СЕКЦИЯ 13. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҦЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ ЖЕТІЛДІРУ
13.1 Жасыл экономика - G-global коммуникативті
5824
1436. Рысбекова А.Р. Криминологическая характеристика женщины -
преступницы на Украине……… 5152
1437. Сулейменова М. Имплементация международно-правовых норм, регламентирующих право на жизнь в национальное законодательство Республики
Казахстан……… 5154
1438. Тишбеков Б.М. Қазақстандағы өлім жазасының кейбір мəселелері.. 5157 1439. Финк Д.А. Причины дорожно-транспортных происшествий в
странах Европы, Азии и Соединенных Штатах
Америки……… 5159
1440. Ыбырайым А.М. Причины девиантного поведения несовершен-
нолетних... 5162 1441. Шуляк Р.В. Проблема судейского усмотрения……… 5164
СЕКЦИЯ 13. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҦЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ
5825 1456. Әкімбергенова
Әйгерім
Тұтынушылық сұраныс: ерекшеліктері,
факторлары, мəселелері... 5301 1457. Байгарашева Б.М. Сложности, перспективы и пути решения проблем
по переходу к «Зеленой экономике» в РК………… 5306 1458. Бектасова Алтын
Сабировна
Курс Казахстана на прогрессивный «Зеленый»
экономический рост……… 5309
1459. Берикболова Б.Ш Жаскайрат А.С.
Сагындыкова Ф.
Единый Накопительный Пенсионный Фонд……… 5314
1460. Болтаева Айсулу Турлыбеккызы
Зарубежный опыт повышения энергоэффектив- ности как условие модернизации зеленой
экономики………. 5318
1461. Бҧлақбай Азамат Мҧратбекҧлы
Қарашығанақ кен орнында MWD өлшеу жүйесін жанама оқпанды бұрғылауды автоматтандыруда
қолдану тиімділігін бағалау ... 5322 1462. Волошина Е.А. Инвестиционный капитал в Республике
Казахстан………. 5327
1463. Дюсембаев А.Е., Калданулы Б., Айтыкенов М.М.
Развитие малого и среднего предпринимательства
в Казахстане………. 5331
1464. Ералина Ф.М. Бюджеттік реттеудің тиімділігін арттырудың
жолдары... 5337 1465. Eрниязoвa A.,
Бaқытжaнoвa A ., Xaштaeвa А.
Қaлдықтaрды бaсқaру жүйeсiн жeтiлдiру... 5341
1466. Ертаскызы А «Жасыл экономика » ииновациларды дамыту
құралы ретінде... 5344 1467. Есенбек Гулдана
Абдуахитқызы
Қазақстанның адам капиталы сапасын жоғарлату
мəселелері... 5348 1468. Есентаева Д.К. Оценка и учет финансовых инвестиций………… 5352 1469. Есниязова Ботагоз Триботехника – как отрасль «зеленой экономики» 5355 1470. Ешенбаева С.Ә. Қазақстан Республикасындағы табиғи
ресурстардың экологиялық жағдайы... 5359 1471. Ешкеева А.Н. Политика республики Казахстан по привлечению
прямых иностранных инвестиций……… 5361 1472. Жакиянова А.С.,
Каримбекова М.С.
Қазақстан Республикасындағы газдарды тазалау
жүйелері жəне олардың қоршаған ортаға əсері... 5365 1473. Жанбырбаева
Динара Тилековна
Оптимизация деятельности банка по управлению
кредитным портфелем………. 5368 1474. Жанузакова Назерке
Болатбековна
Экологические аспекты водоснабжения в г.
Астане………. 5373
1475. Жигалова А.А. «Зелѐная экономика»: опыт, проблемы и
перспективы...
5379 1476. Жолумбетов Елдар
Маратбекович
Глобализация мировой экономики: украинский
кризис ……….. 5382
1477. Жолумбетов Елнур Маратбекович
Роль инвестиции в развитии сельскохозяйственной
продукции в РК……… 5386
1478. Жумабаева Замзам Государственно- частное партнерство в РК……..
5391
5826 1479. Жҧмабекқызы А.,
Есқақова Ф.
«Жасыл» экономика- Қазақстан дамуының жаңа
векторы... 5396 1480. Жунусова К.Ж. Проблемы обеспечения экономической
безопасности Республики Казахстан……… 5399 1481. Жунусова К.,
Рахимова А., Советова Д.
Формирование хлопково-текстильного кластера в
Казахстане ………. 5403
1482. Жылкайдарова А. Қазақстан Республикасының шағын жəне орта бизнестің қаржылық менеджментінің тиімділігі
жəне оның проблемалары... 5412 1483. Загидуллина Г.Н,
Чепикова Е.А
Основные проблемы и пути их решенияпри образовании кластеров в легкой промышленности Казахстана………
…..
5417 1484. Загипарова Г.С Современное состояние и актуальные проблемы
налогово-бюджетной политики РК………. 5422 1485. Захарова Е.С. Пути развития зеленой экономики в Казахстане на
примере системы JIPTO……… 5425 1486. Иманбалан Айнур
Арманкызы
Решение вопросов утилизации отходов в РК... 5428 1487. Исахан Д.Т. Формирование и развитие «зелѐной» экономики
Казахстана………. 5432
1488. Исенова К.К. Астана EXPO-2017: направления и привилегии.
