По І- й гильдии 2
По ІІ- гильдии 266
На мелочном торге на содержание рабочих и ремесленных заведений
624
На развозном торге 41
Разносной 19
Промысловых свидетельств 62
Для приказчиков 1 класса 299
Для приказчиков 2 класса 467
Итого 1780
Как мы видим, большинство торговых свидетельств было выдано для мелочной торговли, крупных купцов 1 и 11 гильдии было меньше - 268, но они начали играть ведущую роль в торговых операциях.
Об этом свидетельствуют данные о том, что приобретались дополнительно к торговым свидетельствам билеты, разрешающие торговлю и другие разрешительные документы. «Сверх того взято а) билетов к свидетельствам
по 1 гильдии 11 по 2 гильдии 352 на мелочном торге 232 итого 595
б) свидетельств бесплатных на основании льгот 42 в) ярмарочных билетов и свидетельств для приказчиков билетов по первой гильдии 1
по второй гильдии 152 на мелочном торге 190
свидетельств І класса 18 11 класса 84 Итого 445».
По сравнению с 1884 годом число выданных торговых свидетельств увеличилось на 319. В 1890 году число торговых свидетельств выражалось в следующих цифрах:
«По 1 гильдии – 1 По 2 гильдии – 278 На мелочном торге – 599 Развозной торг – 42 Разносной торг – 30
Промыслов свидетельств – 70 Для приказчиков 1 класса – 214 2 класса- 421
Итого-1655»
Всего торговых свидетельств было выдано на сумму 39413 рублей 15 копеек. Помимо этого, было выдано «а) билетов к свидетельствам
По 1-й гильдии – 12 2-й гильдии – 393
На мелочном торге – 484 Итого 889 На сумму – 8532 р.» [6].
В 1890 году общая сумма доходов, поступивших с торговых и промышленных документов, по сравнению с 1889 годом увеличилась на 1111 рублей 75 копеек.
В 90-х годах ХІХ века торговля в городах Западного Казахстана увеличивала обороты, росла численность купцов и прочих, занимавшихся торговой деятельностью.
В истории развития торговлиЗападного Казахстанапринадлежит особое место татарам, численность которых по сравнению с русскими и башкирами была значительно меньше, но процент их занятости торговой деятельностью намного выше. Анализ распределения татар по группам занятий Тургайской области выявил, что 30,2% татар были заняты торговой деятельностью, и это было больше, чем в центральных губерниях России.
На Казанской площади Уральска, по сведениям 1899 г., располагался магазин Х. Гадыльшина —
«Корпус Гадыльшина», где шла оживленная торговля мануфактурой и галантерейным товаром, на Казанской же площади в торговом доме Тамбовцевой располагались торговые лавки Г. Исембетова, А.Саттарова, Г. и Н. Рахматуллиных. Среднегодовой доход этих торговцев составлял 3 тыс. рублей [7].
Владельцем большого магазина на Туркестанской площади был Х. Забиров, здесь же вели торговлю мануфактурным и бакалейным товаром Ф. Акчурин, Ф. и С. Зилалетдиновы, хлебная торговля была организована Ф. Мусиным. Среди известных уральских торговцев из числа татар — Г. Газизов, Гали и Халил Курмановы, З.Фаткуллин, Г.Гафуров, А.Азимуратов, Ф.Ахметзянов[6]. Крупнейшим торговцем мукой был М. Губайдуллин, чей дом располагался на ул. Тамбовской — одной из центральных улиц города [9].
В соответствии с характером деятельности, а именно торговлей, наибольшая часть татарского населения была сосредоточена в уездных городах, населенных пунктах казахской степи.
Таким образом, купцы Казанской губернии, будучи деятельными агентами торгового капитала, заняли свою нишу в меновой торговле в кочевьях Северного и Западного Казахстана, и в первой половине XIX века стали тем звеном, которое связало традиционную экономику казахских степей с торгово – промышленным центром Среднего Поволжья и центральными губерниями. [10].
В конце ХІХвека казахское население также было втянуто в торговую деятельность, но численность казахов, обозначивших торговлю как форму основного занятия, была ниже в сравнении с татарами и русскими.Приглашая казахское население на ярмарки в Оренбург, местные власти гарантировали поставщикам скота полную безопасность ведения торговли [11].
