاوط ی ش تدم ند

گولج تشک نامز ی

یر م ی دنک اربانب ؛ ی ن کرت زا هدافتسا ی

تاب روه نوم ی اقم رد قوف ی

هس کرت اب ی تاب دی رگ سناتپ زا ی ل بوخ ی رادروخرب

تسه .دن ر توافتم شنکاو ی

هنومنز اه سولاک ظاحل زا از

یی غت هب یی تار ظنت تظلغ ی

م هدننک اه ی دشر ی م ی دناوت ف هب طوبرم ی

ز ی ژولو و ی

کیتنژ گ ی ها ر عبنم ی هنومنز اه ( گ ی ها اپ ی ه ) ثات هک دشاب ی

ر مع یق ی ور ی خساپ هد ی ارش رد ی ط نورد ش ی هش ا ی گ هچرگا .دراد ی

ناها لصاح

ثکت زا ی ر ور ی ش ی ( نولک اه ) تنژ ظاحل زا ، ی

ک ی ک ا لام بش ی ه گ ی ها ردام ی نولک هدوت اما ،دنتسه ی

زا لصاح ی

ک گ ی ها ردام ی اب هدوت نولک ی

گ زا لصاح ی

ها ردام ی دی رگ ( تسا توافتم

Merkle et al., 1990

.) ساسارب ماجنا قیقحت طسوت هدش

Zare et al.

(2010)

صخشم

هک دش ری هنومنز لاک دصرد بتارم هب گرب سو

از یی ر هب تبسن یرتمک ی

هنومنز یاه م ی

،هرگنا هرگ تاعطق ی

اهتنا هناوج و ی

ی تشاد ه

ا هک ی ن ارش هب طوبرم ًلاامتحا رما ی

ط ف ی ز ی ژولو ی ک ی ر ی هنومنز نومروه رادقم و نورد یاه

از ( سکا ی ن س و ی کوت ین ی ن ) تسا ک ام جیاتن اب ه

دراد تقباطم

.

ا دوجو اب ی هکن هب نومروه ود ره راک

ا رد هتفر ی ن شهوژپ ( وNAA

)BAP

رب عافترا و ضرع ،مجح ثات سولاک

ی ر هجوت لباق ی

،دنتشاد طسوتم تظلغ نومروه

(BAP

ود م یل ی مرگ )رتیل رد مهم شقن تسناوت هزادنا دروم تافص رظن زا سولاک ءاقلا رد ی

یریگ

ای اف .دنک تظلغ یاه نومروه یلااب (BAP

راهچ و هس م

یل ی مرگ )رتیل رد تدش هب رثا هدنرادزاب لیکشت و دشر شهاک ببس و هتشاد

سولاک و شیازفا ببس تیاهن رد اقلا نامز تدم

ء لاک لکش( دندش سو 1

.) دروم نیسکا تظلغ هدافتسا

حم رد ی ط ن تشک ی ز لماع

رد یمهم اقلا

ء سولاک ییاز دوب هـب ؛ یروـط هـک دیلوت سولاک هدش

تظلغ رد کی

یلیم مرگ ل رب ی رت بNAA

ی رتش تظلغ زا ود یـلیم مرـگ

ل رب ی رت وبNAA

تظلغ رد .د راهچ و هس نیب یاه

م یل ی مرگ رتیل رد ینعم توافت سولاک مجح تفص یاربBAP

.دشن هدهاشم یراد

رد نینچمه تظلغ

اه ود و کی ی م

یل ی مرگ ینعم توافت زین NAA

مجح رد یراد سولاک

دشن هدهاشم (

لکش 1 .)

.

