СЕКЦИЯ 13. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҦЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ ЖЕТІЛДІРУ
13.1 Жасыл экономика - G-global коммуникативті
5824
1436. Рысбекова А.Р. Криминологическая характеристика женщины -
преступницы на Украине……… 5152
1437. Сулейменова М. Имплементация международно-правовых норм, регламентирующих право на жизнь в национальное законодательство Республики
Казахстан……… 5154
1438. Тишбеков Б.М. Қазақстандағы өлім жазасының кейбір мəселелері.. 5157 1439. Финк Д.А. Причины дорожно-транспортных происшествий в
странах Европы, Азии и Соединенных Штатах
Америки……… 5159
1440. Ыбырайым А.М. Причины девиантного поведения несовершен-
нолетних... 5162 1441. Шуляк Р.В. Проблема судейского усмотрения……… 5164
СЕКЦИЯ 13. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҦЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ
5825 1456. Әкімбергенова
Әйгерім
Тұтынушылық сұраныс: ерекшеліктері,
факторлары, мəселелері... 5301 1457. Байгарашева Б.М. Сложности, перспективы и пути решения проблем
по переходу к «Зеленой экономике» в РК………… 5306 1458. Бектасова Алтын
Сабировна
Курс Казахстана на прогрессивный «Зеленый»
экономический рост……… 5309
1459. Берикболова Б.Ш Жаскайрат А.С.
Сагындыкова Ф.
Единый Накопительный Пенсионный Фонд……… 5314
1460. Болтаева Айсулу Турлыбеккызы
Зарубежный опыт повышения энергоэффектив- ности как условие модернизации зеленой
экономики………. 5318
1461. Бҧлақбай Азамат Мҧратбекҧлы
Қарашығанақ кен орнында MWD өлшеу жүйесін жанама оқпанды бұрғылауды автоматтандыруда
қолдану тиімділігін бағалау ... 5322 1462. Волошина Е.А. Инвестиционный капитал в Республике
Казахстан………. 5327
1463. Дюсембаев А.Е., Калданулы Б., Айтыкенов М.М.
Развитие малого и среднего предпринимательства
в Казахстане………. 5331
1464. Ералина Ф.М. Бюджеттік реттеудің тиімділігін арттырудың
жолдары... 5337 1465. Eрниязoвa A.,
Бaқытжaнoвa A ., Xaштaeвa А.
Қaлдықтaрды бaсқaру жүйeсiн жeтiлдiру... 5341
1466. Ертаскызы А «Жасыл экономика » ииновациларды дамыту
құралы ретінде... 5344 1467. Есенбек Гулдана
Абдуахитқызы
Қазақстанның адам капиталы сапасын жоғарлату
мəселелері... 5348 1468. Есентаева Д.К. Оценка и учет финансовых инвестиций………… 5352 1469. Есниязова Ботагоз Триботехника – как отрасль «зеленой экономики» 5355 1470. Ешенбаева С.Ә. Қазақстан Республикасындағы табиғи
ресурстардың экологиялық жағдайы... 5359 1471. Ешкеева А.Н. Политика республики Казахстан по привлечению
прямых иностранных инвестиций……… 5361 1472. Жакиянова А.С.,
Каримбекова М.С.
Қазақстан Республикасындағы газдарды тазалау
жүйелері жəне олардың қоршаған ортаға əсері... 5365 1473. Жанбырбаева
Динара Тилековна
Оптимизация деятельности банка по управлению
кредитным портфелем………. 5368 1474. Жанузакова Назерке
Болатбековна
Экологические аспекты водоснабжения в г.
Астане………. 5373
1475. Жигалова А.А. «Зелѐная экономика»: опыт, проблемы и
перспективы...
5379 1476. Жолумбетов Елдар
Маратбекович
Глобализация мировой экономики: украинский
кризис ……….. 5382
1477. Жолумбетов Елнур Маратбекович
Роль инвестиции в развитии сельскохозяйственной
продукции в РК……… 5386
1478. Жумабаева Замзам Государственно- частное партнерство в РК……..
5391
5826 1479. Жҧмабекқызы А.,
Есқақова Ф.
«Жасыл» экономика- Қазақстан дамуының жаңа
векторы... 5396 1480. Жунусова К.Ж. Проблемы обеспечения экономической
безопасности Республики Казахстан……… 5399 1481. Жунусова К.,
Рахимова А., Советова Д.
Формирование хлопково-текстильного кластера в
Казахстане ………. 5403
1482. Жылкайдарова А. Қазақстан Республикасының шағын жəне орта бизнестің қаржылық менеджментінің тиімділігі
жəне оның проблемалары... 5412 1483. Загидуллина Г.Н,
Чепикова Е.А
Основные проблемы и пути их решенияпри образовании кластеров в легкой промышленности Казахстана………
…..