В Уральской области процент казахов, втянутых в торговый промысел, оказался в 7,8 раз больше, чем в Тургайской области. Наибольший процент казахов (35%) занимались торговлей скотом и продуктами скотоводческого хозяйства, наименьший процент торговцев (1,5%) занимались торговлей
зерном. Данные цифры показывают, что механизм формирования торговой буржуазии в Казахстане шел очень медленно. Сказывались отдаленность от центральных районов империи, традиционная структура казахского кочевого общества и т. д.
Интересные данные о национально-религиозном составе торговцев с Казахстаном приведены М.К.Рожковой. По ее подсчетам, в 1866 г. из 49 купцов, представлявших крупный торговый капитал в русско-казахской торговле, 11 чел. (22%) были мусульманами. [12].
В конце ХІХвека на территории Западного Казахстана и Южного Урала появились торговые объединения, основаные на ассоциативном капитале (торговые дома и акционерные общества).
Причиной этому явлению стала усилившаяся конкурентная борьба на внутреннем российском рынке, которая затрудняла коммерческую деятельность единоличного предпринимателя. Если к 1871году существовало всего 8 торговых домов, то к 1893году торговые дома были зарегистрированы в 96 городах России[13]. В регионе были известны такие крупные торговые дома купцов Оренбургской губернии как «Усманов Гайфулла и К», «Торговый дом А-В.Яушева и братьев»,«А.И. Зарывнов с сыновьями», имевшие широкую сеть торговых отделений в Оренбургской губернии, Уральской и Тургайской областях[12]. В Иргизе функционировал «Торговый дом Мухамедгазиза Исмагилова и К»
для торговли мануфактурными, галантерейными, бакалейными товарами, скотом ипродуктами животноводческого хозяйства[15].
Кроме того, в начале ХХвека торговая буржуазия стала вкладывать свой капитал в развитие промышленности в регионе. Примером являются предпринимательская деятельность Орского купца 2-й гильдии, кандидата естественных наук П.С. Назарова, татарских Купцов Ш.М. и З.М. Рамеевых, вкладывавших свой капитал в разведку нефти (Тургайская область), золотых приисков (Оренбургская губерния), развитие соляного промысла «Уркач» (Уральская область) [16].
Заключение.
Как мы видим, шел процесс перерастания торгового капитала в промышленный, что свидетельствовало об усилении капиталистических тенденций в экономическом развитии региона.
Вместе с тем не следует преувеличивать и масштабы этого процесса, купеческие предприятия были мелкими и служили лишь первыми попытками объединения торгового и промышленного капиталов.
При этом главная отрасль южноуральской промышленности – металлургия продолжала оставаться (за редким исключением) вне сферы купеческих интересов. Также происходил процесс взаимодействия торгового и банковского капитала. Так, купец 1-й гильдии А.Бакиров вошел в Совет директоров Троицкого городского банка, купцы Н.П.Пестов, С.Г.Алюков - в состав директоров Актюбинского общественного банка.
Таким образом, главным источником для формирования буржуазии в уездных городах являлось купечество. В среде предпринимателей Западного Казахстана, как правило, не было представителей крупных купеческих династий, передававших свой капитал по наследству из поколения в поколение.
Большинство представителей формировавшейся буржуазии в городах региона вначале являлись акционерами торговых фирм, сочетавшими коммерческие операции хозяев со своими собственными.
Формирование торгово-промышленной буржуазии, появление в городах лиц наемного труда приводили к развитию социального неравенства.
Список использованной литературы:
1. The History of the Construction of Railways in Siberia and the Steppe (Kazakh) Region: the Contribution of the Merchants to the Development of the Railway Line in the late XIX – early XX centuries.
Ainur Zh. Gabdulina , Aigerim Zh. Turkhanova, Lyazzat T. Kurmanbayeva, Zhanat R. Abisheva. Published in the USA. Bylye Gody. 2022. 17(2): 834-843
2. Султангалиева Г.С. Сеитовский посад в новой истории Казахстана// Из истории татар Оренбуржья (260 лет Татарской Каргале). Сборник материалов областной научно-практической конференции. - Оренбург, 2005. - С.56-62.
