СЕКЦИЯ 13. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҦЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ ЖЕТІЛДІРУ
13.1 Жасыл экономика - G-global коммуникативті
5824
1436. Рысбекова А.Р. Криминологическая характеристика женщины -
преступницы на Украине……… 5152
1437. Сулейменова М. Имплементация международно-правовых норм, регламентирующих право на жизнь в национальное законодательство Республики
Казахстан……… 5154
1438. Тишбеков Б.М. Қазақстандағы өлім жазасының кейбір мəселелері.. 5157 1439. Финк Д.А. Причины дорожно-транспортных происшествий в
странах Европы, Азии и Соединенных Штатах
Америки……… 5159
1440. Ыбырайым А.М. Причины девиантного поведения несовершен-
нолетних... 5162 1441. Шуляк Р.В. Проблема судейского усмотрения……… 5164
СЕКЦИЯ 13. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҦЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ
5825 1456. Әкімбергенова
Әйгерім
Тұтынушылық сұраныс: ерекшеліктері,
факторлары, мəселелері... 5301 1457. Байгарашева Б.М. Сложности, перспективы и пути решения проблем
по переходу к «Зеленой экономике» в РК………… 5306 1458. Бектасова Алтын
Сабировна
Курс Казахстана на прогрессивный «Зеленый»
экономический рост……… 5309
1459. Берикболова Б.Ш Жаскайрат А.С.
Сагындыкова Ф.
Единый Накопительный Пенсионный Фонд……… 5314
1460. Болтаева Айсулу Турлыбеккызы
Зарубежный опыт повышения энергоэффектив- ности как условие модернизации зеленой
экономики………. 5318
1461. Бҧлақбай Азамат Мҧратбекҧлы
Қарашығанақ кен орнында MWD өлшеу жүйесін жанама оқпанды бұрғылауды автоматтандыруда
қолдану тиімділігін бағалау ... 5322 1462. Волошина Е.А. Инвестиционный капитал в Республике
Казахстан………. 5327
1463. Дюсембаев А.Е., Калданулы Б., Айтыкенов М.М.
Развитие малого и среднего предпринимательства
в Казахстане………. 5331
1464. Ералина Ф.М. Бюджеттік реттеудің тиімділігін арттырудың
жолдары... 5337 1465. Eрниязoвa A.,
Бaқытжaнoвa A ., Xaштaeвa А.
Қaлдықтaрды бaсқaру жүйeсiн жeтiлдiру... 5341
1466. Ертаскызы А «Жасыл экономика » ииновациларды дамыту
құралы ретінде... 5344 1467. Есенбек Гулдана
Абдуахитқызы
Қазақстанның адам капиталы сапасын жоғарлату
мəселелері... 5348 1468. Есентаева Д.К. Оценка и учет финансовых инвестиций………… 5352 1469. Есниязова Ботагоз Триботехника – как отрасль «зеленой экономики» 5355 1470. Ешенбаева С.Ә. Қазақстан Республикасындағы табиғи
ресурстардың экологиялық жағдайы... 5359 1471. Ешкеева А.Н. Политика республики Казахстан по привлечению
прямых иностранных инвестиций……… 5361 1472. Жакиянова А.С.,
Каримбекова М.С.
Қазақстан Республикасындағы газдарды тазалау
жүйелері жəне олардың қоршаған ортаға əсері... 5365 1473. Жанбырбаева
Динара Тилековна
Оптимизация деятельности банка по управлению
кредитным портфелем………. 5368 1474. Жанузакова Назерке
Болатбековна
Экологические аспекты водоснабжения в г.
Астане………. 5373
1475. Жигалова А.А. «Зелѐная экономика»: опыт, проблемы и
перспективы...
5379 1476. Жолумбетов Елдар
Маратбекович
Глобализация мировой экономики: украинский
кризис ……….. 5382
1477. Жолумбетов Елнур Маратбекович
Роль инвестиции в развитии сельскохозяйственной
продукции в РК……… 5386
1478. Жумабаева Замзам Государственно- частное партнерство в РК……..
5391
5826 1479. Жҧмабекқызы А.,
Есқақова Ф.
«Жасыл» экономика- Қазақстан дамуының жаңа
векторы... 5396 1480. Жунусова К.Ж. Проблемы обеспечения экономической
безопасности Республики Казахстан……… 5399 1481. Жунусова К.,
Рахимова А., Советова Д.
Формирование хлопково-текстильного кластера в
Казахстане ………. 5403
1482. Жылкайдарова А. Қазақстан Республикасының шағын жəне орта бизнестің қаржылық менеджментінің тиімділігі
жəне оның проблемалары... 5412 1483. Загидуллина Г.Н,
Чепикова Е.А
Основные проблемы и пути их решенияпри образовании кластеров в легкой промышленности Казахстана………
…..
