СЕКЦИЯ 13. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҦЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ ЖЕТІЛДІРУ
13.1 Жасыл экономика - G-global коммуникативті
5824
1436. Рысбекова А.Р. Криминологическая характеристика женщины -
преступницы на Украине……… 5152
1437. Сулейменова М. Имплементация международно-правовых норм, регламентирующих право на жизнь в национальное законодательство Республики
Казахстан……… 5154
1438. Тишбеков Б.М. Қазақстандағы өлім жазасының кейбір мəселелері.. 5157 1439. Финк Д.А. Причины дорожно-транспортных происшествий в
странах Европы, Азии и Соединенных Штатах
Америки……… 5159
1440. Ыбырайым А.М. Причины девиантного поведения несовершен-
нолетних... 5162 1441. Шуляк Р.В. Проблема судейского усмотрения……… 5164
СЕКЦИЯ 13. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҦЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ
5825 1456. Әкімбергенова
Әйгерім
Тұтынушылық сұраныс: ерекшеліктері,
факторлары, мəселелері... 5301 1457. Байгарашева Б.М. Сложности, перспективы и пути решения проблем
по переходу к «Зеленой экономике» в РК………… 5306 1458. Бектасова Алтын
Сабировна
Курс Казахстана на прогрессивный «Зеленый»
экономический рост……… 5309
1459. Берикболова Б.Ш Жаскайрат А.С.
Сагындыкова Ф.
Единый Накопительный Пенсионный Фонд……… 5314
1460. Болтаева Айсулу Турлыбеккызы
Зарубежный опыт повышения энергоэффектив- ности как условие модернизации зеленой
экономики………. 5318
1461. Бҧлақбай Азамат Мҧратбекҧлы
Қарашығанақ кен орнында MWD өлшеу жүйесін жанама оқпанды бұрғылауды автоматтандыруда
қолдану тиімділігін бағалау ... 5322 1462. Волошина Е.А. Инвестиционный капитал в Республике
Казахстан………. 5327
1463. Дюсембаев А.Е., Калданулы Б., Айтыкенов М.М.
Развитие малого и среднего предпринимательства
в Казахстане………. 5331
1464. Ералина Ф.М. Бюджеттік реттеудің тиімділігін арттырудың
жолдары... 5337 1465. Eрниязoвa A.,
Бaқытжaнoвa A ., Xaштaeвa А.
Қaлдықтaрды бaсқaру жүйeсiн жeтiлдiру... 5341
1466. Ертаскызы А «Жасыл экономика » ииновациларды дамыту
құралы ретінде... 5344 1467. Есенбек Гулдана
Абдуахитқызы
Қазақстанның адам капиталы сапасын жоғарлату
мəселелері... 5348 1468. Есентаева Д.К. Оценка и учет финансовых инвестиций………… 5352 1469. Есниязова Ботагоз Триботехника – как отрасль «зеленой экономики» 5355 1470. Ешенбаева С.Ә. Қазақстан Республикасындағы табиғи
ресурстардың экологиялық жағдайы... 5359 1471. Ешкеева А.Н. Политика республики Казахстан по привлечению
прямых иностранных инвестиций……… 5361 1472. Жакиянова А.С.,
Каримбекова М.С.
Қазақстан Республикасындағы газдарды тазалау
жүйелері жəне олардың қоршаған ортаға əсері... 5365 1473. Жанбырбаева
Динара Тилековна
Оптимизация деятельности банка по управлению
кредитным портфелем………. 5368 1474. Жанузакова Назерке
Болатбековна
Экологические аспекты водоснабжения в г.
Астане………. 5373
1475. Жигалова А.А. «Зелѐная экономика»: опыт, проблемы и
перспективы...
5379 1476. Жолумбетов Елдар
Маратбекович
Глобализация мировой экономики: украинский
кризис ……….. 5382
1477. Жолумбетов Елнур Маратбекович
Роль инвестиции в развитии сельскохозяйственной
продукции в РК……… 5386
1478. Жумабаева Замзам Государственно- частное партнерство в РК……..
5391
5826 1479. Жҧмабекқызы А.,
Есқақова Ф.
«Жасыл» экономика- Қазақстан дамуының жаңа
векторы... 5396 1480. Жунусова К.Ж. Проблемы обеспечения экономической
безопасности Республики Казахстан……… 5399 1481. Жунусова К.,
Рахимова А., Советова Д.
Формирование хлопково-текстильного кластера в
Казахстане ………. 5403
1482. Жылкайдарова А. Қазақстан Республикасының шағын жəне орта бизнестің қаржылық менеджментінің тиімділігі
жəне оның проблемалары... 5412 1483. Загидуллина Г.Н,
Чепикова Е.А
Основные проблемы и пути их решенияпри образовании кластеров в легкой промышленности Казахстана………
…..
5417 1484. Загипарова Г.С Современное состояние и актуальные проблемы
налогово-бюджетной политики РК………. 5422 1485. Захарова Е.С. Пути развития зеленой экономики в Казахстане на
примере системы JIPTO……… 5425 1486. Иманбалан Айнур
Арманкызы
Решение вопросов утилизации отходов в РК... 5428 1487. Исахан Д.Т. Формирование и развитие «зелѐной» экономики
Казахстана………. 5432
1488. Исенова К.К. Астана EXPO-2017: направления и привилегии.