Роль молодежи в подготовке к «Астана EXPO-2017
……….
5435 1489. Исламбек А.С. Социальная политика Казахстана в сфере
образования и здравоохранения ……… 5439 1490. Ищанова Р. Развитие зеленой экономики в Казахстане……….
5442 1491. Қабылдин А.М. Қазақстан Республикасындағы «жасыл
экономиканың» дамуын мемлекеттік қолдау... 5445 1492. Калипова К,
Аманжолова Д..
Развитие инновационного предпринимательства в
Республике Казахстан……….. 5448 1493. Калиева С.С. Сүт өнімдері өндірісінің экономикалық
тиімділігі... 5454 1494. Калиева М.Д. Коммерциялықбанктердің принципіретінде несие
саясатының мақсаты... 5457 1495. Каракесекова А.С.
Кҧраш Н.П
Қазақстанның инновациялық дамуын басқару
сапасын жетілдіру... 5460 1496. Лотова А,
Асанхан Е
Жасыл экономика – g-global коммуникативті платформасындағы диалогтың жаңа бағыты
ретінде... 5462 1497. Минов Станимир
Любомиров
How a firm’s competetive environment influences the choice of business strategy telecommunication
industry perspectives……….. 5465 1498. Минов Станимир
Любомиров
Analysis of the relationship between
telecommunication firm’s performance, role of luck
and market specific circumstances……… 5469 1499. Мҧзапбарова А.Ж. Кəсіпорынның пайдалылығы жəне оны арттыруды
жоспарлау жолдары………. 5472
1500. Муратова А.А. Органическое земледелие как один из способов
укрепления продовольственной безопасности 5476
5827
страны...
1501. Мухамедалиева Л.З., Конырбеков М.Ж.
Энергосбережение в ЖКХ - основа «Зеленой»
экономики Казахстана……….. 5479 1502. Мухамеджанова Г.Г. Зеленый рост и зеленый бизнес: проблемы и
перспективы в Республике Казахстан………. 5482 1503. Мухаметқанова А.Ж. Альтернативные источники энергии как условие
модернизации экономики………. 5487 1504. Мҧқҧшева Ә.
Қалдыбаева Т.
Рахман Ш.
Жасыл экономика. Энергияның балама көзі –
биогаз... 5492 1505. Мҧхатай Гҥлім
Шынтанқызы
Қазақстандағы «Жасыл экономика» жəне оның
даму жолдары... 5496 1506. Мырзалина Н.Б. Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық
деңгейі жəне оны төмендету жолдары... 5501 1507. Нукенева М.Б. «Зеленая» экономика как новый курс развития….. 5504 1508. Нҧрмағамбет И.И. Зеленая экономика - шаг к созданию «чистого
будущего»………. 5506
1509. Нурашева С.Н. Экономические аспекты регионального развития
Республики Казахстан... 5511 1510. Нҧрғали А. Н. Күн сəулесі – болашақтың сарқылмас
энергиясы... 5516 1511. Нурпеисова А.Е.,
Атимова М.Е.
Совершенствование системы управления отходами как одно из приоритетных направлений развития
«Зеленой экономики»……… ….. 5520 1512. Омар П.С. «Зеленая экономика»: глобальный тренд
развития.казахстанский путь……… 5525 1513. Орынбаев Н.М.,
Мукатова Е.Р.
Индустриальная революция – переход к зеленой
экономике... 5528 1514. Орынбасар К. О. Зеленый офис - как активная экологическая
позиция компании... 5530 1515. Перенчук М.П. Формирование стратегий международного
маркетинга под влиянием ценовой политики»…… 5533 1516. Пернебекова Ә. М. Современное состояние и проблемы гостиничного
бизнеса в индустрии туризма в Республике
Казахстан...
5537 1517. Пинега Т.В. Перспективы развития субъектов лакокрасочной
промышленности на основе экологизации
производства………..
5540 1518. Рамазанова Н.С. Жаһандану жағдайындағы «жасыл экономиканы»
дамыту қажеттігі мен маңызы……… 5544 1519. Рамашова А.Н. Қазақстан Республикасы ұйымдарында кадрлық
əлеуетті инновациялық басқару... 5548 1520. Рамм А.В.,
ТулекЕ.С.
Управления утилизации твердых бытовых
отходов…... 5552 1521. Сагидоллаева С. Қазақстан Республикасының инновациялық даму
перспективасы……… 5555
1522. Сагиндыкова А.Б. Современное состояние индустрии строительных
материалов в Казахстане………. 5559 1523. Сағынғали А.Р. Экологиялық экономика ерекшеліктері мен 5564
5828 мəселері....
1524. Садыглы Нигяр Фаик кызы
Экологический консалтинг как фактор развития зеленных технологий в экотуризме Азербайджана
(на примере северо-западной части Республики)… 5567 1525. Сайрамбай Е. А. Қазақстанның «Жасыл экономика» бағытындағы
жолы жаһандану заманындағы елдің тұрақты дамуының кепілі ретінде...