5417 1484. Загипарова Г.С Современное состояние и актуальные проблемы
налогово-бюджетной политики РК………. 5422 1485. Захарова Е.С. Пути развития зеленой экономики в Казахстане на
примере системы JIPTO……… 5425 1486. Иманбалан Айнур
Арманкызы
Решение вопросов утилизации отходов в РК... 5428 1487. Исахан Д.Т. Формирование и развитие «зелѐной» экономики
Казахстана………. 5432
1488. Исенова К.К. Астана EXPO-2017: направления и привилегии.
Роль молодежи в подготовке к «Астана EXPO-2017
……….
5435 1489. Исламбек А.С. Социальная политика Казахстана в сфере
образования и здравоохранения ……… 5439 1490. Ищанова Р. Развитие зеленой экономики в Казахстане……….
5442 1491. Қабылдин А.М. Қазақстан Республикасындағы «жасыл
экономиканың» дамуын мемлекеттік қолдау... 5445 1492. Калипова К,
Аманжолова Д..
Развитие инновационного предпринимательства в
Республике Казахстан……….. 5448 1493. Калиева С.С. Сүт өнімдері өндірісінің экономикалық
тиімділігі... 5454 1494. Калиева М.Д. Коммерциялықбанктердің принципіретінде несие
саясатының мақсаты... 5457 1495. Каракесекова А.С.
Кҧраш Н.П
Қазақстанның инновациялық дамуын басқару
сапасын жетілдіру... 5460 1496. Лотова А,
Асанхан Е
Жасыл экономика – g-global коммуникативті платформасындағы диалогтың жаңа бағыты
ретінде... 5462 1497. Минов Станимир
Любомиров
How a firm’s competetive environment influences the choice of business strategy telecommunication
industry perspectives……….. 5465 1498. Минов Станимир
Любомиров
Analysis of the relationship between
telecommunication firm’s performance, role of luck
and market specific circumstances……… 5469 1499. Мҧзапбарова А.Ж. Кəсіпорынның пайдалылығы жəне оны арттыруды
жоспарлау жолдары………. 5472
1500. Муратова А.А. Органическое земледелие как один из способов
укрепления продовольственной безопасности 5476
5827
страны...
1501. Мухамедалиева Л.З., Конырбеков М.Ж.
Энергосбережение в ЖКХ - основа «Зеленой»
экономики Казахстана……….. 5479 1502. Мухамеджанова Г.Г. Зеленый рост и зеленый бизнес: проблемы и
перспективы в Республике Казахстан………. 5482 1503. Мухаметқанова А.Ж. Альтернативные источники энергии как условие
модернизации экономики………. 5487 1504. Мҧқҧшева Ә.
Қалдыбаева Т.
Рахман Ш.
Жасыл экономика. Энергияның балама көзі –
биогаз... 5492 1505. Мҧхатай Гҥлім
Шынтанқызы
Қазақстандағы «Жасыл экономика» жəне оның
даму жолдары... 5496 1506. Мырзалина Н.Б. Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық
деңгейі жəне оны төмендету жолдары... 5501 1507. Нукенева М.Б. «Зеленая» экономика как новый курс развития….. 5504 1508. Нҧрмағамбет И.И. Зеленая экономика - шаг к созданию «чистого
будущего»………. 5506
1509. Нурашева С.Н. Экономические аспекты регионального развития
Республики Казахстан... 5511 1510. Нҧрғали А. Н. Күн сəулесі – болашақтың сарқылмас
энергиясы... 5516 1511. Нурпеисова А.Е.,
Атимова М.Е.
Совершенствование системы управления отходами как одно из приоритетных направлений развития
«Зеленой экономики»……… ….. 5520 1512. Омар П.С. «Зеленая экономика»: глобальный тренд
развития.казахстанский путь……… 5525 1513. Орынбаев Н.М.,
Мукатова Е.Р.
Индустриальная революция – переход к зеленой
экономике... 5528 1514. Орынбасар К. О. Зеленый офис - как активная экологическая
позиция компании... 5530 1515. Перенчук М.П. Формирование стратегий международного
маркетинга под влиянием ценовой политики»…… 5533 1516. Пернебекова Ә. М. Современное состояние и проблемы гостиничного
бизнеса в индустрии туризма в Республике
Казахстан...
5537 1517. Пинега Т.В. Перспективы развития субъектов лакокрасочной
промышленности на основе экологизации
производства………..
5540 1518. Рамазанова Н.С. Жаһандану жағдайындағы «жасыл экономиканы»
дамыту қажеттігі мен маңызы……… 5544 1519. Рамашова А.Н. Қазақстан Республикасы ұйымдарында кадрлық
əлеуетті инновациялық басқару... 5548 1520. Рамм А.В.,
ТулекЕ.С.
Управления утилизации твердых бытовых
отходов…... 5552 1521. Сагидоллаева С. Қазақстан Республикасының инновациялық даму
перспективасы……… 5555
1522. Сагиндыкова А.Б. Современное состояние индустрии строительных
материалов в Казахстане………. 5559 1523. Сағынғали А.Р. Экологиялық экономика ерекшеліктері мен 5564
5828 мəселері....