Роль молодежи в подготовке к «Астана EXPO-2017
……….
5435 1489. Исламбек А.С. Социальная политика Казахстана в сфере
образования и здравоохранения ……… 5439 1490. Ищанова Р. Развитие зеленой экономики в Казахстане……….
5442 1491. Қабылдин А.М. Қазақстан Республикасындағы «жасыл
экономиканың» дамуын мемлекеттік қолдау... 5445 1492. Калипова К,
Аманжолова Д..
Развитие инновационного предпринимательства в
Республике Казахстан……….. 5448 1493. Калиева С.С. Сүт өнімдері өндірісінің экономикалық
тиімділігі... 5454 1494. Калиева М.Д. Коммерциялықбанктердің принципіретінде несие
саясатының мақсаты... 5457 1495. Каракесекова А.С.
Кҧраш Н.П
Қазақстанның инновациялық дамуын басқару
сапасын жетілдіру... 5460 1496. Лотова А,
Асанхан Е
Жасыл экономика – g-global коммуникативті платформасындағы диалогтың жаңа бағыты
ретінде... 5462 1497. Минов Станимир
Любомиров
How a firm’s competetive environment influences the choice of business strategy telecommunication
industry perspectives……….. 5465 1498. Минов Станимир
Любомиров
Analysis of the relationship between
telecommunication firm’s performance, role of luck
and market specific circumstances……… 5469 1499. Мҧзапбарова А.Ж. Кəсіпорынның пайдалылығы жəне оны арттыруды
жоспарлау жолдары………. 5472
1500. Муратова А.А. Органическое земледелие как один из способов
укрепления продовольственной безопасности 5476
5827
страны...
1501. Мухамедалиева Л.З., Конырбеков М.Ж.
Энергосбережение в ЖКХ - основа «Зеленой»
экономики Казахстана……….. 5479 1502. Мухамеджанова Г.Г. Зеленый рост и зеленый бизнес: проблемы и
перспективы в Республике Казахстан………. 5482 1503. Мухаметқанова А.Ж. Альтернативные источники энергии как условие
модернизации экономики………. 5487 1504. Мҧқҧшева Ә.
Қалдыбаева Т.
Рахман Ш.
Жасыл экономика. Энергияның балама көзі –
биогаз... 5492 1505. Мҧхатай Гҥлім
Шынтанқызы
Қазақстандағы «Жасыл экономика» жəне оның
даму жолдары... 5496 1506. Мырзалина Н.Б. Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық
деңгейі жəне оны төмендету жолдары... 5501 1507. Нукенева М.Б. «Зеленая» экономика как новый курс развития….. 5504 1508. Нҧрмағамбет И.И. Зеленая экономика - шаг к созданию «чистого
будущего»………. 5506
1509. Нурашева С.Н. Экономические аспекты регионального развития
Республики Казахстан... 5511 1510. Нҧрғали А. Н. Күн сəулесі – болашақтың сарқылмас
энергиясы... 5516 1511. Нурпеисова А.Е.,
Атимова М.Е.
Совершенствование системы управления отходами как одно из приоритетных направлений развития
«Зеленой экономики»……… ….. 5520 1512. Омар П.С. «Зеленая экономика»: глобальный тренд
развития.казахстанский путь……… 5525 1513. Орынбаев Н.М.,
Мукатова Е.Р.
Индустриальная революция – переход к зеленой
экономике... 5528 1514. Орынбасар К. О. Зеленый офис - как активная экологическая
позиция компании... 5530 1515. Перенчук М.П. Формирование стратегий международного
маркетинга под влиянием ценовой политики»…… 5533 1516. Пернебекова Ә. М. Современное состояние и проблемы гостиничного
бизнеса в индустрии туризма в Республике
Казахстан...
5537 1517. Пинега Т.В. Перспективы развития субъектов лакокрасочной
промышленности на основе экологизации
производства………..
5540 1518. Рамазанова Н.С. Жаһандану жағдайындағы «жасыл экономиканы»
дамыту қажеттігі мен маңызы……… 5544 1519. Рамашова А.Н. Қазақстан Республикасы ұйымдарында кадрлық
əлеуетті инновациялық басқару... 5548 1520. Рамм А.В.,
ТулекЕ.С.
Управления утилизации твердых бытовых
отходов…... 5552 1521. Сагидоллаева С. Қазақстан Республикасының инновациялық даму
перспективасы……… 5555
1522. Сагиндыкова А.Б. Современное состояние индустрии строительных
материалов в Казахстане………. 5559 1523. Сағынғали А.Р. Экологиялық экономика ерекшеліктері мен 5564
5828 мəселері....
1524. Садыглы Нигяр Фаик кызы
Экологический консалтинг как фактор развития зеленных технологий в экотуризме Азербайджана
(на примере северо-западной части Республики)… 5567 1525. Сайрамбай Е. А. Қазақстанның «Жасыл экономика» бағытындағы
жолы жаһандану заманындағы елдің тұрақты дамуының кепілі ретінде...
5572 1526. СаметееваМ.А. ҚР агроөнеркəсіп кешенін орнықты дамуын
инвестициялауды жетілдіру жолдары... 5576 1527. Скендирова Д.М. Вклад некоммерческих организаций в практику
модернизации государства и гражданского
общества в Республике Казахстан... 5580 1528. Сламбеков Ануар Салық əкімшілігінің тиімділігі жəне оны жетілдіру
жолдары... 5584 1529. Тайбеков Д.Д. Сущность и теоретические основы обеспечения
экономической безопасности... 5589 1530. Талпакова Ж.Е. Байқоңыр –ғарыштық жібек жолы...