5417 1484. Загипарова Г.С Современное состояние и актуальные проблемы
налогово-бюджетной политики РК………. 5422 1485. Захарова Е.С. Пути развития зеленой экономики в Казахстане на
примере системы JIPTO……… 5425 1486. Иманбалан Айнур
Арманкызы
Решение вопросов утилизации отходов в РК... 5428 1487. Исахан Д.Т. Формирование и развитие «зелѐной» экономики
Казахстана………. 5432
1488. Исенова К.К. Астана EXPO-2017: направления и привилегии.
Роль молодежи в подготовке к «Астана EXPO-2017
……….
5435 1489. Исламбек А.С. Социальная политика Казахстана в сфере
образования и здравоохранения ……… 5439 1490. Ищанова Р. Развитие зеленой экономики в Казахстане……….
5442 1491. Қабылдин А.М. Қазақстан Республикасындағы «жасыл
экономиканың» дамуын мемлекеттік қолдау... 5445 1492. Калипова К,
Аманжолова Д..
Развитие инновационного предпринимательства в
Республике Казахстан……….. 5448 1493. Калиева С.С. Сүт өнімдері өндірісінің экономикалық
тиімділігі... 5454 1494. Калиева М.Д. Коммерциялықбанктердің принципіретінде несие
саясатының мақсаты... 5457 1495. Каракесекова А.С.
Кҧраш Н.П
Қазақстанның инновациялық дамуын басқару
сапасын жетілдіру... 5460 1496. Лотова А,
Асанхан Е
Жасыл экономика – g-global коммуникативті платформасындағы диалогтың жаңа бағыты
ретінде... 5462 1497. Минов Станимир
Любомиров
How a firm’s competetive environment influences the choice of business strategy telecommunication
industry perspectives……….. 5465 1498. Минов Станимир
Любомиров
Analysis of the relationship between
telecommunication firm’s performance, role of luck
and market specific circumstances……… 5469 1499. Мҧзапбарова А.Ж. Кəсіпорынның пайдалылығы жəне оны арттыруды
жоспарлау жолдары………. 5472
1500. Муратова А.А. Органическое земледелие как один из способов
укрепления продовольственной безопасности 5476
5827
страны...
1501. Мухамедалиева Л.З., Конырбеков М.Ж.
Энергосбережение в ЖКХ - основа «Зеленой»
экономики Казахстана……….. 5479 1502. Мухамеджанова Г.Г. Зеленый рост и зеленый бизнес: проблемы и
перспективы в Республике Казахстан………. 5482 1503. Мухаметқанова А.Ж. Альтернативные источники энергии как условие
модернизации экономики………. 5487 1504. Мҧқҧшева Ә.
Қалдыбаева Т.
Рахман Ш.
Жасыл экономика. Энергияның балама көзі –
биогаз... 5492 1505. Мҧхатай Гҥлім
Шынтанқызы
Қазақстандағы «Жасыл экономика» жəне оның
даму жолдары... 5496 1506. Мырзалина Н.Б. Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық
деңгейі жəне оны төмендету жолдары... 5501 1507. Нукенева М.Б. «Зеленая» экономика как новый курс развития….. 5504 1508. Нҧрмағамбет И.И. Зеленая экономика - шаг к созданию «чистого
будущего»………. 5506
1509. Нурашева С.Н. Экономические аспекты регионального развития
Республики Казахстан... 5511 1510. Нҧрғали А. Н. Күн сəулесі – болашақтың сарқылмас
энергиясы... 5516 1511. Нурпеисова А.Е.,
Атимова М.Е.
Совершенствование системы управления отходами как одно из приоритетных направлений развития
«Зеленой экономики»……… ….. 5520 1512. Омар П.С. «Зеленая экономика»: глобальный тренд
развития.казахстанский путь……… 5525 1513. Орынбаев Н.М.,
Мукатова Е.Р.
Индустриальная революция – переход к зеленой
экономике... 5528 1514. Орынбасар К. О. Зеленый офис - как активная экологическая
позиция компании... 5530 1515. Перенчук М.П. Формирование стратегий международного
маркетинга под влиянием ценовой политики»…… 5533 1516. Пернебекова Ә. М. Современное состояние и проблемы гостиничного
бизнеса в индустрии туризма в Республике
Казахстан...
5537 1517. Пинега Т.В. Перспективы развития субъектов лакокрасочной
промышленности на основе экологизации
производства………..
5540 1518. Рамазанова Н.С. Жаһандану жағдайындағы «жасыл экономиканы»
дамыту қажеттігі мен маңызы……… 5544 1519. Рамашова А.Н. Қазақстан Республикасы ұйымдарында кадрлық
əлеуетті инновациялық басқару... 5548 1520. Рамм А.В.,
ТулекЕ.С.
Управления утилизации твердых бытовых
отходов…... 5552 1521. Сагидоллаева С. Қазақстан Республикасының инновациялық даму
перспективасы……… 5555
1522. Сагиндыкова А.Б. Современное состояние индустрии строительных
материалов в Казахстане………. 5559 1523. Сағынғали А.Р. Экологиялық экономика ерекшеліктері мен 5564
5828 мəселері....