Moafeghi et al (2008)

زین تظلغ دندرک شرازگ نومروه یلااب یاه

ببسNAA

کشت و دشر فقوت ی

ل ولاک س ش د جیاتن اب هک

(7)

767

.دراد تقباطم ام شهوژپ زا لصاح سکا نامزمه روضح

ی ن س و ی کوت ین ی ن نومروه نیب لداعت داجیا و هنومنزیر یلخاد یاه

س اه بب

شیازفا سقت ی م امت و ی ز لولس ی رورض ی .دش سقت ی م لولس زین ی

، کشت بجوم ی

ل امت و سولاک ی

ز لولس ی عونت .دش ناوارف رد

ی لوت ی د

ومروه فلتخم حوطس هب خساپ رد سولاک ن

ی

، م ی دناوت هب لد ی ل امت ی ز ب رد ی نا نژ اه ی لرتنک لوت هدننک ی د سولاک ( ریظن وARF7

ARF19

) .دشاب

لکش 1 . لصا تارثا ی ت ی اهرام ی نومروه ی سولاک مجح و عافترا ،ضرع ،لوط رب .

ابا ی ن ضعب رد هک تسا نکمم ،دوجو ی

نومروه حوطس زا ی

خرب ،هدافتسا دروم ی

نژ زا اه ی هب ،سولاک زتنس رد لوئسم روط

لماک

بی نا دنوشن

Mahmood et al., 2012)

شهوژپ زا لصاح جیاتن .)

Sarabadani et al.

(2008)

هک داد ناشن امک هایگ یور رتهب

ی ن

ری هنومنز ارب ی اقلا ء سولاک هب طوبرم ینومروه حوطس نیرتهب و هشیر هب طوبرم 2

/ 1 م یل ی مرگ ل رد ی رت وBAP

12 م یل ی مرگ ل رد ی رت

دوبNAA

. اب هجوت هب جیاتن هب تسد

یلیم ود ینومروه تظلغ رد هشیر مادنا ،هدمآ رتیل رب مرگ

وBAP

کی م یل ی رتیل رب مرگ

NAA

مود هلحرم یارب هک هدوب تشک طیحم نیرتهب زا هلحرم نیا رد .دش باختنا هعلاطم

پیتوکا دشر تعرس یسررب رد فلتخم یاه

.دش هدافتسا سولاک رثا هک داد ناشن سنایراو هیزجت جیاتن

تا یلصا پیتوکا هزادنا تافص رب گ

ی ر ی لماش هدش ح و لوط

مج سولاک

لامتحا حطس رد دصرد جنپ لامتحا حطس رد سولاک عافترا و دصرد کی

ینعم دوب راد ینعم توافت سولاک ضرع یارب یلو ؛ د

یرا

هک داد ناشن جیاتن .دشن هدهاشم پیتوکا

هب تبسن نامرک پیتوکا

یم نآ یلصا تلع هک دوب یرتشیب سولاک مجح یاراد دزی ت

دناو

توافت نژ اه ی هتسه ا

،ی نژ اه ی س ی مسلاپوت ی شنکمهرب و اه

ی نژ نیب ینورد ینومروه حوطس و ی پیتوکا

ر .دشاب اه گ راتف

ی ناها

ارش رد ی ط نورد ش ی هش ا ی ارف هب تبسن ی

اهدن یی کشت نوچمه ی

ل اززاب و دشر و سولاک یی

اتدمع تنژ ساسا ی ک ی هتشاد و د مهس ی رگ

لماوع یطیحم سب ی را چان ی ز .تسا اتن ی ج زجت ی ه راو ی سنا عافترا و ضرع ،لوط ،مجح سولاک

از فلتخم عاونا یارب یی یتوکا

پ نامز و

ی تشاددا رادرب ی لودج رد 3 تسا هدمآ .

رثا ی نامز یلصا تا تشاددا

رادرب کی حطس رد سولاک مجح و ضرع ،عافترا تافص یارب ی

دصرد نعم ی راد توافت سولاک مجح یارب یلو دوب نعم

ی راد یلصا تارثا .دشن هدهاشم ی پیتوکا

سولاک مجح و لوط تافص یارب

و دصرد کی حطس رد تفص

دصرد جنپ حطس رد سولاک عافترا نعم

ی راد توافت چیه سولاک ضرع یارب یلو دوب نعم

ی راد ی هدهاشم

تشاددای نامز لباقتم رثا .دشن و یرادرب

پیتوکا دصرد جنپ حطس رد یبایزرا دروم تافص یمامت یارب نعم

ی راد یاتن .دوب زا لصاح ج

d cd

a ab

bc

0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5

1_2 1_1 2_1 3_1 4_1

Callus height (cm)