5572 1526. СаметееваМ.А. ҚР агроөнеркəсіп кешенін орнықты дамуын
инвестициялауды жетілдіру жолдары... 5576 1527. Скендирова Д.М. Вклад некоммерческих организаций в практику
модернизации государства и гражданского
общества в Республике Казахстан... 5580 1528. Сламбеков Ануар Салық əкімшілігінің тиімділігі жəне оны жетілдіру
жолдары... 5584 1529. Тайбеков Д.Д. Сущность и теоретические основы обеспечения
экономической безопасности... 5589 1530. Талпакова Ж.Е. Байқоңыр –ғарыштық жібек жолы...
5595 1531. Тлеубердиева С.С. Переход на «Зеленую экономику» как фактор
системных преобразований в экономическом
развитии республики Казахстан... 5599 1532. Тлеугулова А.А. «Зеленая» экономика: глобальный тренд развития.. 5602 1533. Торебекова А.Е. Арал маңында «жасыл экономиканы» дамыту
негізі – экологиялық жағдайды тұрақтандыру... 5607 1534. Тохтарова Ж.К. Концессия: мемлекеттік – жеке серіктестіктің
тиімді механизмі ретінде... 5610 1535. Тӛлеу Н.М. Қазақстан-2050 стратегиясы жəне «Жасыл»
экономика мəселелері... 5613 1536. Умаргали Д Инновации – движущий фактор глобальной
конкуренции... 5616 1537. Фрибус А.А Некоторые аспекты в международном опыте
финансирования зеленой экономики... 5621 1538. Хайтбаева Ф,
Хайтбаев Ф
Инновационная экономика , как фактор
креативности развития экономики Казахстана... 5624 1539. Хасенова К.Е Зеленая экономика – основа для решения
экономических проблем ВКО... 5629 1540. Шавлинская А.М. Зеленая экономика - новый вектор устойчивого
развития……… 5634
1541. Шарипова Ж.К. Развитие банковской системы в условиях
глобализации... 5637 13.2 Туризм саласын дамытудағы заманауи мәселелер
5641 1542. Абильдина К.Р. Развитие малого бизнеса в сфере туризма……… 5641 1543. Азизова Самира
Саядгызы
Возможности развития треккинг туров в Азербайджане (на примере Аг-Гельского национального парка)...
5645 1544. Алиппаева Г.С. Государственное регулирование развития туризма
в Казахстане……… 5649
1545. Аскар Асель Особенности развития туризма……… 5652 1546. Аскаралиева Н.Д. Специфика учета в туризме... 5654
5829
1547. Борзова Ю.А. Индустрия гостеприимства в Республике
Казахстан: проблемы развития………. 5656 1548. Величко Е.В,
Мазин В.
Чернобыльская зона как перспективный маршрут
экстремального туризма……….. 5660 1549. Ермаханова А.И. Балқаш аймағындағы туризмнің даму жағдайы.... 5663 1550. Ермеков Бақытжан
Ермекҧлы
Туристік фирмалар қызметіндегі маркетингті жетілдіру (Шығыс Қазақстан облысы
материалдары негізінде)... 5665
1551. Есенгалиева Т.А. Атырау облысындағы іскерлік туризмнің дамуы
мен перспективасы... 5670 1552. Жунисбек Т.С. Развития индустрии туризма в республике
Казахстан – один из основных источников
дохода………. 5673
1553. Жҧмабеков Бейбарыс
EXPO – 2017 қарсаңында Сыр өңірінің туристік
əлеуетін дамыту жолдары... 5676 1554. Калиева А.Е. Шығыс Қазақстан облысында емдік-сауықтыру
туризмінің даму қарқыны... 5681 1555. Карплюк К.В. Перспектива развития промышленного туризма в
Украине(на примере Днепропетровского
региона)……… 5684
1556. Карплюк К.В. Опыт экологического туризма Швейцарии для повышения конкурентоспособности
туристической отрасли государства……… 5688 1557. Кенжембетова Ж.К. Состояние и перспективы развития туристской
деятельности в Казахстане……… 5691 1558. Красников П.Д. Основные тенденции развития международного
туризма……… 5695
1559. Кубаева М. А. Қонақ үй индустриясындағы отандық бренд
қалыптасуының мəселері мен мүмкіншіліктері... 5700 1560. Ли А.О. Развитие индустрии туризма с использованием
модели государственно-частного партнерства…… 5703 1561. Маулен А.Т. Экологический туризм – один из новых
направлений роста «Зеленой экономики»... 5706 1562. Муратова Жансулу Развитие медицинского туризма в Республике
Казахстан………. 5709
1563. Мукатова Р.А. Туристік индустрия дамуындағы туризм
менеджменті мен инфрақұрылымның рөлі... 5712 1564. Мҧхтар Л.К. Activities of the regional integration processes in
tourism in South-east Asian countries………. 5717 1565. Нурпеисова А.Е. Туристский кластер как инструмент повышения
конкурентоспособности отрасли………. 5719 1566. Пернебекова А.М. Современное состояние и проблемы гостиничного
бизнеса в индустрии туризма в Республике
Казахстан... 5723 1567. Сабырова З.Ш. Казахстан – страна с обеспеченными природными
и социально-экономическими ресурсами для
развития индустрии туризма……….. 5726 1568. Сағидуллақызы Ж Жасанды аттракцияға негізделген туристік өнім
қалыптастыру жолдарымен оның туристік
бизнестегі қолдану үлгілері... 5731 1569. Садуова Р.А. Современное состояние и проблемы развития 5735
5830
туризма в Республике Казахстан………..