1524. Садыглы Нигяр Фаик кызы
Экологический консалтинг как фактор развития зеленных технологий в экотуризме Азербайджана
(на примере северо-западной части Республики)… 5567 1525. Сайрамбай Е. А. Қазақстанның «Жасыл экономика» бағытындағы
жолы жаһандану заманындағы елдің тұрақты дамуының кепілі ретінде...
5572 1526. СаметееваМ.А. ҚР агроөнеркəсіп кешенін орнықты дамуын
инвестициялауды жетілдіру жолдары... 5576 1527. Скендирова Д.М. Вклад некоммерческих организаций в практику
модернизации государства и гражданского
общества в Республике Казахстан... 5580 1528. Сламбеков Ануар Салық əкімшілігінің тиімділігі жəне оны жетілдіру
жолдары... 5584 1529. Тайбеков Д.Д. Сущность и теоретические основы обеспечения
экономической безопасности... 5589 1530. Талпакова Ж.Е. Байқоңыр –ғарыштық жібек жолы...
5595 1531. Тлеубердиева С.С. Переход на «Зеленую экономику» как фактор
системных преобразований в экономическом
развитии республики Казахстан... 5599 1532. Тлеугулова А.А. «Зеленая» экономика: глобальный тренд развития.. 5602 1533. Торебекова А.Е. Арал маңында «жасыл экономиканы» дамыту
негізі – экологиялық жағдайды тұрақтандыру... 5607 1534. Тохтарова Ж.К. Концессия: мемлекеттік – жеке серіктестіктің
тиімді механизмі ретінде... 5610 1535. Тӛлеу Н.М. Қазақстан-2050 стратегиясы жəне «Жасыл»
экономика мəселелері... 5613 1536. Умаргали Д Инновации – движущий фактор глобальной
конкуренции... 5616 1537. Фрибус А.А Некоторые аспекты в международном опыте
финансирования зеленой экономики... 5621 1538. Хайтбаева Ф,
Хайтбаев Ф
Инновационная экономика , как фактор
креативности развития экономики Казахстана... 5624 1539. Хасенова К.Е Зеленая экономика – основа для решения
экономических проблем ВКО... 5629 1540. Шавлинская А.М. Зеленая экономика - новый вектор устойчивого
развития……… 5634
1541. Шарипова Ж.К. Развитие банковской системы в условиях
глобализации... 5637 13.2 Туризм саласын дамытудағы заманауи мәселелер
5641 1542. Абильдина К.Р. Развитие малого бизнеса в сфере туризма……… 5641 1543. Азизова Самира
Саядгызы
Возможности развития треккинг туров в Азербайджане (на примере Аг-Гельского национального парка)...
5645 1544. Алиппаева Г.С. Государственное регулирование развития туризма
в Казахстане……… 5649
1545. Аскар Асель Особенности развития туризма……… 5652 1546. Аскаралиева Н.Д. Специфика учета в туризме... 5654
5829
1547. Борзова Ю.А. Индустрия гостеприимства в Республике
Казахстан: проблемы развития………. 5656 1548. Величко Е.В,
Мазин В.
Чернобыльская зона как перспективный маршрут
экстремального туризма……….. 5660 1549. Ермаханова А.И. Балқаш аймағындағы туризмнің даму жағдайы.... 5663 1550. Ермеков Бақытжан
Ермекҧлы
Туристік фирмалар қызметіндегі маркетингті жетілдіру (Шығыс Қазақстан облысы
материалдары негізінде)... 5665
1551. Есенгалиева Т.А. Атырау облысындағы іскерлік туризмнің дамуы
мен перспективасы... 5670 1552. Жунисбек Т.С. Развития индустрии туризма в республике
Казахстан – один из основных источников
дохода………. 5673
1553. Жҧмабеков Бейбарыс
EXPO – 2017 қарсаңында Сыр өңірінің туристік
əлеуетін дамыту жолдары... 5676 1554. Калиева А.Е. Шығыс Қазақстан облысында емдік-сауықтыру
туризмінің даму қарқыны... 5681 1555. Карплюк К.В. Перспектива развития промышленного туризма в
Украине(на примере Днепропетровского
региона)……… 5684
1556. Карплюк К.В. Опыт экологического туризма Швейцарии для повышения конкурентоспособности
туристической отрасли государства……… 5688 1557. Кенжембетова Ж.К. Состояние и перспективы развития туристской
деятельности в Казахстане……… 5691 1558. Красников П.Д. Основные тенденции развития международного
туризма……… 5695
1559. Кубаева М. А. Қонақ үй индустриясындағы отандық бренд
қалыптасуының мəселері мен мүмкіншіліктері... 5700 1560. Ли А.О. Развитие индустрии туризма с использованием
модели государственно-частного партнерства…… 5703 1561. Маулен А.Т. Экологический туризм – один из новых
направлений роста «Зеленой экономики»... 5706 1562. Муратова Жансулу Развитие медицинского туризма в Республике
Казахстан………. 5709
1563. Мукатова Р.А. Туристік индустрия дамуындағы туризм
менеджменті мен инфрақұрылымның рөлі... 5712 1564. Мҧхтар Л.К. Activities of the regional integration processes in
tourism in South-east Asian countries………. 5717 1565. Нурпеисова А.Е. Туристский кластер как инструмент повышения
конкурентоспособности отрасли………. 5719 1566. Пернебекова А.М. Современное состояние и проблемы гостиничного
бизнеса в индустрии туризма в Республике
Казахстан... 5723 1567. Сабырова З.Ш. Казахстан – страна с обеспеченными природными
и социально-экономическими ресурсами для
развития индустрии туризма……….. 5726 1568. Сағидуллақызы Ж Жасанды аттракцияға негізделген туристік өнім
қалыптастыру жолдарымен оның туристік
бизнестегі қолдану үлгілері... 5731 1569. Садуова Р.А. Современное состояние и проблемы развития 5735
5830
туризма в Республике Казахстан………..