Concentrations of BA P_NAA (mg/L)

b b ab

b a

0 0.5 1 1.5

1_2 1_1 2_1 3_1 4_1

Callus length (cm)

Concentrations of BAP_NAA (mg/L)

d cd

a

b c

0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6

1_2 1_1 2_1 3_1 4_1

Callus width (cm)

c c

a

b b

0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 0.35

1_2 1_1 2_1 3_1 4_1

Callus volume (cm3)

(8)

نیگنایم هسیاقم هزادنا سولاک لوط یارب اه

یریگ هدش هک داد ناشن نآ نیرتشیب

هب طوبرم اه پیتوکا

تشه هتفه و نامرک م

ی تشاددا رادرب ی ربارب(

اب 42 / 1 تناس ی رتم ) هب طوبرم نآ نیرتمک و پیتوکا

متشه هتفه و دزی ی

تشاددا رادرب ی اب ربارب(

1 / 1 یتناس رتم )

لکش( دوب 2

و 3 .) اب هجوت ود ره رد هدافتسا دروم هنومنزیر عون و طیحم هکنیا هب پیتوکا

ار توافت نیا یلصا لماع ،دوب ناسکی

م ی ناوت نومروه هب ره لماعت هوحن و یلخاد یاه

پیتوکا قیقحت زا لصاح جیاتن .داد تبسن طیحم اب

Hassani et al.

(2008)

ناشن

هک داد 12 یور تشک زا دعب هتفه ری

هنومنز اه ی ه ی توکوپ ی ل کشت سولاک ی

ل دش هک سولاک نیا اه

فس ،تخس ی

د و متم ای ل ات زبس هب

.دندوب فافش نینچمه

اهنآ اب سولاک ءاقلا دصرد هک دندرک نایب پیتوکا

د تقباطم شهوژپ نیا زا لصاح جیاتن اب هک دوب توافتم .درا

متشه و مشش ،مود هتفه رد هک داد ناشن لصاح جیاتن هزادنا

گ ی ر ،تافص ی پیتوکا

هب تبسن نامرک پیتوکا

مت رد دزی تافص یما

لکش( تشاد یرتلااب ریداقم یسررب دروم 3

غت نیرتشیب .) نیب تاریی

پیتوکا هب ؛دوب سولاک مجح تفص هب طوبرم اه یروط

ک رد ه

هزادنا متشه هتفه ،یریگ

پیتوکا هب تبسن نامرک پیتوکا

دزی 02 تشاد یرتشیب سولاک مجح دصرد ؛

مراهچ هتفه رد اما هزادنا

گ ی ر ،ی

،سولاک مجح و عافترا ،ضرع تافص یارب پیتوکا

هب تبسن یرتلااب ریداقم دزی پیتوکا

هب .تشاد نامرک یب زا بیترت

هب نیرتش

نیرتمک هب ریداقم تسد دای تافص رد هدمآ لکش( دوب مراهچ و مود ،مشش ،متشه هتفه هب طوبرم هدش

2 و 3 .)

لکش 2 . رد فلتخم تشکاو راهچ یط رد سولاک دشر تعرس پیتوکا

.فلتخم یاه سولاک

دیلوت یاه هزاب رد هدش .فلتخم ینامز یاه اتa

رد )d پیتوکا ،دزی اتe )h

پیتوکا ،نامرک وi )k پیتوکا اب( ناهفصا هجوت سولاک دشر تعرس هکنیا هب پیتوکا

هب ناهفصا .)دش فذح شهوژپ زا ،دوب مک تدش

لودج 3 . تاعبرم نیگنایم هیزجت

سنایراو رثا عون پیتوکا و نامز رب رد یبایزرا دروم تافص گ

ی ها خلت هزوغنآ رد طیارش نورد هشیش یا .

Source of Variation df MS

Callus volume Callus width Callus height Callus length

Time (T) 3 0.016^ns 0.084** 0.079** 0.047**

Ecotype (E) 1 0.175** 0.018* 0.016^ns 0.048**

E×T 3 0.039* 0.009* 0.021* 0.017**

Error 24 0.010 0.002 0.006 0.002

C.V. - 9.01 17.21 22.41 37.69

،ns

و*

هب**

غ بیترت ی ر نعم ی راد ینعم و دصرد کی و جنپ لامتحا حطس رد راد .