3. Материалы по истории политического строя Казахстана, т.1, А-Ата, 1960, с. 281-284.
4. ЦГА РК ф.15. оп.1.д.594, Л.19.
5. Обзор Уральской области за 1886 г. Уральск, 1887, С.6.
6. Обзор Уральской области за 1890 г. Уральск, 1891, С.10.
7. Торгово-промышленная Россия. Справочная книга для купцов и фабрикантов. Под ред. А. А.
Блау. Санкт-Питербург: Тип. А. С. Суворина, 1899. С. 1310.
8. Государственный архив Уральской области (ГАУО), Ф. 3. Оп. 1. Д. 116. Л. 2–5.
9. ГАУО. Ф. 1. Оп. 1. Д. 100. Л. 9.
10. Н.А.Кореева. Торговая деятельност купцов Казанской кубернии в казахской степи во второй четверти XIXв.Казань. Казанская наука №11, 2011, С. 25
11. Султангалиева Г. С.Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов (XVIII начало XIX вв.). Уфа: РИО-РУМНЦГоскомнауки РБ, 2002, С. 262.
12. М.З.Гибадуллин, А.Р. Нуреева. Мусульманское предпринимательское сообщество в экономическом развитии Поволжско-Уральского региона. Казань. Из истории и культуры народов среднего поволжья.№11 2011, С.42.
13. Адрес календарь Оренбургской губернии за 1893г.Оренбург, 1894.С.2-5.
14. ЦГА РК, Ф.25, Оп.1, Д.4550, Л.24об.;Д.1434, Л.30.
15. ЦГА РК, Ф.25, Оп.1,Д.873,Л.6.
16. ЦГА РК, Ф.318, Оп.1, Д.32, Л.25об.
References:
1. The History of the Construction of Railways in Siberia and the Steppe (Kazakh) Region: the Contribution of the Merchants to the Development of the Railway Line in the late XIX – early XX centuries. Ainur Zh.
Gabdulina , Aigerim Zh. Turkhanova, Lyazzat T. Kurmanbayeva, Zhanat R. Abisheva. Published in the USA.
Bylye Gody. 2022. 17(2): 834-843
2. Sultangalieva G S Seitovskii posad v novoi istorii Kazakhstana Iz istorii tatar Orenburzhia 260 let Tatarskoi Kargale Sbornik materialov oblastnoi nauchno-prakticheskoi konferentsii - Orenburg 2005 - S 56- 62.
3. Materialy po istorii politicheskogo stroia Kazakhstana t 1 A-Ata 1960 s 281-284 4. CGA RK. f.15. Op. 1. D.594, L. 19.
5. ObzorUralckoioblastiza 1886 g. Uralsk, 1887, S. 6.
6. Obzor Uralckoi oblasti za 1890 g. Uralsk, 1891, S. 10.
7. Torgovo – promislennaiaRossia. Spravochnaiaknigadliakuptsov I fabricantov. Pod red. A. A. Biau.
Sankt-Piterburg: Tip. A.S. Suvorina, 1899. C. 1310.
8. GosudarstvennyiarhivUralckoioblasti (GUAO) f.1. Op. 1. D.116, L. 2-5.
9. GUAO f.1. Op. 1. D.100, L. 9.
10. N. A. Coreeva. Torgovoia deiatelnost cuptsov Kazanskoi guberni v kazakskoi stepi vo vtoroi chetverti XIXv. Kazan. Kazanskaianauka. №11, 2011, S. 25
11. Sultangalieva G.S. Zapadnyi Kazakhstan v sisteme etnokulturnyh kontaktov(XVIII nahcalo XIX вв.).
Yfa:RIO-RUMNTS Goskomnauki RB, 2002, S. 262
12. M. Z. Gibadullin, A. R. Nureeva. Musulmanskoepredprinimatelskoesoobşestvo v ekonomicheskomrazvitiPovoljsko-Uralskogoregiona. Kazan. Izistoori I kulturynarodovsrednegopovoljia,
№11 2011, S .42.