1524. Садыглы Нигяр Фаик кызы
Экологический консалтинг как фактор развития зеленных технологий в экотуризме Азербайджана
(на примере северо-западной части Республики)… 5567 1525. Сайрамбай Е. А. Қазақстанның «Жасыл экономика» бағытындағы
жолы жаһандану заманындағы елдің тұрақты дамуының кепілі ретінде...
5572 1526. СаметееваМ.А. ҚР агроөнеркəсіп кешенін орнықты дамуын
инвестициялауды жетілдіру жолдары... 5576 1527. Скендирова Д.М. Вклад некоммерческих организаций в практику
модернизации государства и гражданского
общества в Республике Казахстан... 5580 1528. Сламбеков Ануар Салық əкімшілігінің тиімділігі жəне оны жетілдіру
жолдары... 5584 1529. Тайбеков Д.Д. Сущность и теоретические основы обеспечения
экономической безопасности... 5589 1530. Талпакова Ж.Е. Байқоңыр –ғарыштық жібек жолы...
5595 1531. Тлеубердиева С.С. Переход на «Зеленую экономику» как фактор
системных преобразований в экономическом
развитии республики Казахстан... 5599 1532. Тлеугулова А.А. «Зеленая» экономика: глобальный тренд развития.. 5602 1533. Торебекова А.Е. Арал маңында «жасыл экономиканы» дамыту
негізі – экологиялық жағдайды тұрақтандыру... 5607 1534. Тохтарова Ж.К. Концессия: мемлекеттік – жеке серіктестіктің
тиімді механизмі ретінде... 5610 1535. Тӛлеу Н.М. Қазақстан-2050 стратегиясы жəне «Жасыл»
экономика мəселелері... 5613 1536. Умаргали Д Инновации – движущий фактор глобальной
конкуренции... 5616 1537. Фрибус А.А Некоторые аспекты в международном опыте
финансирования зеленой экономики... 5621 1538. Хайтбаева Ф,
Хайтбаев Ф
Инновационная экономика , как фактор
креативности развития экономики Казахстана... 5624 1539. Хасенова К.Е Зеленая экономика – основа для решения
экономических проблем ВКО... 5629 1540. Шавлинская А.М. Зеленая экономика - новый вектор устойчивого
развития……… 5634
1541. Шарипова Ж.К. Развитие банковской системы в условиях
глобализации... 5637 13.2 Туризм саласын дамытудағы заманауи мәселелер
5641 1542. Абильдина К.Р. Развитие малого бизнеса в сфере туризма……… 5641 1543. Азизова Самира
Саядгызы
Возможности развития треккинг туров в Азербайджане (на примере Аг-Гельского национального парка)...
5645 1544. Алиппаева Г.С. Государственное регулирование развития туризма
в Казахстане……… 5649
1545. Аскар Асель Особенности развития туризма……… 5652 1546. Аскаралиева Н.Д. Специфика учета в туризме... 5654
5829
1547. Борзова Ю.А. Индустрия гостеприимства в Республике
Казахстан: проблемы развития………. 5656 1548. Величко Е.В,
Мазин В.
Чернобыльская зона как перспективный маршрут
экстремального туризма……….. 5660 1549. Ермаханова А.И. Балқаш аймағындағы туризмнің даму жағдайы.... 5663 1550. Ермеков Бақытжан
Ермекҧлы
Туристік фирмалар қызметіндегі маркетингті жетілдіру (Шығыс Қазақстан облысы
материалдары негізінде)... 5665
1551. Есенгалиева Т.А. Атырау облысындағы іскерлік туризмнің дамуы
мен перспективасы... 5670 1552. Жунисбек Т.С. Развития индустрии туризма в республике
Казахстан – один из основных источников
дохода………. 5673
1553. Жҧмабеков Бейбарыс
EXPO – 2017 қарсаңында Сыр өңірінің туристік
əлеуетін дамыту жолдары... 5676 1554. Калиева А.Е. Шығыс Қазақстан облысында емдік-сауықтыру
туризмінің даму қарқыны... 5681 1555. Карплюк К.В. Перспектива развития промышленного туризма в
Украине(на примере Днепропетровского
региона)……… 5684
1556. Карплюк К.В. Опыт экологического туризма Швейцарии для повышения конкурентоспособности
туристической отрасли государства……… 5688 1557. Кенжембетова Ж.К. Состояние и перспективы развития туристской
деятельности в Казахстане……… 5691 1558. Красников П.Д. Основные тенденции развития международного
туризма……… 5695
1559. Кубаева М. А. Қонақ үй индустриясындағы отандық бренд
қалыптасуының мəселері мен мүмкіншіліктері... 5700 1560. Ли А.О. Развитие индустрии туризма с использованием
модели государственно-частного партнерства…… 5703 1561. Маулен А.Т. Экологический туризм – один из новых
направлений роста «Зеленой экономики»... 5706 1562. Муратова Жансулу Развитие медицинского туризма в Республике
Казахстан………. 5709
1563. Мукатова Р.А. Туристік индустрия дамуындағы туризм
менеджменті мен инфрақұрылымның рөлі... 5712 1564. Мҧхтар Л.К. Activities of the regional integration processes in
tourism in South-east Asian countries………. 5717 1565. Нурпеисова А.Е. Туристский кластер как инструмент повышения
конкурентоспособности отрасли………. 5719 1566. Пернебекова А.М. Современное состояние и проблемы гостиничного
бизнеса в индустрии туризма в Республике
Казахстан... 5723 1567. Сабырова З.Ш. Казахстан – страна с обеспеченными природными
и социально-экономическими ресурсами для
развития индустрии туризма……….. 5726 1568. Сағидуллақызы Ж Жасанды аттракцияға негізделген туристік өнім
қалыптастыру жолдарымен оның туристік
бизнестегі қолдану үлгілері... 5731 1569. Садуова Р.А. Современное состояние и проблемы развития 5735
5830
туризма в Республике Казахстан………..