5595 1531. Тлеубердиева С.С. Переход на «Зеленую экономику» как фактор
системных преобразований в экономическом
развитии республики Казахстан... 5599 1532. Тлеугулова А.А. «Зеленая» экономика: глобальный тренд развития.. 5602 1533. Торебекова А.Е. Арал маңында «жасыл экономиканы» дамыту
негізі – экологиялық жағдайды тұрақтандыру... 5607 1534. Тохтарова Ж.К. Концессия: мемлекеттік – жеке серіктестіктің
тиімді механизмі ретінде... 5610 1535. Тӛлеу Н.М. Қазақстан-2050 стратегиясы жəне «Жасыл»
экономика мəселелері... 5613 1536. Умаргали Д Инновации – движущий фактор глобальной
конкуренции... 5616 1537. Фрибус А.А Некоторые аспекты в международном опыте
финансирования зеленой экономики... 5621 1538. Хайтбаева Ф,
Хайтбаев Ф
Инновационная экономика , как фактор
креативности развития экономики Казахстана... 5624 1539. Хасенова К.Е Зеленая экономика – основа для решения
экономических проблем ВКО... 5629 1540. Шавлинская А.М. Зеленая экономика - новый вектор устойчивого
развития……… 5634
1541. Шарипова Ж.К. Развитие банковской системы в условиях
глобализации... 5637 13.2 Туризм саласын дамытудағы заманауи мәселелер
5641 1542. Абильдина К.Р. Развитие малого бизнеса в сфере туризма……… 5641 1543. Азизова Самира
Саядгызы
Возможности развития треккинг туров в Азербайджане (на примере Аг-Гельского национального парка)...
5645 1544. Алиппаева Г.С. Государственное регулирование развития туризма
в Казахстане……… 5649
1545. Аскар Асель Особенности развития туризма……… 5652 1546. Аскаралиева Н.Д. Специфика учета в туризме... 5654
5829
1547. Борзова Ю.А. Индустрия гостеприимства в Республике
Казахстан: проблемы развития………. 5656 1548. Величко Е.В,
Мазин В.
Чернобыльская зона как перспективный маршрут
экстремального туризма……….. 5660 1549. Ермаханова А.И. Балқаш аймағындағы туризмнің даму жағдайы.... 5663 1550. Ермеков Бақытжан
Ермекҧлы
Туристік фирмалар қызметіндегі маркетингті жетілдіру (Шығыс Қазақстан облысы
материалдары негізінде)... 5665
1551. Есенгалиева Т.А. Атырау облысындағы іскерлік туризмнің дамуы
мен перспективасы... 5670 1552. Жунисбек Т.С. Развития индустрии туризма в республике
Казахстан – один из основных источников
дохода………. 5673
1553. Жҧмабеков Бейбарыс
EXPO – 2017 қарсаңында Сыр өңірінің туристік
əлеуетін дамыту жолдары... 5676 1554. Калиева А.Е. Шығыс Қазақстан облысында емдік-сауықтыру
туризмінің даму қарқыны... 5681 1555. Карплюк К.В. Перспектива развития промышленного туризма в
Украине(на примере Днепропетровского
региона)……… 5684
1556. Карплюк К.В. Опыт экологического туризма Швейцарии для повышения конкурентоспособности
туристической отрасли государства……… 5688 1557. Кенжембетова Ж.К. Состояние и перспективы развития туристской
деятельности в Казахстане……… 5691 1558. Красников П.Д. Основные тенденции развития международного
туризма……… 5695
1559. Кубаева М. А. Қонақ үй индустриясындағы отандық бренд
қалыптасуының мəселері мен мүмкіншіліктері... 5700 1560. Ли А.О. Развитие индустрии туризма с использованием
модели государственно-частного партнерства…… 5703 1561. Маулен А.Т. Экологический туризм – один из новых
направлений роста «Зеленой экономики»... 5706 1562. Муратова Жансулу Развитие медицинского туризма в Республике
Казахстан………. 5709
1563. Мукатова Р.А. Туристік индустрия дамуындағы туризм
менеджменті мен инфрақұрылымның рөлі... 5712 1564. Мҧхтар Л.К. Activities of the regional integration processes in
tourism in South-east Asian countries………. 5717 1565. Нурпеисова А.Е. Туристский кластер как инструмент повышения
конкурентоспособности отрасли………. 5719 1566. Пернебекова А.М. Современное состояние и проблемы гостиничного
бизнеса в индустрии туризма в Республике
Казахстан... 5723 1567. Сабырова З.Ш. Казахстан – страна с обеспеченными природными
и социально-экономическими ресурсами для
развития индустрии туризма……….. 5726 1568. Сағидуллақызы Ж Жасанды аттракцияға негізделген туристік өнім
қалыптастыру жолдарымен оның туристік
бизнестегі қолдану үлгілері... 5731 1569. Садуова Р.А. Современное состояние и проблемы развития 5735
5830
туризма в Республике Казахстан………..