13. Adres calendar Orenburgskoiguberniiza 1893 g. Orenburg, 1894. S. 2-5.
14. CGA RK. f.25, Op.1. D.4550, L. 24ob.; D1434, L30 15. CGA RK. f.25, Op. 1. D.873, L. 6.
16. CGA RK. f.318, Op. 1. D.32, L. 25ob.
ӘӨЖ 314
МРНТИ 03.81.35 https://orcid.org/10.51889/2959-6017.2023.77.2.015
Ильясова Г.С. *1, Садықов Т.С. 2
1 Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ PhD докторанты, Астана, Қазақстан, Е-маil: [email protected]
2 т.ғ.д., профессор,Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Астана, Қазақстан, Е-mаil:[email protected].
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ КӨШІ- ҚОН САЯСАТЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: ТАРИХИ ТАЛДАУ НЕГІЗІНДЕ
Аңдатпа
Зерттеу жұмысының мақсаты – тарихи талдау негізінде Қазақстанның демографиялық дамуының қазіргі кезеңін ғылыми сипаттауға арналады. Сонымен қатар, демографиялық үрдістің басты бағыттарының біріне жататын көші-қон саясатының ерекшеліктері мен оның салдарларын бағалау.
Қазақстанның демографиялық ахуалы соңғы жиырма жылда сапалы және сандық тұрғыда күрделі өзгерістерді бастан кешірді. Мемлекеттің көші-қон саясаты демографиялық дамудың бағыттарын тұрақтандыруда үлкен қызметтер атқарды.
Зерттеу жұмысының міндеттерінің бірі Қазақстанның демографиялық дамуы мен көші-қон саясатының қазіргі таңдағы ахуалын жан-жақты тарихи-демографиялық талдау болып табылады. Бұл міндетке қол жеткізу мақсатында мемлекеттік органдардың статистикалық мәліметтері мен материалдар жинақтары белсенді қолданыс тапты.
Зерттеу жұмысының өзектілігітақырыптың қоғамның қазіргі және болашақтағы даму ағымдарын ғылыми саралауға негіз беруімен айқындалады. Бұл мәселе бүгінгі таңдағы көптеген елдердің демография саласының ғалымдарын мазалап отырған сұрақтардың біріне жатады. Әсіресе көші-қон саясатын дұрыс реттеудің мемлекеттік тетіктері белгілі нәтижелердің кепілі болатындығы сөзсіз.
Зерттеудің нәтижесі Қазақстанның демографиялық үдерісінің оң және теріс тұстарын бағалауға септігін тигізетін болады. Сондай-ақ, Қазақстанның қазіргі демографиялық ағымының қалыптасуының алғышарттары мен даму құбылысының тарихи аспектілері қарастырылған.
Кілтсөздер: демографиялық даму, көші-қон саясаты, қала және ауыл тұрғындары, этностар, мемлекеттік бағдарлама.
Ильясова Г.С. *1, Садықов Т.С. 2
1 Phd докторант ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан Е-маil: [email protected]
2 д.т.н., профессор, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан Е-mаil:[email protected].
ДЕМОГРАФИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ КАЗАХСТАНА И ОСОБЕННОСТИ МИГРАЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ: НА ОСНОВЕ
ИСТОРИЧЕСКОГО АНАЛИЗА Аннотация
Цель данной исследовательской работы–научное описание современного этапа демографического развития Казахстана на основе исторического анализа. Кроме того, оценка особенностей миграционной политики и ее последствий, относящихся к одному из главных направлений демографического процесса. Демографическая ситуация Казахстана за последние двадцать лет претерпела серьезные изменения в качественном и количественном отношении. Миграционная политика государства сыграла большую роль в стабилизации направлений демографического развития.
Одной из задач исследовательской работы является всесторонний историко-демографический анализ современного состояния демографического развития и миграционной политики Казахстана. В
целях достижения этой задачи активно использовались сборники статистических данных и материалов государственных органов.
Актуальность исследовательской работы определяется тем, что тема дает основание для научной дифференциации текущих и будущих течений развития общества. Этот вопрос относится к одному из вопросов, который сегодня волнует ученых демографической отрасли многих стран. В частности, государственные механизмы правильного регулирования миграционной политики, несомненно, станут гарантом определенных результатов.