1570. Сапиева А.П. Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Шақпақ өңіріндегі табиғи ресурстар жəне олардың
туризмде қолданылуы... 5739 1571. Снасапина А.С.
Касымханкызы А.
Ақтөбе облысындағы Әйтеке би ауданының
туристік мүмкіндіктері... 5742 1572. Ставицкая А.В. Повышение роли государственного содействия
развитию образовательного туризма... 5746 1573. Стеблянко И.О. Развитие туристической отрасли Украины:
проблемы и перспективы……… 5750 1574. Сҥйіндікова А. Е Қазақстандағы санаторлы – курорттық туризмнің
даму болашағы... 5753 1575. Тажибаев Т.К Развитие индустрии туризма в Республике
Казахстан... 5755 1576. Тайлюбек А.А. Государственное регулирование туристской
деятельности в Республике Казахстан... 5758 1577. Талпакова Ж.Е. Байқоңыр – ғарыштық жібек жолы... 5760 1578. Шилибекова Б.С. E-marketing the main in providing of the world
tourism product... 5764
5107
Қылмыс субъектісінің жас ерекшелігі туралы айтқанда, нақты оның жасының ӛзі емес, сол жастағы қылмыс тұлғасы типінің ерекшелігі ескерілуі тиіс. Қылмыскер жасы оның ойы мен мінез-құлқын анықтауда септігін тигізеді. Адам дамуының түрлі кезеңдері бір уақытта тұлғаның бойындағы биологиялық, психикалық және психологиялық ӛзгерістерді бейнелейді. М.Н.
Гернеттің пайымдауынша, адам күшінің, ой-ӛрісінің, қызығушылығының даму деңгейі белгілі бір жас ерекшелігімен байланысты болып келуі, кейбір қылмыстарды жасауда физикалық тұрғыдан мүмкіндігі басымдырақ болады.
Ресми статистика және жүргізілген зерттеулер адамды ұрлау қылмысын жасайтын ересектер кӛрсеткіші 92%, ал ересектердің қатысуымен кәмелетке толмағандардың үлесі 8%
құрайтынын кӛрсетеді. Ең жоғарғы криминалдық белсенділік 25-30 жастағы топтарда (34,4%), бұндай белсенділік сәл бәсеңдеу болатын тұлғалар тобы 18-24 жас (32,8%), 31-40 жас (22,9%) кӛрсеткіштерін айқындайды. Сондай-ақ, 40 жастан кейін қылмыс белсенділігі тӛмендеп, 50 жаста жоққа жуықтайды. Осы айтылғандар адам ұрлау қылмысын жасайтын тұлғалардың жалпы сипатына тән. Жас шамасына қарай топтастыру адам ұрлау қылмысын жасаушы тұлғаның жеке санаттарына байланысты бірдей болмауы мүмкін. Мысалы, зорлау мақсатында әйелдерді ұрлайтын тұлғалар тобы жасының үлесі: 18-24 жас аралығында – 35%, 25-30 жас – 20%, 31-40 және одан жоғары жастағы – 30% құрайды екен.
Қорытындылай келе, адамды ұрлау қылмысы субъектісіне криминологиялық сипаттама беруде жоғарыда мазмұндалған қылмыскер тұлғасының типологиясы мен топтастырудың және басқа да зерттеу әдіснамасының талаптарына сай жүргізілгені жӛн.
Қолданылған әдебиет:
1. Кириллов С.И. Личность преступника (проблемы типологии). Курск, 1998. С. 13.
2. Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступ-ного поведения.
Горький, 1974. С. 10 – 12.
3. Побегайло Э.Ф. Особенности тяжких насильственных преступлений М., 2006. С. 72.
4. Сахаров А.Б. Личность преступника и типология преступника // Социалистическая законность, 1973, № 3.
5. Кириллов С.И. Личность преступника (проблемы типологии). Курск, 1998. С. 19-20.
6. Берекашвили Л.Ш. Криминологическая характеристика женщин, совершающих преступления. М., 1976.
УДК 343.3/.7
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІККЕ ҚОЛ СҦҒАТЫН ҚЫЛМЫСТАР ҤШІН ЖАУАПТЫЛЫҚТЫ КӚЗДЕЙТІН ЗАҢНАМАНЫҢ ТАРИХИ КЕЗЕҢДЕРІ
Қаражанов Малик Дулатҧлы [email protected]
Қазақстан, Семей, Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің қылмыстық- құқықтық пәндер кафедрасының аға оқытушысы
Қазақ елінің қалыптасуы орын алған кезеңде экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстар жалпы экологиялық ретінде есептелген, себебі қазақ халқының негізгі байлығы жер болғандықтан осыған байланысты талас тартыстар кӛптеп болып тұрған еді.
XIV ғасырдың аяғында Шынғыс ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей хандар Қазақ хандығын құрады. Олар алғашқы болып қазақ жерлерін біріктіріп қазақ елінің пайда болуына әкелген қолбасшылар болған еді. Барлық рулар арасындағы талас-тартыстарды тоқтату үшін қатаң тәртіп керек болды. Сӛйтіп, олар «Адат» нормаларын пайдаланды.