1570. Сапиева А.П. Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Шақпақ өңіріндегі табиғи ресурстар жəне олардың
туризмде қолданылуы... 5739 1571. Снасапина А.С.
Касымханкызы А.
Ақтөбе облысындағы Әйтеке би ауданының
туристік мүмкіндіктері... 5742 1572. Ставицкая А.В. Повышение роли государственного содействия
развитию образовательного туризма... 5746 1573. Стеблянко И.О. Развитие туристической отрасли Украины:
проблемы и перспективы……… 5750 1574. Сҥйіндікова А. Е Қазақстандағы санаторлы – курорттық туризмнің
даму болашағы... 5753 1575. Тажибаев Т.К Развитие индустрии туризма в Республике
Казахстан... 5755 1576. Тайлюбек А.А. Государственное регулирование туристской
деятельности в Республике Казахстан... 5758 1577. Талпакова Ж.Е. Байқоңыр – ғарыштық жібек жолы... 5760 1578. Шилибекова Б.С. E-marketing the main in providing of the world
tourism product... 5764
4921
ӛсіруде кемшілік жіберген ата-аналардың ӛзін қайта тәрбиелеу керек. Мысалы, ер азаматын соғысқа аттандырып, соның ӛмірбақи жолын тосып, іште қалған баланы тәрбиелеп, ер жеткізіп, ӛмірдің қаталдығына қарсы тұрған аналар аз ба? Кӛп жағдайда тастанды, жетім балалардың кӛбеюін аналардың мойнына жүктейміз. Ер азаматтардың опасыздығы, тұрақсыз, ұшқалақтығы, ӛзімшіл, махаббат сезіміне жауапсыздығы бұл да отбасындағы тәрбиеден жіберілген қателік.
Заң алдында барлық балалар тең.. Ол – жалпыға міндетті тиісті заңды дұрыс және заманға сай қатаңдандыру керек. Жетімдерге берілген артықшылықтар экономикалық ойлау үстем болып тұрған заманда жетімдерді кӛбейтпесе азайтпайды. Әкеге де, шешеге де, барлық категориядағы балаға да заң әділ құрылуы тиіс. Ал экономикалық жағдай – әркімнің ӛз шаруасы. Ақшаның тәрбие кӛзіне, қоғамдық тәртіпті реттегіш құралына айналатын дәуірі туып тұр. Заңда ақша табу, оны иелену тетіктері дұрыс белгіленсе, қоғамдағы кӛптеген қайшылықтар, соның ішінде, тастанды әлеуметтік жетімдер мәселесі де оң шешімін табатын болар. Жетімдік проблемасында оң шешім іздеудің бір жолы – қыздарды тәрбиелеу дер едік.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Шибутани Т. Социальная психология. -Ростов –на Дону, 1998.- С. 538.
2. Қабақова М.П. Бірлескен ӛмірлік іс-әрекет процесіндегі ерлі-зайыптылардың қатынас тұрақтылығының психологиялық факторлары:... Автореф.дис канд. психол наук.-А,2004.- Б.17
3. Абульханова-Славская К.А Стратегия жизни.–М.: Мысль,1991.-С.299.
4. Спиваковская А.С. Как быть родителями.- М.,1985- С.132.
5. Неке және отбасы туралы кодекс.-2012 Алматы 1бап 1 тармақ 104 б.
6. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности: пер. с нем. Э. Телятниковой. – М.: Аст, 2004. – С. 635.
7. Р. Мэй Любовь и воля. -М., 1997. -С. 123.
УДК 342.4(574)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҦҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТТІҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ
Аябекова М.Н.
marzhan.1994@bk
Л.Н.Гумилев атындағы Евразия ұлттық университетінің құқықтану мамандығының студенті, Астана, Қазақстан
Ғылыми жетекші- Ибрагимов.Ж.И.
Құқықтық сана, құқықтық мәдениет және құқықтық тәрбие әрбір азаматтың қалыптасуының, ӛсіп-жетілуінің басты қағидасына айналуға тиіс. Құқықтық сана дегеніміз — тұлғаның қолданыстағы немесе қабылданатын құқық нормаларына деген кӛзқарастары мен сезімдерінен, оларға тиісінше баға беру мүмкіндіктерінің жиынтығы [1,10]. Құқықтық сана- сезімнің басты мақсаты—адам, азамат, қоғам мүддесіне сәйкес келетін, олардың мүдделерін
4922
қанағаттандыратын құқықтық нормаларды ортақ игілік үшін қабылдау қажеттілігінің негізгі бастамашысы болып табылатындығында. Құқықтық мәдениет болса, құқық нормаларын білу, толық түсіну, оларды басшылыққа ала отырып адамзаттың ортақ мүддесіне қызмет етуді білдіреді.
Құқықтық мәдениет құқықтық сана-сезіммен тығыз байланысты және содан негіз алып дамиды, жетіледі. Субъектінің ӛзінің іс-әрекетінде құқық нормаларын басшылыққа алуы оның құқықтық мәдениетінің ерекшелігін, дәрежесін білдіреді.Қазіргі заман адамдарға жаңа талаптар қоюымен ерекшеленеді, себебі Қазақстанның даму деңгейі қоғам ӛмірінің барлық саласына терең ӛзгерістер енгізуде. Елеулі ӛзгерістердің бірі — демократиялық-құқықтық мемлекет құру.