Результаты исследования будут способствовать оценке плюсов и минусов демографического процесса Казахстана. Также рассмотрены предпосылки формирования современного демографичес- кого потока Казахстана и исторические аспекты феномена развития.
Ключевые слова:демографическое развитие, миграционная политика, городское и сельское население, этносы, государственная программа.
Ilyasova G.S.*1, Sadykov T.S. 2
1PhD student of L.N. Gumilyov ENU, Astana, Kazakhstan E-mail: [email protected]
2 Doctor of Historical Sciences, Professor, L.N. Gumilyov ENU, Astana, Kazakhstan Е-mаil:[email protected].
DEMOGRAPHIC DEVELOPMENT OF KAZAKHSTAN AND FEATURES OF MIGRATION POLICY AT THE PRESENT STAGE: BASED ON HISTORICAL ANALYSIS
Abstract
The purpose of the research work is a scientific description of the current stage of demographic development of Kazakhstan on the basis of historical analysis. In addition, to assess the features of Migration Policy and its consequences, which belong to one of the main directions of the demographic process. The demographic situation of Kazakhstan over the past two decades has experienced serious qualitative and quantitative changes. The migration policy of the state performed great functions in stabilizing the directions of demographic development.
One of the objectives of the research is a comprehensive historical and demographic analysis of the current state of the demographic development and migration policy of Kazakhstan. In order to achieve this task, collections of statistical data and materials of state bodies have been actively used.
The relevance of the research work is determined by the fact that the topic gives the basis for the scientific differentiation of current and future trends in the development of society. This issue belongs to one of the issues that worry scientists in the field of demography in many countries today. In particular, state mechanisms for proper regulation of migration policy are undoubtedly the key to certain results.
The results of the study will help to assess the positive and negative aspects of the demographic process in Kazakhstan. The prerequisites for the formation of the modern demographic flow of Kazakhstan and the historical aspects of the development phenomenon are also considered.
Kеу wоrds: the image of a hero, military creativity, historical objectivity, writing, family, historical figure.
Кіріспе.
Жаһандық дәуірде демографиялық мәселе планетаның өзекті тақырыптарының біріне айналып отыр. БҰҰ Бас хатшысының пайымдауы бойынша демографяилық өзгеріс біздің жалпы болашағы- мызды қалыптастыратын бес мега ағымдардың қатарына жатады. Әлемнің әрбір бөліктерінде демографиялық даму үрдісі түрлі формаларда өрбуде. Бірқатар елдерде тұрғындардың саны қатты артуда, екінші елдерде тұрғындардың кәрілік шамасы өсіп азаюды бастан кешіруде, үшінші елдерде көші-қон үдерістері ұлғайып урбанизацияның қарама-қайшылығы туындап отыр.
Жоғарыда аталған мәселелердің ішінде әлемнің тұрғындарының қартаю үрдісі тарихта бұрын болмаған сипатқа ие болып, ұзақ үрдіске созылатындығын көрсетіп отыр. Тұрғындардың басым бөлігі кәрілік жасында және оған үлкен жастағы адамдар жақындап келеді. Тұрғындардың қартаю үдерісінің себептерінің бірі туудың азаюы және үлкен жастағы адамдардың өмір сүру көрсеткішінің артуы болып табылады. Медицина мен технологияның даму жетістіктері адамдардың өмір сүру жағдайларын барынша қолайландырып өмір сүрудің ұзақтығына тікелей әсер етті. Бірқатар ғалымдар өмір сүру ұзақтығының артуын адамзат тарихындағы үлкен жетістіктердің бірі ретінде бағалайды.
Жорамалдарға қарағанда 2045-2050 жылдары туылғандар дамыған аймақтарда негізінен 83 жасқа дейін өмір сүреді, дамушы аймақтарда 74 жасқа дейін жеуі мүмкін. Қазіргі уақытта 33 елде туылу кезіндегі алдағы өмір сүру ұзақтығы 80 жастан асады. Продолжительность предстоящей жизни при рождении в настоящее время превышает 80 лет в 33 странах; пять лет назад такие показатели были лишь в 19 странах. Бес жыл бұрын жоғырада аталғандай көрсеткіштер тек 19 елде болатын. Дамыған елдердің басында тұрған Жапонияда егде жастағы адамдар ел тұрғындарының 30% құрайды. Ал, 2050 жылға қарай әлемде егде жастағы тұрғындарының көлемі 30% асатын елдердің қатары 64 жетуі мүмкін.