5108
Кейін Қасым хан Адат нормаларын есепке алып, «Қасым ханның қасқа жолы» заңдар жинағын шығарады. Ол бес тараудан тұрады: бірінші тарау – сот, жер, отбасылық қатынастар, құн тӛлеу және салық сұрақтары ашылған; екінші тарауда – қылмыстық жауапкерлішік сұрақтары; үшінші тарауда – сот қызметі мен тәртіп; тӛртініш тарауда – дипломатиялық қызмет және этика; бесінші тарауда – халық дәстүрі мен салты қарастырылған [1].
XVI ғасырда келесі қазақ ханы Есім хан «Есім ханның ескі жолы» аты құқықтық актімен белгілі болып ел тұрақтылығымен жерін сақтап қалу үшін Бұхар хандарымен талас-тартысты шешті [2].
Осы екі акті туралы тек Тәуке ханның «Жеті жарғысы» толықтай мұра ретінде білдіреді.
Тәуке ханның билікте болу уақытында (1680-1715 жылдары) қазақ тарихында: «Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған уақыт», - деп айтылған [3].
Жеті жарғының ролі туралы заң ғылымдарының докторы, профессор Ж.Д. Бұсұрманов ӛз пікірін былай білдірген: «Қазақтардың кӛшпенді ӛркениеті, қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы, ӛмір сүрудің нормалары, ережелері, кӛшпенді шаруашылығы – бұлардың барлығы «қоршаған ортамен байланыста ӛмір сүру», үнемді шаруашылық жүргізу, ерекше мәдениет пен дәстүрді білдіреді. Осындай кең аумақты қамтыған кӛшпенді қазақ даласын байланыстыратын ерекше құжат «Жеті жарғы болған еді» [4].
«Жеті жарғы» XVII ғасырдың басында қазақстың атақты билерінің қатысуымен дайындалған болатын, онда жеті тарау кӛзделген. Онда жер даулары, қылмыстық заң нормалары пайда болды. Әсіресе, құдықтарды ластағаны, малдарды қырғаны үшін қылмыстық жауаптылық қаралған [5].
«Жеті-жарғы» заңдарымен қазақ даласында ХХ ғасырдың басына дейін қолданылып келді. Біздің заманға дейін «Жеті-жарғы» заңдарының бӛліктері А. Левшин этнограф жазып келген түрде қалыптасты, оны Ш. Валиханов «Қазақ халқының Геродоты» деп атаған [50, 334 б.].
Ең ауыр қылмыстар: адам ӛлтіру, ұрлық, тонау, зорлау, қан араластыру, бӛтеннің әйелін оның келісімінсіз ұрлау – ӛлім жазасына әкелген [6].
«Жеті жарғы» заңына сәйкес қылмыстық жауаптылыққа, сонымен қатар, экологиялық қылмыстар жасағанда да жазаға дербес кінәлі адам тартылатын, сонымен қатар, рудың ұжымдық жауаптылық қағидасы да қолданылатын. Егер жауапты адам сотқа келіп құнын тӛлемесе, онда рудың барлығы оны жинап беруге тиіс болған. Осындай жағдай орын алғанда ру мүшелеріне жауапты адаммен ӛздерінің қалауы бойынша пайдалануға мүмкіндік берген. Бас бостандығынан айыру сияқты жаза болмаған, себебі арнайы түрмелер болмаған ғой. Зерттеуші- тарихшылар пікірінше, қазақ қылмыстық құқығы ізгі болған деп сипаттайды. [7].
1845 жылғы «Қылмыстық және түзету жазалары туралы» Ережелерінде нақты табиғат объектілерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғайтын жеке баптар болды. Мұндай объектілер ретінде: жабайы жануарлар, балықтар, құстар, ауа, су, орман мен жер табылды. Алайда, Ережеге қатысты табиғат қорғау қылмыстық заңнама жүйесі туралы әлі де ерте болатын. Жеке табиғат объектілеріне қол сұғушылық үшін жауаптылықты кӛздейтін баптар таза экологиялық деп айту қиын, себебі онда кейбір баптар бойынша жауаптылық экологиялық емес әрекеттер үшін де кӛзделген болатын. Сонымен қатар, жеке табиғат объектілеріне қол сұғушылықты кӛздейтін баптар әлеуметтік бағыттылығы бойынша меншік иелерінің (мемлекет, жеке тұлғалар) құқықтарын қорғауды қамтамасыз етті. Мәселен, мұндай баптар қазыналық ормандар мен жеке меншік жерлерде заңсыз ағаш кесу, жабайы жануарларды жою үшін жауаптылықты кӛздейтін нормалар болып табылады [8].