Сол себептен қазіргі заман адамы сана-сезімі жоғары, ӛз іс-әрекетіне жауапты, әлеуметтік ӛзгерістерге тез бейімделе алатын, ӛз шешімін қабылдай алатын азамат болуы тиіс.
Мемлекеттің саясатының негізгі құрамдас бӛлігі—адамның құқықтық мәдениетінің деңгейін кӛтеру. Себебі, құқықтық мемлекетке азаматтардың жоғары саяси және құқықтық білімділігі, құқық бұзушылыққа қарсы тұра білу қабілеттілігі, мемлекеттің заңымен ӛмір сүру дағдысы қалыптасуы тиіс. Қазақстан Республикасының әрбір азаматы бойына құқықтық құндылықтарды сіңіріп, құқықтық сананы қалыптастырумен бағаланады. Қоғам үшін ең қымбат қазына – ол адам, адамның бостандығы мен ӛмірі. Бүгінгі жастар осы қымбат қазынаны бағалай білуі тиіс. Сол себептен құқықтық мәдениетті қалыптастыру тәрбиенің негізгі мақсаты. Жас кезеңінен мемлекет заңдары мен қоғамда ӛмір сүру ережелерін құрметтеуге, қоғам заңдылықтарын бұзуға тӛзбеушілікке, қоғамдық тәртіпті сақтауға тәрбиелеу—құқықтық тәрбиенің негізгі мақсаты. Осы сапалар болашақ қоғам азаматының құқықтық мәдениетінің мәнін құрайды. Елбасы Н.Ә.Назарбаев қоғамда құқықтық мәдениетті қалыптастырудың маңыздылығына аса назар аударып былай деген: «Ӛркениетті қоғамда құқықтық мәдениет әр адамның жалпы мәдениетінің қажетті бӛлшегі, әрбір лауазымды адамға қойылатын кәсіби талап болып табылады. Тиісті құқық тәртібін орнықтырмайынша, біздің экономиканы реформалауымыз, қоғам ӛмірінде демократиялық қалыпты ӛлшемдерді бекітуіміз неғайбыл»
[2,3]. Жалпы, қазіргі заманда құқықтық сананың және құқықтық мәдениеттің тӛменділігі қоғамдағы келеңсіз оқиғаларға әкеліп соқтырып жатыр. Оның негізі құқықтық тәрбиенің жоқтығында. Құқықтық тәрбие—қоғам мүшелерінің құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін қалыптастырудағы мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың іс-әрекетінің кӛрінісі болып табылады. Мемлекет неғұрлым құқықтық тәрбиеге ерекше мән берсе—құқықтық сана, құқықтық мәдениет, құқықтық білім биік дәрежеден кӛрініс табады. Ӛйткені, құқықтық сана, мәдениет, құқықтық ғылым—тәртіптің қайнар кӛзі, бастауы. Тәртіп барлық жетістіктердің қайнар кӛзі, негізі. Осы негізді елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Назарбаев университетіндегі
«Қазақстан білім қоғамы жолында» атты интерактивті дәрісінде осы айтылған идеяларды жүзеге асыру үшін не істеуіміз керек деген сұрақ туындайды. Ол үшін отбасында, балабақшада, орта мектепте, жоғары оқу орындарында құқықтық тәрбие, білім беруді заман талабына сай жетілдіру қажет деп ойлаймыз. Әрбір отбасы бала тәрбиесінде дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарының тиімді жақтарын ұрпақтар санасына сіңіріп, оларды заңды құрметтеуге, әділеттілікке, турашылдық жолына түсетіндей етіп тәрбиелеуі қажет.Жалпы, барлық тәрбие сананың қалыптасуы—отбасында дейміз. Алайда, қоғамдағы құқық қорғау органдарының, соттың шешімдері, жүргізген шаралары адал әрі әділ болып жатса, тыныштықтың сақталуына бірден- бір қадам жасар едік. Тіпті ежелгі Шығыс философиясына назар салсақ, Конфуций ӛзінің «ӛзін- ӛзі тану» атты ілімінде: «мемлекеттi әдептiлiкке негiзделген заңдар арқылы билеудi жүргізу қажет, яғни адамгершілік ең бірінші сананың негізі» дейді. Сонда ғана қоғамда тәртіпсіздіктің оты ӛшеді деген пікірде. Ал бұл пікірге легистер мектебінің ӛкілі Шань Ян былай деген болатын: «адамгершiлiк негiзiнде билеу қылмыстың кӛп болуына мүмкiндiк бередi. Ал елде тәртiпсiздiк болмас үшiн билеушi мақтаудан гӛрi, жазалуды кӛбiрек қолдануы керек. Қандай да
4923
болмасын жазалау арқылы халық арасында үрей және сенiмсiздiк тудыру қажет. Мемлекеттi билеу және оның дамуы iзгi тiлектiң негiзiнде емес, жердi ӛңдеу, әскердi нығайту жолдарымен дамиды. Сонымен бiрге, халықты ақымақ ету арқылы iске асады» [3, 49]. Біздің ойымызша, әрбір құқық қорғау органдары әрбір азаматтың ойына тәртіптілікті сақтау жайлы, оның алдын- алу жайлы миына тоқи берсе, азаматтардың құқықтық санасы мен мәдениеттілігі жоғары деңгейге жетіп, бәлкім, тәртіпті мемлекеттердің алғашқы ӛкілі боларымызға кім кепіл.Яғни, басты ӛзекті мәселер ретінде үш тұрғыдан қарастырғанды жӛн кӛрдік:-Мемлекет құқықтық сананың және мәдениеттің орнығуын үнемі назарынан шығармауы;-Құқық қорғау органдарының қылмыстық іс орын алып болғаннан кейін емес, ешқандай артық жұмыстың артықшылығы жоқ демекші, біздерге, яки, жастарға қоғамдық тәртіп жайлы хабардар ету, олардың алдын-алу жұмыстарын жүргізуі;-Мемлекеттік биліктің бірден-бір тармағы — сот. Осы қазіргі таңдағы барлық қылмыстық істердің әділ жолымен шешілуін қамтамасыз етуі;