1570. Сапиева А.П. Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Шақпақ өңіріндегі табиғи ресурстар жəне олардың
туризмде қолданылуы... 5739 1571. Снасапина А.С.
Касымханкызы А.
Ақтөбе облысындағы Әйтеке би ауданының
туристік мүмкіндіктері... 5742 1572. Ставицкая А.В. Повышение роли государственного содействия
развитию образовательного туризма... 5746 1573. Стеблянко И.О. Развитие туристической отрасли Украины:
проблемы и перспективы……… 5750 1574. Сҥйіндікова А. Е Қазақстандағы санаторлы – курорттық туризмнің
даму болашағы... 5753 1575. Тажибаев Т.К Развитие индустрии туризма в Республике
Казахстан... 5755 1576. Тайлюбек А.А. Государственное регулирование туристской
деятельности в Республике Казахстан... 5758 1577. Талпакова Ж.Е. Байқоңыр – ғарыштық жібек жолы... 5760 1578. Шилибекова Б.С. E-marketing the main in providing of the world
tourism product... 5764
4997
С.М.Омирбаев; Под общ. ред. Ж.А.Кулекеева, Г.Н.Гамарника, Б.С.Абдрасилова. / Основы кредитной системы обучения в Казахстане /– Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 198 с.;
6. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2005 жылдың 9 желтоқсанында №753 бұйрығымен бекітілген «Эксперименттік режимде іске асырылатын кредиттік оқыту жүйесі туралы ереже»;
7. Чакенов Е. Кредитная технология: взгляд изнутри и снаружи // Современное столичное oбразование. - 2005. - № 1-2. -С. 10-13;
8. Т. Н. Сайтимова. Кредитная система обучения в Казахстане // Альманах современной науки и образования // Тамбов: Грамота, 2008. № 10 (17);
9. ҚР Білім және ғылым министрінің 2012 жылғы 10 сәуірдегі №158 бұйрығы
10. 050301-Құқықтану мамандығының бакалавриатына арналған Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты (ҚР МЖМБС 3. 08. 279- 2006)
11. Р. Жаркынбаева. Проблемы и перспективы развития кредитной технологии в вузах Казахстана // Современное столичное образование. - 2006. - № 1-2. - С. 26-28;
12. М.К. Тулекова. Кредиттік технологиялық оқыту жүйесін қолдануды дамыту және жетілдіру жолдары. Алматы, 2008;
13. А. Шаңғытбаева. Кредиттік жүйе үмітті ақтады ма? // Түркістан - Алматы, 2013.
14. Рахымжан Тұрысбек. Жоғары білім мен іргелі ғылым // Егемен Қазақстан. –№ 107- 108 (24361) . – 17 .05. 2006 ж.– Б. 2.
УДК 342.9(574)
ЖОҒАРЫ БІЛІМ САЛАСЫН БАСҚАРУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ Мырзатаев Н.Д.
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, заң факультетінің магистранты.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., доценті Алтынбасов Б.Ӛ.
Қазақстан әлемнің дамыған 30 мемлекеттің қатарына енудің екі сатысын қалыптастыруда. «Қазақстандық жол-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында: бірінші кезең: 2030-шы жылға дейін, ал екінші кезең: 2030-шы жылдан 2050 жылға дейін бағдарланды [1].
Бірінші кезеңде XXI ғасырда «мүмкіндіктер терезесі» пайдаланып, модернизациялық секіріс жасау кӛзделген. Мұндай мақсатқа елдің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік, т.б., барлық салаларын кешенді дамыту арқылы қол жеткізуге болатындығы анық. Еліміздің алдыңғы қатарлы мемлекеттермен тең дәрежеде болуы елдің экономикалық дамуы, білім мен ғылым саласының қарқынды жетілуінің негізінде деп ойлаймыз. Сондықтан да, білім мен ғылым саласына аса мән берген жӛн. Озық және бәсекеге қабілетті ұлттық білім беру жүйесін қалыптастыру үшін білім беру саласын басқаруды құқықтық тұрғыдан жетілдіру қажет. Елдің тұрақтылығы мен экономикалық дамуын пайдаланып, модернизациялық секіріс жасау тиімді.