1570. Сапиева А.П. Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Шақпақ өңіріндегі табиғи ресурстар жəне олардың
туризмде қолданылуы... 5739 1571. Снасапина А.С.
Касымханкызы А.
Ақтөбе облысындағы Әйтеке би ауданының
туристік мүмкіндіктері... 5742 1572. Ставицкая А.В. Повышение роли государственного содействия
развитию образовательного туризма... 5746 1573. Стеблянко И.О. Развитие туристической отрасли Украины:
проблемы и перспективы……… 5750 1574. Сҥйіндікова А. Е Қазақстандағы санаторлы – курорттық туризмнің
даму болашағы... 5753 1575. Тажибаев Т.К Развитие индустрии туризма в Республике
Казахстан... 5755 1576. Тайлюбек А.А. Государственное регулирование туристской
деятельности в Республике Казахстан... 5758 1577. Талпакова Ж.Е. Байқоңыр – ғарыштық жібек жолы... 5760 1578. Шилибекова Б.С. E-marketing the main in providing of the world
tourism product... 5764
5220
Негізінен, халықаралық актілерде кӛбінесе балалардың жалпы құқықтары мен негізгі бостандықтары кӛзделген. Ал, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың негізгі әлеуметтік құқықтарын анықтамаған, яғни қиын жағдайға тап болған балалардың (жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар) әлеуметтік құқықтарын айқындайтын халықаралық актілерлердің болмауының ӛзі, кейбір мемлекеттер осындай балалардың әлеуметтік құқықтарының жүзеге асырылуын толықтай қамтамасыз етпеуіне әкеліп соғуы мүмкін. Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынан айырылған балалардың тұрғын үйге қол жетпеу проблемалары да осындай халықаралық актілер мен ұлттық заңнамалардың болмауынан және дұрыс жүйеленбеуінен туындап отыр.
Тақырыпты қорытындылай келе, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтарын әлеуметтік қорғау үшін және де осындай балалардың санын болашақта азайту үшін әлі де кӛптеген зерттеу жұмыстарын жүргізіміз керек. Сондықтан, осы тақырып қазір де және болашақта да ӛзекті мәселелердің бірі болып қалмақ.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. bsmu.by›downloads/otdeli/vospitanie/metod/z7.pdf, Статья 14, Закон Республики Беларусь «О гарантиях по социальной защите детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, а также лиц из числа детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей», 2005, 21 декабря, №73-3.
2. bala-kkk.kz, 20-бап, БҰҰ Бала құқықтары туралы конвенция, 1989.
3. kzdocs.docdat.com›docs/index-37534.html, 5-10 бап, «Отбасы үлгiсiндегi балалар ауылы және жасӛспiрiмдер үйлерi туралы» 2000 ж. 13 желтоқсандағы № 113-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы.
4. kk.wikipedia.org
5. kzdocs.docdat.com›docs/index-37534.html, 33- бап, «Отбасы үлгiсiндегi балалар ауылы және жасӛспiрiмдер үйлерi туралы» 2000 ж. 13 желтоқсандағы № 113-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы.
6. fnsk.kz›images/content/kaz/zakon_3.pdf, «Тҧрғын ҥй қатынастары туралы» 1997 жылғы 16 сәуiрдегi № 94-1 Қазақстан Республикасының Заңы (2011.06.01. берілген ӛзгерістер мен толықтыруларымен).
7. bala-kkk.kz›kk/node/388, Қазақстан Республикасының баланың құқықтары туралы Заңы, 2002 жыл 8 тамыз, N 345.
8. Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне «жетім балалар мен ата- анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың тұрғын үйге құқықтарын қамтамасыз ету мәселелері бойынша ӛзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасына салыстырмалы кесте.
9. bsmu.by›downloads/otdeli/vospitanie/metod/z7.pdf, Закон Республики Беларусь «О гарантиях по социальной защите детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, а также лиц из числа детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей», 2005, 21 декабря, №73-3.
УДК 341.231.14:349.244.5-053.2
БАЛА ЕҢБЕГІН ҚАНАУМЕН КҤРЕСТІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ҦЛТТЫҚ ҚҦҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
5221 Қожагелді А.С.
Л.Н.Гумилев атындағы Евразия ұлттық университеті, Заң факультеті, 2 курс студенті.