Қазақстан Республикасының Президенті ұлт кӛшбасшысы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан- 2050» жалпыға ортақ стратегиясында: «Біз ең ұсақ құқық бұзушылықпен, бұзақылықпен, мәдениетсіздікпен ымыраға келмеуіміз керек, ӛйткені, осының ӛзі қоғам тыныштығын бұзады, ӛмірдің сапасына селкеу түсіреді.Тәртіпсіздік пен бетімен кетушілікті сезіну одан да елеулі қылмыстарға жол ашады.Ұсақ құқық бұзушылыққа тӛзбеу ахуалы — қоғамдық тәртіпті нығайтуға, қылмыспен күреске бастайтын маңызды қадам. Біз құқықтық нигилизмді жеңіп, қоғамды қоғамдық тәртіпті қорғау ісіне тартуымыз керек» [4,5]. Мемлекет міндеті болып табылатын қадір-қасиетті қорғау адам құқығында нақтыланады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабына сәйкес, «Қазақстан Республикасы ӛзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы —адам және адамның ӛмірі, құқықтары мен бостандықтары» [5, 4]. Қазіргі таңда, егерде мемлекет әрбір азаматты қызметке алуда оның резюмесіне қарап, сақтанса, бәлкім, қызмет орындарында да құқықбұзушылық орын алмас па еді. Бәріңізге белгілі, жақында 2014 жылы 15 жасар қыздың ӛмірінен қош айтысқаны әрине, қуантарлық жәйт емес. Себебі, ӛздігінен емес, «таксист»
құрбаны болғандығында. Ең бастысы жүргізуші «вызовной такси» орталығында жұмыс істеуінде болып отыр. Соған сәйкес, Елбасы Жолдауында: «Біз әлеуметтік бүлдіргі пиғылды жұмысқа орналасу мәселесімен байланыста қарауымыз керек. Біз қоғамдық орындардағы бұзақылық әрекет үшін жеке іс қағазында және резюмеде міндетті түрде кӛрсетілетін және жұмысқа қабылдау, қызмет сатысы бойынша ӛсіру кезінде ескерілетін жаза қолдануды енгізуіміз керек.Мұның бәрі қоғамдық ӛмірдің нормасы болуға тиіс» [4, 6] деп халықты және барлық мемлекеттік және мемлекеттік емес қызметтегі азаматтарға осылай ӛз Жолдауында, ескерту ретінде атап кӛрсеткен болатын. Бұл да бір біздің мемлекетіміздегі құқықтық сананың тӛмендігін аңғартады.«Қазіргі таңда прокуратура органдарының негізгі міндеті—заң талаптарының орындалуын қадағалау,заңды бұрмалаушылыққа жол бермеу екендігі белгілі.
Мемлекетімізде прокурорлар құқықтық тәртіп пен заңдылықты нығайтуда қадағалау жұмыстарын күшейтті. Мәселен, әлеуметтік бағытқа жүргізілген тексерулер арқылы кӛпшілігі еңбек және мемлекеттік сатып алуды жүргізудегі заңсыздықтар болып табылатын 8 мыңның үстінде заңбұзушылық анықталды. Бұл кемшіліктердің кӛпшілігі мемлекеттік коммуналдық және білім саласы мекемелеріне қатысты. Прокурорлардың пәрменді жұмыстарының нәтижесінде ӛткен жылы 5168 адамның конституциялық құқығы қорғалды, прокурорлық қадағалау актілерімен заңбұзушылыққа жол берген 1278 тұлға әр түрлі жауапкершілікке тартылды, олардың 67-сі мемлекеттік органдар мен кәсіпорын басшылары. Оларға салынған айыппұлдан мемлекет пайдасына 1 млрд-қа жуық қаржы ӛндірілді», — дейді Қызылорда қаласының прокуроры А.Махамбетов [6, 31]. «Міне, осылайша заңдылықты қадағалауда прокуратураның әрбір іс-қимылы әділдікті, нақтылықты талап етіп, қарапайым халықтың мүддесін қорғап келеді. Сондықтан болар халықтың прокуратураға деген сенімі артып, соған
4924
орай арыз-шағымдардың саны 2051-ден 2483-ке дейін кӛбейіп отыруында. Оларды қарау барысында азаматтардың заңды құқықтарының және мүдделерінің жан-жақты қорғалуы басты назарда болды. Біздің мақсат та осы, талап-тілегіміз де заңдылықтың дұрыс қолданылуы, құқықбұзушылықты болдырмау және елге адал қызмет ету» деген еді Қызылорда қаласының прокуроры. Әрине, бұл тұрғыдан күмән келтірмейміз. Алайда, полиция қызметкерлерінің кейбір іс-әрекеттері жан ашытарлық оқиға. Жуырда Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен құқық қорғау органдары басшыларымен кеңес ӛткені белгілі. Кеңестің басты мақсаты – қоғамдағы қылмысқа қарсы күресті қарқынды жүргізіп, сыбайлас жемқорлықтан жирендіру, әділсот қалыптастырып, шетел тәжірибесін үйрену деуімізге болады. Бұл алғашқы жүздесуде Бас прокурор Асхат Дауылбаев құқық қорғау саласындағы жетістіктер мен кемшілік тұстарды ашық мәлімдеді.Жалпы, мұндай кемшіліктерді болдырмас үшін Елбасы ӛзінің халыққа арнаған жолдау-ларында бұл мәселені жүйелі түрде айтып келеді. Соған сәйкес, ҚР Заң шығару институтының жетекші қызметкері, доцент Ибрагимович Ж.И. сӛзінде:«Алқалы жиында да Президент әуелі құқық қорғаушылар халықтың «жан алушысы» емес, жанашырлары болуы қажеттігін қадап айтты. Екіншіден, сала мамандары ескіден жиреніп, жаңаны үйрене білуі тиіс.