1864 жылғы «Әлемдік соттармен тағайындалатын Жазалар туралы» Жарғыда келесі экологиялық болып келетін баптар бар: 52 бап – ӛзендерді, каналдарды, бұлақтарды оларға тас, топырақ және соған ұқсас нәрселерді тастау арқылы, судың бүлінуіне әсер етпей ластау (жазасы
5109
10 сомға тең ақшалай айыппұл), 57 бап – рұқсат етілмеген жерде, рұқсат етілмеген кезде, рұқсат етілмеген түрде немесе жазылған ережелерді сақтамай аң аулау, сондай-ақ, балық және т.б аулау, құстардың ұясын бұзу, жабайы құстарды сату (25 сомға дейін ақшадай айыппұл), 77 бап - каналдар мен ӛзендер арқылы ағаштарды ағызу (50 сомға дейін ақшалай айыппұл); порттағы кеме тоқтайтын жерге, кеме жүзетін арнаға, айлаққа балласт тастау (100 сомға дейін айыппұл, қайталаған жағдайда 30 күнге дейін қамауға алу немесе 300 сомға дейін айыппұл), 85 бап – балықшылардың ӛзендер мен каналдарды ластауы немесе жағаны ластауы (25 сомға дейін ақшадай айыппұл), 111 бап – ауыз суды зығыр мен сора малу арқылы ластау, халықтың денсаулығына залал келтіруді ойламай, лас немесе зиян нәрселерді лақтыру немесе құю (7 күнге дейін қамау немесе 25 сомға дейін ақшалай айыппұл), 112- малдардағы пайда болған індетті жасыру немесе малды індеттен сақтаудың алдын алу шараларын сақтамау (1 айға дейін қамау немесе 100 сомға дейін айыппұл), 154 бап – ӛздігінен орман ағаштарын кесу (кесілген ағаштың екі есе құны, екінші рет қайталанған жағдайда сол айыппұл мен 1 айдан 6 айға дейін қамауға алу) [9].
Қазақ елінің алғашқы жазылған «қылмыстық кодексі» деп атасақ болады, ресми құжат 1885 жылы Қарамолада Шар ӛзенінің жағасында жасалып, Орта Жүз қазақтарының съезіне жүзге жуық билер жиналды. Ресми билік органдарымен қазақ даласының ӛміріне сәйкес келетін заң жобасын жасау керек болды. Осы кезде ӛз халқын жақсы білетін, еуропалық білім бар адам керек болды. Осындай адам болып Абай табылды. Ол Заң жобасын қарап оны толықтай ӛзгертіп 73 баптан тұратын «Абайдың заң ережелері» немесе «Қарамолада жазылған ереже» деген атпен белгілі кодекс қабылдады. «Қарамолада жазылған ереже» деп атау себебі Семей облысында орналасқан Қарамола деген жерде қабылданды. «Қарамолада жазылған ереже» - бұл алғашқы қазақ тілінде жазылған нормативтік-құқықтық актілер жинағы. Бұл актіде материалдық және процессуалдық құқық сұрақтары қаралады. Кӛптеген баптар неке-отбасы қатынастарына арналған. Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылыққа қатысты тек Ереженің 34 бабы арналған: «қылмыстық жауаптылық бұлақ кӛздерін, суы бар құдықтарды бұзғаны үшін пайда болады және құны бір атпен немесе 15 сом мӛлшерінде айыппұлмен жазаланатын» [10].
Қазақстанда да күші болған 1903 жылғы Қылмыстық Ережелерде, 9-11 тарауларда келесі құрамдар қарастырылған: 220 бап - суды ішуге жарамсыз ететін заттарды суға салу, лақтыру, құю арқылы ішуге арналған немесе суаттағы суды бүлдіру (1 айға дейін қамау немесе 500 сомға дейін айыппұл), 243 бап – үй жануарларының жұқпалы, жаппай індет ауруларын жасыру, ауыл шаруашылық ӛсімдіктер, отын немесе жидек ағаштарын бүлдіретін жануарлар мен құрт – құмырсқалардың пайда болғанын жасыру (1 айға дейін қамау немесе 100 сомға дейін айыппұл), 244 бап - заңда бекітілген немесе міндетті қаулыдағы ауылшаруашылық ӛсімдіктер немесе отын немесе жидек ағаштарында пайда болған жұқпалы ауруларды уақытында жеткізу міндетін атқармау (100 сомға дейінгі ақшалай айыппұл), 246 бап – рұқсат етілмеген жерде, рұқсат етілмеген уақытта, рұқсат етілмеген түрде немесе жазылған ережелерді сақтамай балық және т.б аулау (25 сомға дейін айыппұл, кәсіби себептерде кәсіби түрдегі әрекет немесе улау, жару – 1 айға дейін қамау немесе 100 сомға дейін айыппұл ), 247 бап – аң аулау - 1) бекітілген аң аулауға арналған куәліксіз, 2) басқа біреудің аң аулау куәлігімен, 3) сол уақытта рұқсат берілмеген құсты аулау, 4) рұқсат етілмеген түрде (1 бойынша 25 сом айыппұл, 2,3,4 – 100 сом), 248 – тыйым салынған құстар ұясын бұзу немесе ұясынан жұмыртқаларды алып тастау (25 сомға дейін айыппұл), 250 бап – жабайы ӛгізді немесе ұрғашы бұғы, марал, жабайы ешкіні немесе осылардың бұзауларын аң аулау кезінде сою (әр жабайы ӛгізге - 500 сомнан айыппұл, әр ұрғашы бұғы, марал үшін – 50 сом, жабайы ешкіні немесе осылардың бұзаулары үшін – 25 сом), 254 бап - тыйым салынған теңіз мысықтарын теңізде аулау немесе құрғақ жерде осы кәсіппен айланысу (қамау), 255 бап - орман қожайыны немесе орманды басқаруға берген адамның заңмен
5110
тыйым салынған жағдайда ӛсіп тұрған орман ағаштарын кесуі, ағаштың түбін аршу немесе жазылған ережелерді бұзу (жергілікті орман бағаламасына сәйкес кесілген немесе аршылған орман бағасына тең ақшалай айыппұл) [11].