Ғылыми жетекші –халықаралық құқық кафедрасының аға оқытушысы Зукай Ж.З.
Қазіргі таңда, бүкіл әлемде бала еңбегі, балалардың еңбегін қанау ӛзекті мәселелердің бірі болып қалуда. Бала еңбегі проблемасы бүкіл әлемде: ӛнеркәсібі дамыған елдерде де, дамушы елдерде де орын алып отыр. Бала еңбегі оның денесінің дамуы мен психоәлеуметтік дамуына үлкен, кейде оңалмайтын нұқсан келтіреді. Ӛйткені, балалардың кӛпшілігі ең сорақы, ауыр, олардың денсаулығына және ӛміріне елеулі зиян келтіретін жұмыстарға тартылуда.
Балалар құқығы жӛніндегі сараптамалық қоғамдастық балалар қоғамдағы ең әлсіз топ болып саналады және олардың толыққанды дамуы үшін неғұрлым қолайлы жағдай жасайтын арнайы заңдық және әлеуметтік механизмдерді ұдайы қажет ететінін растайды. Олардың қатарына кәмелеттік жасқа толмаған тұлғалардың құқықтары, еркіндіктері мен заңды мүдделерін дұрыс қамтамасыз етудің негізін, тәртібі мен тәсілдерін жеке-жеке реттейтін халықаралық құқықтық актілер жиынтығы жатады.
Ең алғашқысы болып, 1989 жылы 20 қарашада БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған Бала құқықтары туралы конвенция. Аталған конвенцияның 1-бабы бойынша 18 жасқа толмаған жеткіншек «бала» деп саналады. Ал кейбір жағдайларда жергілікті ұлттық заңдар бойынша қәмелеттік жас одан ерте кӛрсетілуі мүмкін.
192 мемлекет ратификациялаған Бала құқықтары туралы конвенцияға сәйкес, бала еңбегін эксплуатациялауға, яғни балалардың еңбегін қанауға тыйым салынған. Атап айтқанда, осы конвенцияның 32–бабына сәйкес, бала ӛзінің денсаулығына, білімі мен дамуына қауіп тӛндіретін жұмыс тапсырылған жағдайда қорғау құқығына ие. Сонымен қатар, мемлекет жұмысқа алуда бірінші кезекте адамның ең тӛменгі жас мӛлшері мен еңбек жағдайына қатысты талаптарды белгілеуі керек. Осы мақсатта мемлекет халықаралық құжаттардың тиісті ережелеріне сүйене отырып:
а) жұмысқа қабылдаудың ең тӛменгі жас мӛлшерін;
ә) жұмыс уақытының ұзақтығы мен еңбек ету жағдайына қажетті талаптарды анықтайды;
б) осы баптың тиімді түрде жүзеге асырылуын қамтамасыз ету үшін жазаның тиісті түрін немесе басқа да санкцияларды қарастырады [1].
Осы тұрғыда, Женевада 1973 жылы 6 маусымда Халықаралық еңбек ұйымы Бас конференциясының 58-сессиясы қабылдаған Жұмысқа қабылдау үшін ең тӛменгі жас туралы конвенцияны (138-конвенция) айтып кетуіміз жӛн деп ойлаймыз. Халықаралық еңбек ұйымының Ең тӛменгі жас туралы №138 конвенциясы жұмысқа орналастыруға болатын ең тӛменгі жас мӛлшерін міндетті орта білімді алып бітіру жасынан тӛмен емес белгілеуге шақырады. Аталған конвенцияның 9 бабы, 3 тармағына сәйкес, «Ұлттық заңнамамен немесе ережелермен не биліктің құзіретті органымен кәсіпкермен де белгіленуі тиісті тізілімдер немесе басқа да құжаттар белгіленеді; мұндай тізілімдер немесе құжаттар кәсіпкер жалдаған немесе оған жұмыс істейтін жасы он сегізден кіші тұлғалардың егер бұл мүмкін болса, тиісті түрде куәландырылған тегі мен жасын немесе туған күнін кӛрсетеді». Осылайша, жұмыс беруші кәмелет жасына толмаған қызметкерлер үшін жеке есеп жүргізуге міндетті [2]. Қазақстан Республикасында жұмысқа қабылдауға болатын ең тӛменгі жас 16 жас деп белгіленген.