Ол үшін жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру саласын басқаруды құқықтық тұрғыдан жетілдіру қажет.
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес Үкіметтің алдына кіріс деңгейі жоғары елдер тобына кіру міндеті қойылды, бұл үшін экономиканың жыл сайын кемінде 7% ӛсу қарқынын қамтамасыз ету қажет. Үкімет және әкімдер экономиканың жыл сайынғы ӛсімін
4998
экономиканың барлық секторының дамуы есебінен қамтамасыз етуі тиіс.
Елдің орта мерзімді кезеңге арналған даму болжамын қалыптастыру кезінде қойылған міндеттерді қамтамасыз ету үшін жоғары білім саласын дамытудың ішкі, сондай-ақ сыртқы жағдайлары да ескерілді [2].
2011 – 2015 жылдары экономиканың жеті пайыздық ӛсуін қамтамасыз ету жӛніндегі әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттары айқындалуда. «Жоғары білім беру саласын басқаруға мына міндеттер қойылған:
- елдің индустриялық-инновациялық дамуының қажеттіліктеріне сәйкес келетін жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар кадрлармен қамтамасыз ету;
- жоғары білім беруді еуропа аймағына кіргізуді қамтамасыз ету;
- білім, ғылым және ӛндірісті біріктіруді қамтамасыз ету, зияткерлік меншік ӛнімдері мен технологияларды коммерцияландыру үшін жағдай жасау».
Жоғарыда кӛрсетілген міндеттерді шешу елдің жоғары оқу орындарының білім беру бағдарламаларының еңбек нарығының қажеттілігіне икемді назар аудару тетігін енгізу, корпоративтік басқару қағидаларын енгізе отырып академиялық еркіндікті кеңейтуге, тұғырнамалық қолданабалы ғылыми зерттеулер мен ӛзге де ғылыми-техникалық, тәжірибе- конструкторлық жұмыстарды ұйымдастыруға және жүргізуге қатысатын зерттеу университеттерін құру есебінен, сондай-ақ Назарбаев университетінің қабырғасында жоғары кәсіби мамандар мен жас ғалымдарды даярлау арқылы қамтамасыз етілетін болады делінген [2].
2015 жылға жоғары білім беру саласындағы негізгі кӛрсеткіштер мыналар болып табылады:
- жоғары оқу орындарының мемлекеттік тапсырыс бойынша оқыған, жоғары оқу орнын аяқтаған соң бірінші жылы мамандығы бойынша 78%-ға дейін еңбекке орналастырылған түлектерінің үлесін ұлғайту;
- халықаралық стандарттар бойынша 50%-ға дейін тәуелсіз ұлттық институционалдық аккредитациядан ӛткен жоғары оқу орындарының үлесін ұлғайту;
- отандық ғылыми зерттеулердің нәтижелерін 2%-ға дейін ӛндіріске енгізу негізінде білім мен ғылымды интеграциялау жолымен инновациялық қызметті жүзеге асыратын жоғары оқу орындарының үлесін ұлғайту [2].
Елімізде 2015 жылдан бастап жоғары оқу орындарын бағалаудың жаңа әдісі еңгізілмек.
Бұл туралы ҚР Білім және ғылым министрі Аслан Сәрінжіпов Павлодардағы педагогикалық институтта ӛткен жиында мәлімдеді. Елбасы тапсырмасына сай, енді білім ордаларының еркін дамуына жағдай жасалуы тиіс. Сондай-ақ, академия, университет және институттар автономды кестеге кӛшуі керек. Бұл жариялылық пен демократиялық үрдісті қалыптастырады. Бағалаудың жаңа жүйесі университеттер арасындағы бәсекелестікті арттырып, білім беру сапасын жақсарта түспек. Қазір министрлік шетелдің озық жоғары оқу орындарының тәжірибесін жіті зерттеп жатыр. Ал жаңа жүйенің тиімділігін қадағалау кеңестері ұдайы бақылауда ұстайды. Аслан Сәрінжіпов, ҚР Білім және ғылым министрі: - Білім беру сапасы сын кӛтермейтін жоғары оқу орындары бар. Біз ӛткен жылы бірнеше университеттің қызметін тоқтаттық, бірнеше оқу орнын сотқа бердік. Бұл саясаттың мақсаты – сан қуу емес, сапа кӛтеру [3] – екендігін де мәлімдеді.