Қылмыстық Ережелердің 11-тарауы күшіне толықтай енген жоқ еді, ол тек 1917 жылы енді, осы кезең аралығында 1845 жылғы «Қылмыстық және түзету жазалары туралы» Ереже қолданылып келді. Сонымен қатар, алғашқы рет 1903 жылғы Қылмыстық Ережелерде экологиялық қылмыстар жүйесі қалыптаса басталды. Осы кезеңде ғалымдар мен заңшығарушының экологиялық қылмыстар жүйесін жобалау бойынша үлкен жұмыс жасағанын анғару қиын емес. Қазан тӛңкерісінен кейінгі алғашқы жылдары жаңа мемлекет табиғат қорғау бойынша бірінші заң актілерін дайындай бастайды. Мәселен, 1918 жылдың 27 мамырында ормандарды қорғау туралы декретке қол қойылды, онда оның су қорғау, экономикалық және мәдени маңызы кӛзделген. Осы уақытта сонымен қатар, аз кездесетін аңдар мен балықтарды ысырап ету және жоюдан сақтап қалу мақсатында аң аулау және балық шаруашылығын реттеу туралы декреттер қабылданды. 1922 жылғы Қылмыстық кодекс бекітілгенге дейін табиғаттың құнды орындарын оның ӛсімдіктері мен жануарларын қорғауды ұйымдастыру жӛнінде шешім қабылданды, осы мақсатта елдің әртүрлі аудандарында қорықтар құру туарлы декреттер қабылданды. 1922 жылғы Қылмыстық кодекс табиғатты қорғайтын екі бапты ғана кӛздеген. 8 бӛлімде Қылмыстық Ережедегі сияқты «Халық әл-ауқатын шектейтін қаулыларды бұзу туралы»
атты атаумен заңмен немесе міндетті қаулымен белгіленген аң және балық аулау ережелерін бұзғаны үшін жауаптылықты кӛздеген (220-а бабы). Осы Қылмыстық кодекстің 2 тарауында
«Басқару тәртібіне қарсы қылмыстар туралы» атпен ормандарды ұрлық пен жоюдан қорғау мүддесіне қатысты шығарылған заңмен немесе міндетті қаулымен белгіленген ережелерді бұзғаны үшін жауаптылық (99 баптың 1-бӛлігі), сондай-ақ орман шаруашылығында белгіленген жоспарларды бұзумен немесе жер қойнауын жобалау ережелерін бұзғаны үшін жауаптылық кӛзделген (99-баптың 3-бӛлігі). 1922 жылғы Қылмыстық кодексте экологиялық қылмыстар, соның ішінде экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстар жүйесі болған жоқ [12].
1927 жылдың 1 қаңтарынан 1926 жылғы Қылмыстық кодекс күшіне енді, оны қабылдау республикалардың қылмыстық заңнамасын КСРО қылмыстық заңнамасына сәйкестендіру қажет болды. Бұл қылмыстық кодексте 1922 жылғы Қылмыстық кодекстен аса айырмашылықтармен ажыратылған жоқ еді. Мұнда да ормандарды қорғау, тыйым салынған су ӛндірістері, жер қойнауын заңсыз қазбалау, заңсыз аңшылық туралы қаулыларды бұзғаны үшін жауаптылық жӛнінде баптар болды. Қылмыстық кодекстің бұл баптары бірнеше рет ӛзгертілді және толықтырылды. Мәселен, 85 бап алғашқы редакциясында 99 бапты сӛзбе-сӛз сипаттайтын (ормандарды қорғау туралы). Кейіннен, елдің орман байлықтарын қорғау туралы жаңа қаулы шығуына байланысты 85 бап бірнеше рет ӛзгертілді: осы қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтың негіздері және жазалау шаралары ауысты [12].
1959 жылдың 22 шілдесінде Қазақ КСР-дің Қылмыстық кодексінің қабылдануына әртүрлі даулар, оның ішінде оның құрылымына, қылмыстық-құқықтық тыйым салулар кӛлеміне, нақты іс-әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық негіздеріне, қылмыс құрамының белгілеріне, сондай-ақ экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстарға да қатысты даулар да алғышарт болды.
Осы кезеңде қылмыстық құқық ғылымында Кодексте табиғи байлықтарды сақтау мен үнемді пайдалануға қол сұққаны үшін жауаптылықты кӛздейтін жеке тарауды бӛлу жӛнінде пікірлер айтылған болатын. Осындай даулы мәселе кӛтерілсе де, осындай тарау талқыланатын жобаларда да болмаған еді.