Жер көлемі ауқымды және халықаралық көлік транзиттерінің торабында орналасқан Қазақстан үшін демографиялық ахуалдың тұрақтылығы мен көші-қон мәселесін реттең стратегиялық маңызды вектор болып табылады. Аталған мәселенің оң шешімін табуы еліміздің ішкі дамуы, аймақтық және халықаралық әріптестіктегі саясатының нығаюы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуді жолға қоятындығы сөзсіз.
Қазіргі Қазақстан көші-қон үдерістерінің белсенді қатысушыларының біріне жатады. Оның демографиялық даму көрсеткіші соңғы жылдары үлкен өзгерістерді бастан кешіруде. Демографиялық өсімнің ішкі ресурстар мен сыртқы ықпалдардың әсерінен ұлғаюының тепе-теңдігі бұзылды деуге негіз бар. Мысалы, 1990 және 2000 жылдардың басында Қазақстанның демографиялық өсімі мемлекеттің сыртқы көші-қон бағдарламасы аясында жүзеге асқандығы белгілі. Ал, қазіргі таңда демографиялық өсімді ішкі қоғамдық дүмпулер тузыуда. Бұған, мемлекеттің әлеуметтік жәрдемдері мен қоғамның тұрақталуы себеп болуда. Бірақ, демографиялық күрт жарылыстың әртүрлі факторларды ортаға шығаратындығын демограф ғалымдар жақсы ұғынады.
2002-2004 жылдары тұрғындардың табиғи өсімі сыртқы көші-қонның сальдосынан артық түсті. Бұл демографиялық ағым кейінгі жылдары тұрақты қалыпты көрсетті. Демографиялық өсімнің жыл сайын артуы мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясатына бірқатар өзгерістерді енгізуді қажет ететіндігі түсінікті. Ауылдар мен қалаларда жаңа мектептер мен ауруханаларды, балабақшаларды, жолдарды салудың қажеттілігі ұлғайды. Ішкі нарықта жұмыссыздық пен бәсекелестіктің дәрежесі қарқын алды.
Сонымен қатар, қалалар мен ауылдар арасындағы көші-қонның легі үздіксіз дамуға ие болды.
Жоғарыда айтылған мәселелердің барлығы мемлекеттің демографиялық саланы реттеу мен қадағалаудың жаңа тетіктерін ойластыруға шақыратындығы айқын.
Материалдар.
Мақалада Қазақстанның демографиялық институттарының зерттеу жинақтары мен статистикалық мәліметтері көрініс тапқан. Сонымен қатар, мемлекеттік органдардың электронды сайттарындағы деректер тобы материалдар базасының көлемін ұлғайттты.
Әдіснама.
Мақаланы жазу барысында тарих ғылымы мен әлеуметтік ғылымдардың классикалық ғылыми әдістері мен тәсілдері кеңінен қолданылды. Салыстырмалы-талдау әдісінің көмегімен Қазақстанның саяси-қоғамдық даму кезеңдеріндегі демографиялық дамудың қозғалыстарының ерекшеліктеріне баға бере аламыз. Мысалы, 1990 жылдар мен 2000 жылдардың жүзіндегі демографиялық және көші-қон ахуалдарының түрлі сипатқа ие болғандығы түсінікті. Сонымен қатар, демографиялық күйдің дамуының арту және кему көрсеткіштерінің қоғамның ішкі құрылымдарына ықпалын айқындауда құрылымдық әдіс жәрдемдесті. Көші-қон ағымдарының ауылды және қалалы елдімекендердің дамуына теріс және оң әсерлерін бағамдауда типологиялық әдіске сүйендік. Аталған әдіс көші-қон ахуалының мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық секторларына жеке ықпалдарын анықтауға септігін тигізді. Статистикалық әдіс демография мен көші-қон салаларына қатысты ресми және ресми емес ақпараттарды топтауға сүйемел жасады. Дедукция және индукция әдістері демографиялық ахуалдың күрт өзгеру шамаларын айқындайтын мәліметтердің топтарын жеке және жалпы талдауға мүмкіндіктер ашты.