Дегенмен, полиция қызметкерлері қылмыспен күресте ең алдыңғы қатарда тұрады. Адам ӛміріне қауіп тӛнгенде де олар ӛз кеуделерін оққа тосатыны анық. Елбасының айтуынша, құқық қорғау органдарының жұмысына жаңа реформа керек. Ӛйткені, бұрынғы кеңестік қасаң кӛзқарас қалыптасып қалған. Озық елдің тәжірибесінен үлгі алып, қолдана білуіміз керек.Үлкен қылмыс әуелі ұсақ бұзақылықтан басталады. «Сынған терезе» қағидасы бұған дейін де кӛтерілді. Алайда, істің әлі де жеткіліксіз тұстары кӛпшілікке белгілі. Сонымен қатар, қылмыс- кердің бәрін кінәлі деп тауып, темір торға тоғыта беру де тиімсіз. Мұның да тың тәсілдерін ойластыратын уақыт жетті. Қылмыстық заңнаманы ізгілендіру жұмысын әлі де жалғастыру керек деп ойлаймын. Еуропа елдерінде соттау ісі қымбатқа түскендіктен әрі жылға созыла- тындықтан, ортақ келісімге келуге тырысады.Қоғамдық тәртіп мәселесінде жергілікті әкім- дердің де жауапкершілігін арттыру жүктеліп, қоғамдық орындардың бәрін бейнебақылау жүйесімен жарақтандыру қажеттігі айтылды. Бұл – әрбір тұрғын үй кешені мен ондағы кіреберістерге қатысты шаруа. Сонымен қатар, осы ұсақ бұзақылықтар да мәдениеттің тӛмендеуінің бірден-бір белгісі. Бұл істер азаматтық процесте қаралады. ҚР-ның статистикалық мәліметтеріне жүгінер болсақ, Қазақстан Республикасында 2007 -2008жылы 509318, 2009 - 2010жылы 533735, 2011-2012 жылы 583185 істер қаралған. Оның үштен бір бӛліктерінің ғана шешімі табылған. Жоғарыдағы айтылған мәселеге дәлел ретінде 2011 жылдың тамызынан бастап «Медиация туралы» жұмыс істеп келе жатыр. 2012 жылдың статистикалық мәліметіне сүйенсек, соттарға 653 мың талап, арыз және басқа да ӛтініштер келіп түсті. Шет мемлекеттермен салыстырмалы түрде қарасақ, осы әдіс яғни, АҚШ-та-90%-ға жуық, Ұлыбританияда-87%, Словенияда-40%, Қытайда-30% даулар шешіледі. Сонымен қатар, істі шешу жӛніндегі АҚШ деректеріне кӛз салсақ: «АҚШ-та «жеке сот жүйесі» деп аталатын балама тәсіл бар, онда дауларды шешу қызметінен кеткен судьяның кӛмегімен қамтамасыз етіледі.Кез- келген мәдениеттілік ұсақ нәрседен басталады.Еліміздің мәдениеттілігіне тоқталсақ. Жалпы, құқық қорғау органдарының жұмысын жаңғырту, оны жетілдіру басымдықтары «Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі құқықтық саясат тұжырымдамасында» да айқын кӛрсетілген. Осы құжаттағы басымдықтарды еске ала отырып, Елбасы құқық қорғау органдарының алдына тың талаптар мен маңызды мақсат-міндеттер жүктеді. Түйінін айтқанда, қоғамда тәртіп болмай, мемлекеттің қалыпты дамуы жоқ. Міне, осындай маңызды тапсырмаларды жүйелі түрде орындауда құқық қорғау ӛкілдері де халық сенімінен шыға біледі деп ойлаймыз» [7, 5]. Әрине, құқықтық сананы қалыптастыруда құқық қорғау органдарының үлесі зор. Егер осы қызмет бабын атқарып жүрген азаматтар үнемі қылмыстың, құқық бұзушылықтың алдын-алу жайлы үнемі үгіс-насихат жариялап жатса, бала психологиясына
4925
әсерін тигізіп, тәртіпсіздікке бой алдырмас пе едік.Қылмыстың үлкен-кішісі жоқ демекші, күнделікті үлкен немесе кішінің қолымен іске асып жатқан қылмыстардың азаймай, кӛбеюі—
сол қылмыстардың жүзеге асырғандардың болашақ ӛмірінің жарқын жақтарымен емес, керісінше, бұлыңғыр шақтарға толы екенін кӛрсетсе керек. Қалай болғанда да қылмыстылықпен күресті жүргізе беру—мемлекетіміздің сындарлы саясаты ретінде қала беретініне күмән жоқ.