Осыған қатысты үлкен даулы мәселе тек 1977 жылы КСРО Конституциясы және 1978 жылы Қаз КСР Конституциясы қабылданғаннан кейін басталды. Мәселен, Қаз КСР Конституциясында жер оның қойнауын, су ресурстарын, ӛсімдік және жануарлар дүниесін
5111
үнемдеп пайдалану, су мен ауаны тазалықта сақтау, табиғи байлықтарды қайта ӛңдеуді қамтамасыз ету және адамды қоршаған ортаны жақсартуды қатаң қорғау және ғылыми дәлелдеу қажеттілігі кӛзделген (18 бап) [13]. Бірақ та Конституцияның қабылдануына дейін әртүрлі оқулықтар мен оқу құралдарында жеке тарау: «Табиғи байлықтарға қарсы қылмыстар» тарауы бӛліне бастады, оған қоршаған табиғи ортаның барлық негізгі объектілеріне қол сұғушылықтар кірді.
1959 жылғы Қылмыстық кодексте табиғатқа қол сұғу үшін жауаптылық жӛніндегі баптар әртүрлі тарауларда орналасты. Кӛпшілік баптарды заңшығарушы алтыншы тарауға
«Шаруашылық қылмыстар» тарауына енгізген (156-1.-160, 161-163-1 баптары) [14].
Бірнеше бап «Қоғамдық қауіпсіздікке, қоғамдық тәртіпке және халық денсаулығына қарсы қылмыстар» тоғызыншы тарауында орналасқан (210, 212-1, 213-баптар). Осы қылмыс құрамдарына бірнеше рет ӛзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
1959 жылғы Қаз КСР-дің Қылмыстық кодексі қоршаған ортаға қол сұғушылық үшін жауаптылық жӛніндегі баптарды бірнеше тарауларға орналастыру олардың объектілері әртүрлі анықталатынын білдіреді. Бұл жағдай қылмыстық заңнамада бірыңғай экологиялық қылмыстар жүйесін құруға кедергі жасады. Алайда, қылмыстық құқық ғылымында осындай жүйе ӛткен ғасырдың 80-90 жылдары қалыптасқанын білдіреді. Осы жағдай 1997 жылы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қабылданғанда ескерілді.
Реформалау кезеңі ӛткен ғасырдың 80-90 жылдарын қамтып, шетелдік қылмыстық заңнамаларда жеке тараудың пайда болуына әкелді. Мұнда экологиялық қылмыстар бір тарауда немесе бірнеше тарауда бӛлініп орын алды.
Мәселен, РФ Қылмыстық кодексінде 26 тарау, Польша Республикасының Қылмыстық кодексінде 3-4 тараулар, Испанияның Қылмыстық кодексінде 6-7 бӛлім және басқалар. Бұл қылмыстық заңнамаларда тараулар «экологиялық қылмыстар» ұғымын қамтиды: Германияда –
«Қоршаған ортаға қарсы қылмыстық әрекеттер», Испанияда - «Жаратылыс ресурстары мен қоршаған ортаға қарсы қылмыстар», Латвияда – «Табиғи ортаға қарсы қылмыстық әрекеттер», ҚХР-да – «Басқару тәртібіне қарсы қылмыстар» [15].
Шетел мемлекеттерінде болған реформа кезеңінде қоршаған ортаға қатысты қылмыстар қылмыстануы орын алды. Қылмыстық кодекстерге жаңа экологиялық қылмыстар құрамдары енгізілді.
Экологиялық заң бұзушылықтардың қауіпті түрлерімен күресу шараларын анықтайтын Қылмыстық заңнама біздің ел аумағына қазіргі таңда 16 шілде 1997 жылы қабылдаған еді.
Қазақстан Республикасы ҚК енгенше, кейбір баптар қылмыстық заңнаманың әр жерінде болған:
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарына дейін экологиялық қылмыстар ӛндіріс кәсібі туралы ережелерді бұзу туралы заңнамаға, ал содан кейін мемлекеттің табиғат шаруашылық мүддесін бұзатын қылмыстарға жатты. [16]. Негізінен табиғи ортаға зиян келтіретін қылмыстардың жиынтығы «Шаруашылық қылмыстары» тарауында, сондай-ақ, алдыңғы Қылмыстық кодекс табиғи байлықтарды олардың материалдық аспектісіне кӛңіл аудара отырып тонаудан қорғауға негізделген [17]. Экологиялық және жағымды қоршаған ортада ӛмір сүру мүдделерінің экономикалық басымдылығын сипаттайды. Шаруашылық, әскери, ғылыми және т.б сұрақтарды шешкенде кӛбінесе адам денсаулығын қорғайтын, халықтың аман-саулығын қорғайтын заңнамалар еленбей қалады [17].
Қазақстандық қылмыстық заңнама тарихында Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде бірінші рет жеке «Экологиялық қылмыстар» тарауы пайда болды. Бұл заңшығарушы қоршаған ортаға қылмыстық қол сұғудың қоғамға қауіптілігін бағалап, адам ӛмірінің негізі мен елдің саулығын ойланбастан құртып жатқан адамдардың қылмыстық әрекетінің алдын алу шараларын қолға алғанын кӛрсетеді. Экологиялық қылмыстар жүйесі 18 қылмыс құрамынан тұрады. Оның ішінде экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстарға бес қылмыс құрамы