Тағы бір бала еңбегін қанаумен күрес жӛніндегі халықаралық акілердің бірі ретінде, ХЕҰ Бала еңбегінің ең сорақы түрлерін жою жӛніндегі шараларды жылдам қолдану және ондай еңбекке тыйым салу туралы 1999 жылғы №182 конвенциясы болып табылады. Бұл конвенцияның 3-бабы бала еңбегінің ең сорақы түрлері деп мынадай түрлерді айқындайды:
а) құлдықтың барлық түрлері немесе құлдыққа ұқсас тәжірибе, мәселен, балаларды сату
5222
немесе оларды саудалау, борыштық кіріптарлыққа салу және басыбайлылық, сондай-ақ, мәжбүрлі немесе міндетті еңбек, соның ішінде балаларды қарулы қақтығыстарға қатыстыру үшін мәжбүрлі немесе міндетті тарту;
в) баланы жезӛкшелік, порнографиялық ӛнім дайындау немесе порнографиялық таныстырылымдар мақсатында пайдалану, соған азғыру немесе ұсыну;
с) балаларды заңға қайшы іс-қызметте, атап айтсақ, тиісті халықаралық келісімдерде айқындалғандай, есірткі ӛндіру немесе сату үшін пайдалану, азғыру немесе ұсыну;
d) атқарылатын сипаты немесе шарттарына қарай балалардың денсаулығына, қауіпсіздігіне немесе адамгершілік қасиеттеріне зиян келтіре алатын жұмыс [3].
1989 жылы 20 қарашада қабылданған Бала құқықтары туралы Конвенцияны Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңестің 1994 жылғы 8 маусымдағы Қаулысымен бекіткен. Бұл – Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі бекітілген алғашқы халықаралық құжаттардың бірі. 2002 жылдың 8 тамызында «Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы» заң қабылданды, бұл заңға Конвенцияның негізгі ережелері, сондай-ақ қолданыстағы заңнама құрамында бар ережелер кірді.
Сонымен бірге, Қазақстан қосымша халықаралық құжаттарды ратификациялады:
1.1999 жылғы Бала еңбегінің ең нашар түрлерін жою жӛніндегі шұғыл шаралар мен тыйым салу туралы Женева Конвенциясы (Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 26 желтоқсандағы Заңымен ратификацияланған); Ең нашар түрлері ретінде құлшылықтың барлық түрі немесе балаларды сату, оларды борыштық кіріптарлыққа және шаруа ретіндегі тәуелділікке мәжбүрлеу, қарулы жанжалда пайдалану үшін азғырып кӛндіру, жезӛкшелікпен айналысу, есірткі ӛндіру және сату үшін пайдалану, баланың денсаулығына, қауіпсіздігіне немесе имандылығына атқарылатын сипаты мен шарты бойынша зиян келтіруі мүмкін жұмысқа тарту жатады.
2. 1989 жылғы Конвенцияға Балаларды саудалау, балалар жезӛкшелігі мен балалардың арнайы шығармаларына қатысты баланың құқықтары туралы Қосымша хаттама (Қазақстан Республикасы 2001 жылы 4 шілдедегі Заңымен ратификациялаған);
3.1973 жылғы Жұмысқа қабылдауға арналған ең тӛменгі жас туралы Женева Конвенциясы (Қазақстан Республикасы 2000жылы 14 желтоқсанындағы Заңымен ратификациялаған); Бұл құжаттың 1-бабына сәйкес, Қазақстан бала еңбегін тиімді басқару саласында ұлттық саясатты жүзеге асыруға және жасӛспірімдердің дене бітімі мен ой-ӛрісінің дамуына толық сәйкес келетіндей жұмысқа қабылдау үшін ең тӛменгі жас деңгейін біртіндеп кӛтеріп отыруға міндетті.
1994 жылы Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясын ратификациялаған сәттен бастап, Қазақстан Үкіметі балаларды қорғауға арналған халықаралық құқықтың негізгі ережелерін қолданыстағы заңнамаға имплементациялау бойынша жеткілікті жұмыс жүргізді. Баланың құқықтық мәртебесі мемлекеттік маңызы бар мәселелер қатарына жатады, бұл Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында кӛрсетілген, онда неке мен отбасы, аналық, әкелік және балалық шақ мемлекеттің қорғауында болатындығы туралы айтылған.
Сонымен бірге, Қазақстандағы ұлттық заңнаманың да бала еңбегін қанаумен күрес жӛніндегі мәселелерді реттеуді қарастыратынын айту қажет. Қазақстан Республикасының бала еңбегіне қатысы бар заңдары мен құқықтық актілеріне:
1.Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-бабының 2-тармағы сәйкес балаларды азаптаудан, оған зорлық-зомбылық жасаудан, басқадай қатыгездiк немесе адамдық қадiр- қасиетiн қорлайтындай жәбiр кӛрсетуден не жазалаудан қорғайды. Ал, 24-бабының 1- тармағында бойынша әркiмнiң еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсiп түрiн еркiн таңдауына құқығы бар. Осы баптың 2-тармағы бойынша әркiмнiң қауiпсiздiк пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегi үшiн нендей бiр кемсiтусiз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғалуға құқығы бар екендігіне кепілдік беріледі [4].
2.ҚР Еңбек Кодексінің 4-бабы бойынша, бала еңбегінің ең сорақы түрлерін жоюды ұлттық
5223
еңбек заңнамасының бір шешуші принципі ретінде белгілейді. Соған қоса, кәмелеттік жасқа толмағандарды жұмысқа қамту мәселесін жеке бӛлімде қарастырып, бала еңбегінің алдын алу және оны жою мақсатында 18 жасқа толмаған қызметкерлерді мейлінше жоғарғы дәрежеде қорғау деңгейін қамтамасыз етеді. Ал, жұмысқа қабылдауға болатын ең тӛменгі жас мӛлшерін 16 жас деп белгілейді[5].