Жалпы қылмыстылықпен, соның ішінде кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстылығымен күрес жүргізудің тиімді жақтарын қарастыра отырып, алдын алу, ескерту шараларымен әсер ету басты талап ретінде қала бермек.Шын мәнінде де жасы кәмелетке толмағандар қылмыстылығымен күрес шараларының тиімділігі—қылмыстылықты ескерту, одан кейін оның алдын алуда сияқты. Қылмыстылықтың азайып немесе кӛбеюі ешкімді таңғалдырмаса керек.
Оған себеп, қоғамға қауіпті осындай әрекеттерді адамдардың үйреншікті құбылыс ретінде қабылдауынан болса керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев жалпы қылмыстылықтың, соның ішінде жасы кәмелеткетке толмағандар қылмысының одан әрі кӛбейіп, белең алмас үшін тек қана құқық қорғау органдарының қызметкерлері ғана емес, сондай-ақ олардың ата-анасының ат салуысуымен жасы кәмелетке толмағандардың қатысуымен жүргізілетін тәрбиелік шаралардың нәтижелі болуына баса назар аудару керек екендігін баса кӛрсеткенін айтсақ та жеткілікті. Және де осы қылмыстардың алдын-алуда соттың шешімі ерекше рӛл атқарады. Бұл қозғалып жатқан мәселелердің бәрі де құқықтық сананы қалыптастыруда жастардың санасының және мәдениетінің қоғамдағы рӛлін арттыру болып табылады.Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Ұлттық сот жүйесінің «Қазақстан-2050» стратегиясы аясындағы міндеттері» атты VI съезінде сӛйлеген сӛзінде: «XXI ғасырдағы ұлттың дамуының маңызды ӛлшемі— мінсіз және тиімді ұлттық сот тӛрелігі жүйесі. Тәуелсіз және әділетті сот—құқықтық мемлекеттің негізі. Онсыз әлемнің бірде- бір елінде, тіпті ең дамыған мемлекеттерде қолайлы инвестициялық ахуалдың да, азаматтардың әл-ауқатының жоғары деңгейінің де, қоғамның табысты дамуының да болуы мүмкін емес»[8, 12].
Бүгінгі таңда, ең алдымен, сот тӛрелігі жүйесінің даму әлеуетін кӛру, ондағы проблемаларға сын кӛзбен қарап, дер кезінде шешу маңызды.Президент ӛзінің жолдауында да сот тӛрелігін әділ болуына басты талап етіп қояды. Яғни, сот құрылымын жетілдіру керек.
Қазақстан Республикасы Судъялар одағының съезі қарсаңында сот тӛрелігінің сапасын арттыру бағытында атқарылып жатқан сот жүйесіндегі ӛзгерістер мен жаңалықтарды ой елегінен ӛткізе келе, сот процесін оңайлату, соттың жүктемесін азайту тӛңірегінде айтылып жатқан мәселелерді саралай отырып, сотта қаралатын істердің сапалы қаралуы іс бойынша тараптардың сауаттылығы мен белсенділігіне де тікелей байланысты деген ой тұжырымдаймыз. Ӛйткені, іс бойынша шығарылған шешімнің заңдылығы мен негізділігінің бір кепілі іс үшін маңызы бар мән- жайлар шеңберін дұрыс айқындау мен анықтау, яғни іс бойынша мән-жайлардың жан- жақты зерттелуі болса, іс бойынша жан-жақтылықты қамтамасыз ету іс бойынша тараптардың белсенділігі мен сауаттылығына байланысты. Бүгінгі таңда сотта қаралатын кӛптеген іс бойынша сотта дауласушы екі жақтың сотта ӛз мүдделерін қорғау мәдениеті ӛз деңгейінде емес.
Бұл мәселенің тамырын арыдан іздеу қажет. Міне, осы азаматтық істер бойынша сот процесіне қатысушылардың іщінде, кӛп жағдайда жеке тұлғалар, яғни азаматтар «ӛзім білемінге» салып, сот процесіне ӛздері қатысып, даулы мәселені шиеленістіріп немесе ӛз құқықтарын жеткілікті түрде қолдана алмай, іс сотта қаралып, сот шешімі шығып кеткен соң «қолын кеш сермейтіндер» аз емес.Осы тұрғыда, қарапайым халықтың соттағы азаматтық даулар бойынша заңгерлердің кӛмегіне жүгіну мәдениетінің толық қалыптаспағанын толық айта кету қажет- ақ.Рас, кейбір азаматтарға заңгерлердің ақылы кӛмегі материалдық жағынан қиындық тудыратынын да білеміз, алайда жоғарыда кӛрсетілгендей, сол адам ӛзінің соттағы мүмкіндігін барынша сауатты пайдалана алмай, соңынан опық жеп жатса—бұл одан да қымбатқа түспей