(9)

یسررب رثا هنومنزیر و تظلغ ظنت ی م هدننک اه ی دشر یهایگ رب سولاک ییاز رد توکا ی پ اه ی هایگ هزوغنآ 761

ب خر ی زا نژ اه شقن اه ی لک ی د ی ا سولاک دشر و اقلا لوط رد ار ی

اف م ی دننک ای مقر عون هب هتسب هک پیتوکا

ب نازیم نآ نای اه

تسا توافتم .

نژ زا یم مهم یاه ناوت

اهروتکاف هداوناخ هب ی

ونور ی س ی لاعف ببس هک درک هراشاLBD

نژ ندش خساپ هب طوبرم یاه

( نیسکا

و

ARF7

ARF19

) یم طسوت هک یتاعلاطم ساسارب .دوش

Zhang et al.

(2022)

دودح دش ماجنا 135

ءاقلا رد مهم نژ

و سولاک 15 .دندش ییاسانش سوپیلاکا هایگ رد سولاک دشر رد رثوم و مهم نژ زا قیقحت کی رد

12 پیتوکا هایگ رد هدافتسا دروم

هس طقف انایلات سیسپدیبارآ پیتوکا

زا و 43 پیتوکا هنومنزیر رد طقف وج هایگ کی یاه

پیتوکا دش هدهاشم سولاک

Soltani et al., 2019)

.)

لکش 3 . تارثا لباقتم پیتوکا و نامز رب تافص

،لوط

،ضرع عافترا و مجح سولاک .

4 . تن ی هج گ ی ر ی

زا لصاح جیاتن ساسارب توکا

ی پ اه ی ،یسررب دروم پیتوکا

و نیرتشیب نامرک پیتوکا

دصرد نیرتمک ناهفصا هناوج

نز .داد ناشن ار ی

هنومنزیر نیب ،هقاس و گرب ،هشیر فلتخم یاه

هنومنزیر ریاس هب تبسن هشیر هنومنزیر درک دیلوت یرتهب سولاک اه

نیب رد نینچمه .

تظلغ هب طوبرم سولاک مجح و عافترا ،ضرع ،لوط نیرتشیب ،یسررب دروم ینومروه یاه ینومروه تظلغ

ود یلیم یل رب مرگ رت

وBAP

کی یلیم رتیل رب مرگ .دوبNAA

هنومنزیر اه ی ب تظلغ رد .دنتفر نیب زا و هزورکن سولاک لیکشت زا دعب هقاس و گر یاه

نومروه یلااب نیب رد .تفای شهاک تدش هب سولاک دشر تعرسBAP

پیتوکا شهوژپ دروم یاه پیتوکا

دزی هب تبسن نامرک

.دوب یرتشیب دشر تعرس یاراد نآ نیرتمک و متشه هتفه رد یسررب دروم تافص نیرتشیب نینچمه

.دمآ تسد هب مراهچ هتفه رد اه

5 . عبانم

1. Ahmed, A.A., Hegazy, M.E.F., Zellagui, A., Rhouati, S., Mohamed, T.A., Sayed, A., & Hirata, T. (2007).

Ferulsinaic acid, a sesquiterpene coumarin with a rare carbon skeleton from Ferula species. Phytochemistry, 68(5), 680-686.

ab bc b a

b bcd

cd d

0 0.5 1 1.5

second week

forth week

sixth week

eighth week

Callus length (cm)

Time Kerman Yazd

bcd f

b

a

de ef

cd bc

0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6

second week

forth week

sixth week

eighth week

Callus height (cm)

Time Kerman Yazd

c

d

ab a

cd cd

bc bc

0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6

second week

forth week

sixth week

eighth week

Callus width (cm)

Time Kerman Yazd

c

d

b

a

cd cd c c

0 0.1 0.2 0.3 0.4

second week

forth week

sixth week

eighth Callus volume (cm3) week

Time Kerman Yazd