3.2002 жылдың 8 тамызындағы «Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы»
№ 345-II ҚР заңының 16 бабы баланың еркін еңбек құқығын белгілейді; баланы ауыр дене еңбегіне және зиянды және (немесе) қатерлі еңбек жағдайлары бар жұмысқа қабылдауға немесе тартуға тыйым салады.[6]
4.ҚР Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Кодексінің 12 бӛлімі толық кәмелеттік жасқа жетпегендердің құқықтарына нұқсан келтіретін заң бұзушылықтар жайында (111-117 баптары) айтылған.
5.ҚР Қылмыстық кодекстің 132,133 баптары: кәмелетке толмаған адамды есiрткiлiк немесе басқа да есеңгiрететiн заттарды медициналық емес тұрғыда тұтынуға не спирттiк iшiмдiктердi ұдайы тұтынуға, не жезӛкшелiкпен, қаңғыбастықпен немесе қайыршылықпен айналысуға тарту;
кәмелетке толмаған адамды сатып алу-сату немесе оған қатысты ӛзге де мәмiлелер жасасу, сол сияқты оны пайдалану не азғырып-кӛндiру, тасу, беру, жасыру, сондай-ақ пайдалану мақсатында ӛзге де әрекеттер жасауға тыйым салынады.
Халықаралық еңбек ұйымының мәліметінше, дамушы елдерде 250 млн.нан астам балалар заңсыз еңбекке тартылуда. Соның ішінде 153 млн. жұмысшы балалар -Азияда, 80 млн.- Африкада және 17 млн.-Латын Америкасында ӛмір сүріп жатыр. Құқық қорғаушылардың белгілеуінше, балалардың кӛпшілігі олардың физикалық, эмоционалдық және моральдық дамуына зиян келтіретін жағдайларда жұмыс жасауда. Балалардың еңбегі кӛптеп тартылатын салалар: құлдық, жезӛкшелік, порнография, қарулы қақтығыстарға қатысу, ауыл шаруашылығы, құрылыс,шахта, фабрика және зауыттарда орын алады.
Сонымен қоса, әлемдегі жұмыс жасайтын балалардың кӛпшілігі (69%) ауыл шаруашылығында жұмыс істеуде. Олар мақта, темекі, күріш, кофе, какао және қант қамысын жинайды.Сонымен қоса, балалар еңбегін қанайтын мемлекеттер тізімінің арасында Мьянма сияқты мемлекет басымдыққа ие. Мьянмада кішкентай жұмыскерлер кӛбінесе күрішті, қант қамысын және каучук жинауда байқалады. АҚШ Еңбек министрлігінің есебіне сәйкес, бала еңбегін қанаудың фактілері кӛптеп кездесетін мемлекеттердің қатарына: Үндістан, Бразилия, Бангладеш, Қытай және Филиппины мемлекеттерін жатқызамыз.Ал ең кӛшбасшы мемлекеттер:
Сомали, Непал, Ауғаныстан, Пәкістан, Шри-Ланка және Солтүстік Корея мемлекеттері болып табылады [7].
БҰҰ-ның мәлімдемесі бойынша, балалардың құлдыққа алынудың және заңсыз еңбекке тартылуының басты себебі болып кедейлік саналады. Мысалы, Қытайды алатын болсақ, әсіресе мемлекеттің оңтүстік-батыс ӛңірінде тұрғындардың кӛпшілігі кедей болғандықтан, балалардың еңбегін қанау құбылысы аса кең түрде дамуда. Ӛйткені, 7-8 жастағы балалардың еңбекке тартылуын аңғаруымызға болады. Осы жасӛспірімдердің барлығы ӛте қауіпті ӛндірістік аймақтарда жұмыс істей тұрып, ӛте тӛмен жалақы алады[8]. Әрине, олардың барлығы да ӛндірісте ресми тіркелмеген және олардың арасындағы ӛлім деңгейі ӛте жоғары кӛрсеткішке ие болып отыр. Тіпті кӛптеген ата-аналар ӛздерінің қаржылық жағдайын жақсарту үшін немесе қарыздарын ӛтеу үшін ӛз балаларын сатады.
Енді Қазақстандағы бала еңбегін эксплуатациялау мәселесін талдауға сәт келді деп ойлаймыз. Кейінгі жылдары Қазақстан Республикасының түрлі ӛңірлерінде жүргізілген зерттеулер кӛрсеткендей, бала еңбегі проблемасы Қазақстан үшін де ӛзекті. Республикада жыл сайын бала еңбегін қанаудың алдын алу және ескерту маңыздылығы артуда. Халықаралық еңбек ұйымының мәліметтеріне сәйкес, Қазақстан Республикасында бала еңбегін қанаудың түрлері
5224
және саласына: ауыл шаруашылығында, құрылыста, жеке меншік ӛнеркәсіптерде жасына қарамастан келісім шарттарын бұзу арқылы бала еңбегін қанау жатады. Балалар кӛшелер мен базарларда әр түрлі қызмет түрлерімен: азық-түлік тауарларын немесе ұсақ тұтыну тауарларын кӛшелерде сатумен; аяқ киім тазалаумен, машиналарды жуумен, қоқысты ақтарумен, қайыршылықпен және т.б. айналысады. Олар еңбекпен байланысты факторлардың әсеріне ұшырап қана қоймай, сонымен қатар қоршаған ортадағы тәуекел факторларынан – ауа құрамындағы зиянды газдан, қудалаудан, мазақ етуден және зорлық-зомбылықтан қорғалмаған.