ЖОО автономды кестеге кӛшу үшін алдымен университет басшылығы оған дайын болуы тиіс. Ол үшін ЖОО басшыларын арнайы кәсіби біліктілігін арттыруы тиіс. Алдыңғы қатарлы дамыған елдердің ЖОО автономды жүйесінің қызметі туралы, менеджерлік қызмет туралы университет басшыларының кәсіби басқарушылық біліктіліктерін арттырып барып қана автономды кестені енгізу туралы пікірді қолдауға болады. АҚШ, Сингапур т.б. дамыған елдердің автономды ЖОО қызыметі мен ұйымдастырылуын, басқарудың құқықтық тәжірибесін жетік меңгерген мамандардың сараптамалық қортындысымен отандық ғалымдардың зерттеуінен ӛткізіп барып қана ЖОО-на автономдық кестесін енгізу қажет.
4999
Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың принциптері: білім беру жүйесін дамытудың басымдығы; білім беруді басқарудың демократиялық сипаты, білім беру жүйесі қызметінің ашықтығы [4] - білім туралы заңның 3-бабы ЖОО басшыларының қызметінің құқықтық негіз болып табылады.
ЖОО басқару қазіргі таңда ӛзекті мәселе болғандықтан білім беруді басқаруды демократиялық тұрғыдан шешкен жӛн. Жоғары білім беру мекемелеріне автономия беру мәселесі жалпы қоғамның да маңызды мәселесі болғандықтан қоғамдық пікірмен де санасу қажет.
Білім туралы заңның 35-бабынның тӛртінші тармағында, білім беру бағдарламаларын іске асыру және ғылыми-қолданбалы зерттеулерді жүргізу үшін жоғары оқу орындары инновациялық-білім беру консорциумын құруға және (немесе) оған кіруге құқығы кӛзделген [4].
Алайда қазіргі жоғары білім беру ұйымдарының басшыларының заңдық тұрғыдан құқықтары болғанымен жүзеге асыруға асықпауы қоғамда кӛптеген түрлі пікірлер тудыруда. Мамандардың бірі қазіргі ЖОО басшылары тағайындау жолымен келгендіктен жоғарыдан келетін бұйрық аясында ғана қызмет атқаруға тиіс десе, екінші пікір университет басшыларының басқару әдісі ескі тәсілдерден арыла алмауда, ЖОО-дың басқару жүйесі жаңа талаптарға ілесе алмауы дейді, енді бірі қазіргі жоғары оқу орын басшыларының біліктілігін жаңа дәуірге сәйкес арттыру қажеттігі кӛзге ұрып тұрғандығын баяндайды. Аталған мәселенің ӛзектілігін ескере отырып білім туралы заңның 35-бабының тӛртінші тармағына: «Білім беру бағдарламаларын іске асыру және ғылыми-қолданбалы зерттеулерді жүргізу үшін жоғары оқу орындары инновациялық-білім беру консорциумын құруға және (немесе) оған кіруі тиіс» - деп ӛзгерту енгізу қажет. Бұл ЖОО басшыларына құқықтық тежеу болмауы қажет. Керісінше университет басшыларының құзыретін кеңейтетін, қызметін айқындайтын құқығы кӛзделген міндет деп түсінуі тиіс.
ЖОО басшыларының білім жүйесіне модернизациялық секіріс жасауы олардың қызметке бірін тағайындау немесе сайлау арқылы, ал бірін ұжымдық басқару мен жеке тұлғаның меншігі немесе мемлекет меншігі болсын ЖОО бәсекеге қабілетті сапалы білім беру ЖОО басшысының қалай келгеніне байланысты емес деп ойлаймын. ЖОО басшысының қызметін қалай ұйымдастыруына және басқаруына байланысты болмақ.
Қазіргі ЖОО басшыларының білім беру жүйесін дамытудың басымдығын:
-Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығы;
-Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030» даму стратегиялық бағдарламасы. Алматы: Білім, 1997.- 96 б;
-Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты», 2012 жылғы 27 қаңтар;
-«Қазақстандық жол - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауы, және т.б., ЖОО басқару жүйесінің болашағы қамтылды.
Білім мен ғылым саласында модернизациялық секіріс жасауға саяси, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық негіздер қаланды. Бірақ ЖОО басшылары XXI ғасырда «мүмкіндіктер терезесін» ашып елдің негізгі стратегиялық бағыттарын басшылыққа ала отырып жаһанға жаңа Қазақстандық білім беру жүйесін басқаруды енгізуі тиіс. ҚР білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі N 319 Заңының 2-ші тарауы «Білім беру жүйесін басқару». Бірақ бұл заңның 2-ші тарауындағы нормалары модернизациялық секіріс жасау үшін жетілдіру қажеттігі айқындалып тұр. Мәселен, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім саласын басқаруды: Қазақстан Республикасы Үкіметінің білім беру саласындағы құзыреті; Білім
5000
беру саласындағы уәкілетті органның құзыреті; Білім беру саласындағы жергілікті ӛкілді және атқарушы органдардың құзыреті; Білім беру жүйесін басқару органдарын ақпараттық қамтамасыз ету; Білім беру саласындағы мемлекеттік кепілдіктері баян етілген [4]. Білім саласына жалпы басшылықты жасайтын мемлекеттік органдар кӛп болғанымен негізгі жауапты орган Білім және ғылым Министрлігі. Дегенмен, аталған мемлекеттік органдардың жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім саласын басқарудағы қызметі мен құзыреттері қайталанып отырғандықтан, сонымен қатар, әрбір органның жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім саласын басқару құқығы мен міндеттері, жауапкершілігі казіргі бәсекелестікке сәйкес айқындалмағандықтан жетілдіру қажет. Аталған баптардағы мемлекеттік органдардың құзіреті білім мен ғылымды инновациялық тәжірибемен үйлестіру жолындағы қызмет аясында енгізілуі тиіс.