Нәтижелер. КСРО мемлекетінің тарқауы посткеңестік елдерде демографиялық және көші-қон үрдістерінің күрделенуін туғызды. Кеңестік демографиялық саясаттың құрбанына айналған неміс, поляк, армян, грек этностары өздерінің тарихи отандарына оралуға ынта танытты. Бұл бағытта тәуелсіз Қазақстан Республикасы оң шешімдер қабылдады және тарихи отандарына оралғысы келетін ұлттарға заңдық тұрғыда қарсылық танытпады. Статистикалық мәліметтерге қарағанда 1990-1999 жылдардың аралығында Қазақстаннан 2 млн. 873 мың өзге ұлт өкілдері көшіп кеткен [1, 18-б]. Олардың жаппай көшу үдерісі Қазақстанның демографиялық ахуалының нашарлап кетуіне алып келді. Демографиялық табиғи өсім құлдырап кетті. Табиғи өсімнің көрсеткіштері көші-қон үрдісінің салдарынан 3 есеге жуық азайды. Оған қоса әлеуметтік-экономикалық ахуалдың нашарлауы бала туу санының азаюына себеп
болды. Ал 1990-1999 жылдары елімізге 939 мың адам көшіп келген. Яғни, көші-қон саласындағы теріс сальдо 1 млн. 934 мың адамды құраған [2, 48-б].
XXI ғасырдың басында Қазақстанның халық саны ұлғая бастады. Оған сыртқы көші-қон мен әлеуметтік-экономикалық жағдайдың жақсару факторлары әсер етті. 2002-2004 жылдары халықтың табиғи өсімі сыртқы көші-қонның теріс сальдосын жапты. Ал, 2004 жылдан бастап Қазақстанға көшіп келушілердің саны мен табиғи өсімнің арасалмағы тең түсті. Осылайша демографиялық өсім сыртқы көші-қонның теріс сальдосынан біртіндеп арта бастады. 2005-2010 жылдардағы халықтың өсімі 1995- 1999 жылдарға қарағанда 10 есе артты. 2008-2009 жылдары халықтың өсімінің 98% табиғи өсім есебінен болды[3]. Осы кезеңдері Қазақстанның тұрғындарының өсу динамикасы нақты қалыптасты деуге болады. Бұл даму үрдісі бүгінгі таңға дейін жалғасын табуда.
2000 жылдардың басындағы Қазақстанның тұрғындарының демографиялық арту құбылысында сыртқы көші-қонның әсіре үлкен болды. Бұл ретте мемлекеттің сыртқы елдердегі қандастарымызды елге оралту мемлекеттік бағдарламасы айтарлықтай маңызға ие болды. Бұл бағдарламаны мемлекеттік стратегиялық саясат деп те бағалауға болады. Қазақстанға сыртқы елдердегі тегі қазақ қандастарды көшіріп алып келудің мемлекеттік бағдарламасы «Оралман» деген атауға ие болды. Бұл бағдарламаға сәйкес, 1991-2010 жылдары елімізге 192 мың отбасы немесе 750 мың оралмандар қоныс аударды.
Оларға берілетін квота жыл сайын артып отырды. 2005-2009 жылдары оралмандарға берілетін квота 15 мың отбасыны құрады[2].
Оралмандардың елге көшіп келуі аймақтардағы ауыл және қала тұрғындарының демографиялық құрылымына өзгерістер енгізді. Оралмандар мемлекеттік жоспар аясында тиісті елдімекендерге қоныстандырылды. Оларды әлеуметтік жабдықтармен қамтамасыз етілу шаралары жүзеге асты.2006- 2009 жылдары табиғи өсімнің дамуы көші-қоннан жоғары дәрежеге жетті. Оны біз статистикалық мәліметтерден көре аламыз (Кесте 1).