Кӛшелердегі жұмыстарда гендерлік айырмашылық та байқалады: мұнда кӛбінесе қыз балларға қарағанда, ұл балалар жиі кездеседі, алайда кӛшеде тұрушы және жұмыс жасаушы қыз балалардың басқа жұмысымен қатар жезӛкшелікке тартылуы жиі ұшырасады.
Айта кететін бір жайт, 2008-2009 жж. дағдарыс кезеңінде қалалық жерлерде де, ауылдық жерлерде де бала еңбегін ел экономикасында пайдалану жайттары ӛсті. Экономикалық дағдарыс мақта және темекі жинаумен шұғылданатын балаларға тіптен айрықша әсер етті, олар кӛп жағдайда сапалы медициналық қызметке қол жеткізе алмайды, нашар баспана жағдайынан, ұдайы шаршаудан, ашқұрсақтықтан және темекі жапырақтарын ӛңдеу үй-жайларындағы жоғары дымқылдығы, ластығы, әлсіз желдетілуі мен жарықтың түсуі, тӛмен температура, рұқсат етілген нормадан асатын ауыр заттарды кӛтеру және тасу, ұзақ уақытқа созылатын дене еңбегі және толыққанды демалыстың жоқтығы және т.б. факторлардан зардап шегеді.
Қорытындылай келе, қазіргі таңда бала еңбегін қанау кӛптеген мемлекеттерде кең таралуда және балалардың орта жасы 5жастан 10 жасты құрайды. Миллиондаған балалар бақытты балалық шақты армандауда. Бірақ, армандағанмен де балалардың еңбегі қаналып жатыр. Ал балалық шақ бұл ешқашанда оралмайтын, теңгерілмейтін яғни қалпына келмейтін ӛмірдегі әлеуметтік деңгейдің бір сатысы.
Сӛзсіз, балалардың еңбегінің қаналуының ең басты себебі болып отбасының тӛмен материалдық жағдайы табылады.Сондықтан да бала еңбегін эксплуатациялаудың ӛсу деңгейін тӛмендету үшін ең біріншіден мемлекеттегі экономикалық проблемаларды шешу керек.
Дегенмен, Қазақстанда бала еңбегін эксплуатациялау, соның ішінде оның ең нашар түрлерінің алдын алу бойынша шаралар қолдануда. Бұл тақырып жабылмай, оған кӛп кӛңіл бӛлінеді. Қойылған міндеттердің шешіміне барлық деңгейдегі бүкіл мемлекеттік аппарат, орындаушы, құқық қорғау сот органдары жұмыс атқарады. Ӛткізіліп жатқан жұмысқа белсенді түрде үкіметтік емес ұйымдар және қоғамдастық тартылады.
Бірақ, қол жеткен нәтижелер атқарылып жатқан жұмыстардың жеткіліксіз екенін кӛрсетеді. Бала еңбегін қолданудың анықталған фактілері бүкіл кӛлемді кӛрсетпейді.
Сондықтан, қолданылған шаралар барабар емес, кешікпелі сипатта болады. Негізгі себебі жағдайға дұрыс баға бермеу, сонымен қатар, қоғамның және тұрғындардың болып жатқан оқиғаларға немқұрайлы кӛзқарасы.
Сондықтан, барлық БАҚ және басқа каналдар арқылы тұрғындарға бала еңбегін қолдану мәселелері, қолданып жатқан шаралар және оның нәтижелері туралы тұрақты түрде жеткізу қажет. Сонымен қатар, БАҚ қолдану арқылы қоғамға бала еңбегін қолданудың заңсыз түріне шыдамсыздық танытатын әлеуметтік тәртіп үлгісін күштеп тану керек. Басқа сӛзбен айтқанда қоғамды балалар үшін әлеуметті жауапты ету.
Сонымен қоса, заңдарды нақты орындау тетіктері әлсіздігінің бала еңбегін құқықтық қорғауды қамтамасыз етуге мүмкіндік бермеуі жалпыға танымал факт болып табылады.Сондықтан да, қолданыста жүрген заңнамаларды әрі қарай реформалау және оны халықаралық заңнамалармен сәйкес келтіру қажет. Әсіресе, бұл ведомстволық және заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер деңгейінде ӛте қажет.
Ерекше орын балалармен жұмысқа берілу керек. Мектепте және мектепке дейінгі мекемелерде оқу және тәрбие процессі арқылы балаларға әсер ететін арнайы шаралар қабылдау