Білім беру ұйымдарын басқару Білім туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі N 319 Заңы 44-баптың 1-тармағында «Білім беру ұйымдарын басқару Қазақстан Республикасының заңнамасына, тиісті үлгідегі білім беру ұйымы қызметінің үлгілік ережелері мен білім беру ұйымының жарғысына сәйкес жеке-дара басқару және алқалық принциптерімен жүзеге асырылады». Ал екінші тармақта «Білім беру ұйымын тікелей басқаруды оның басшысы жүзеге асырады» - деп, білім саласын басқарудағы басшысының рӛлі мен маңызын айқындап тұр. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстандық ЖОО басқару алқалық қағида негізінде басқару жүйесіне қарағанда тікелей басқару әлі де болса басымдығы айқын.
Мамандардың пікірінше еліміздің экономикасының дамуына қомақты үлес қосып, жоғары білімді мамандар даярлайтын университеттердің рӛлі ерекше. Бұл салада да Мемлекет басшысы алға қойған міндеттерді орындауда мықтап қолға алатын мәселелер қатарына, біріншіден, елдің индустриялық-инновациялық дамуына нақты пайдасы бар білікті мамандар дайындауды, екіншіден, әлемдік білім кеңістігіне еркін ену үшін білім мен ғылымды интеграциялау мен оларды ӛндіріспен үйлестіру тетігін табуды жатқызды. Ол үшін қазақстандық жетекші оқу орындарының жанынан ғылыми-зерттеу институттарын ашу керек.
Бұл – әлемдік үрдісте әбден қалыптасқан жағдай. Тек бізде бүгінге дейін университеттердің негізгі міндеті ретінде сапалы білім беру бірінші орында болып келеді. Ұлттық университеттердің жанынан жаңа тұрпаттағы әлемдік деңгейдегі алпауыт білім ордаларымен теңесе алатын ғылыми-зерттеу институттарын ашу бүгінгі күннің талабы десек, артық болмайды. Оған бӛлінетін қаражатта қарастырылатынын Жолдаудан оқып білдік. Енді еліміздің ғылыми әлеуетін жеткілікті түрде пайдалану міндеті тұр [5].
Бірақ мұндай міндеттерді жүзеге асырудың тетіктері бағдарламада кӛрсетілмегендіктен оны жүзеге асыратын басшылықтың қабілеті мен біліктілігі жеткілікті ме? Бізге мәлім қазіргі таңдағы ЖОО жанынан ашылған ғылыми-зерттеу институттарының басшылары, жалпы атқаратын қызмет аясы, осы ЖОО басшысына тікелей тәуелді болып отыр. Ғылыми-зерттеу институттарының қандай да бір ЖОО басшысына тәуелді болуы ол ғылымдағы бәсекелестік пен дамуды тежеу деп түсінуге болады. Мәселен, конкрус негізінде ұтып алған ғылыми жоба бойынша ғылыми-зерттеу институттардың қызметіне, қаражатын пайдалануына шектеу қою мәселесіне және ғылыми жобаны әрмен қарай қолдауды немесе қолдамау құқығына ЖОО басшысы ие. Бұл құқықты ЖОО басшысы құзіретінен алып ғылыми-зерттеу институттардың ӛздеріне беру қажет. Сондықтан да, қазіргі Қазақстанға ғылыми-зерттеу институттарының құқықтық базасын негіздеу шарт. Ол үшін ғылыми-зерттеу институттарының қызметіне қаржылық және басқаруға еркіндік беруін қамтамасыз ететін заң керек. Себебі, ЖОО жанынан ашылған ғылыми-зерттеу институттары ӛз жемісін айтарлықтай бермейді. Қазіргі ЖОО жанынан құрылған ғылыми-зерттеу институттары ғылыми конференциялар мен дӛңгелек үстелдер мен түрлі жиындарға қатысуы немесе ӛзі ұйымдастырып ӛткізуі үшін, зерттеу жұмысы бойынша мақалаларын жариялау үшін, жинақтар, оқу-әдістемелік құралдары, оқу құралдарын,
5001
монография т.б. теориялық зерттеу жұмыстарына және тәжірибелік іс-шараларға қатысу мен тәжірибе жұмыстарын жүргізуге қажетті құралдарды алу үшін де ЖОО тәуелді. Алдын ала ЖОО басшысы бекіткен жоспар аясында ғана жұмыс жасауға мәжбүрлі күйінде қалып отырған отандық ғылыми-зерттеу институттарын қандай әлемдік тәжірибеде бәсекелес бола алатындай ғылыми жобалардан нәтиже күтуге болады?
Білім туралы заңның 11-бабы бойынша білім беру жүйесінің міндеттері мыналар: «білім беру ұйымдарының еріктілігін, дербестігін кеңейту, білім беру ісін басқаруды демократияландыру; білімнің, ғылымның және ӛндірістің интеграциясы; жұмыс берушілермен және басқа да әлеуметтік әріптестермен белсенді ӛзара іс-қимыл арқылы техникалық және кәсіптік білім берудің озық қарқынмен дамытылуын қамтамасыз ету» [4]. Аталған заң нормасын басшылыққа ала отырып ЖОО жанынан құрылған ғылыми-зерттеу институттарын ЖОО-ның білім сапасын арттыратын кӛмекші ұйым емес, әлеуметтік әріптестері ретінде дамуы тиіс.
Ғылыми-зерттеу институттары ЖОО қосымша мемлекеттен қаражат тарту кӛзі емес, білімнің, ғылымның және ӛндірістің интеграциясын үйлестірушісі болуы тиіс. ЖОО түлектеріне жұмыс беруші азаматтық қатынастың дербес субъектісі ретінде де, ғылыми-зерттеу институттардың құқықтық негізі қалануы тиіс.
Жолдауда еліміздегі жетекші университеттерді академиялық және басқарушылық автономияға біртіндеп кӛшіру міндеті де осы мақсаттардан туындап отыр. Жоғары оқу орындары арасында бәсекелестікті арттыру үшін автономия беру оларды қаржыландыру мәселесін шешумен тікелей байланысты» [5] деген пікірлер де айтылып жүр. Жоғары оқу орындары арасында бәсекелестікті арттыру үшін автономия беру қажеттігі туындап отыр.
Дегенмен ЖОО-ына берілген автономия ЖОО-дағы қаржыландыру мәселесін шешумен тікелей байланысты болмауы тиіс.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында барлығы 139-ЖОО бар, оның 67-жеке меншік болса, ал қалғаны 9-ұлттық, 33-мемлекеттік, 16-акционерленген, 13-азаматтық емес, 1- халықаралық ЖОО мемлекет қаражатынан жабдықталғандығы белгілі [6].
Қазіргі таңда жеке меншіктегі ЖОО дағы қаражат тарту, инвестиция тарту ӛзекті мәселе болғандықтан жоғары оқу орындары арасындағы бәсекелестікті арттыруы ықтимал.
Мемлекеттік ЖОО-ын негізгі қызметі қандайда бір материалдық пайда табу емес. Сондықтан да, қаражат тарту мен қаржыландыруды шешумен ЖОО басшылары айналыспайды. Себебі ол Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 34 бабының 1-тармағында «Ӛз қызметiнiң негiзгi мақсаты ретiнде табысын келтiрудi кӛздейтiн (коммерциялық ұйым) не мұндай мақсат ретiнде пайда келтiре алмайтын және алынған таза табысын қатысушыларына үлестiрмейтiн (коммерциялық емес ұйым) ұйым заңды тұлға бола алады» [7] аталған заң нормасымен мемлекеттік ЖОО коммерциялық заңды тұлға ретінде қызмет жасауға, инвестиция тартуға заң шектеу қойып отыр.
Дербестік алу арқылы университеттер инвестиция тартуға, сұранысқа зәру мамандар даярлау мүмкіндігіне ие болады дейді мамандар [5]. Экономиканың негізгі қағидасы бойынша қандайда бір салада мамандарға қоғамда сұранысқа ие болғандықтан, икемділік мобильді қағида негізінде ұсынысты ЖОО дербес бәсекелестікте шешуі тиіс. Дегенмен мемлекет жыл сайын елімізге қажетті барлық мамандықтар бойынша мемлекетік гранттар кӛлемін арттырып келеді.
Мемлекетік қаражатқа бӛлінген гранттарды сұранысқа зәру мамандыққа бӛлу, қүзіретті мекеменің, әрбір сала басшылығының, еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру, білім және ғылым министірлігінің құзыреті шегінде айқындалуы тиіс. Еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру министірлігінің болжамы бойынша елімізге қандай мамандық бойынша және қанша маман қажеттігі 2020, 2030, 2050 бағдарламалары негізінде алдын ала жоспары болжамдалып, соның негізінде мемлекеттік гранттар әр мамандық бойынша мамандарға деген сұраныс қамтылуы тиіс. ЖОО осы бағыттағы жұмысты жетілдіру қажет.