Соңғы 2-3 онжылдықта экологиялық қауіп ұғымы қоршаған ортаға қауіпті әсерлер мен қоршаған орта объектілерінің өзара әрекеттесуін сипаттау үшін кеңінен қолданылды.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі бағдарламалар мен шараларды сандық талдау мүмкіндігі әртүрлі ұйымдардың, соның ішінде сақтандыру компанияларының қызметінде экологиялық тәуекел тұжырымдамасын қолданудың артуына ықпал ететін елеулі дәлел болып табылады.
Экологиялық тәуекелдер мен қауіптердің типологиясы
Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мәселелерiне экологиялық тәуекел тұжырымын кіріктірудің негiзгi мақсаты:
• қоршаған ортаға қолайсыз салдарлары бар ықтимал төтенше жағдайларға байланысты қызметтің қолайлылығын және шектен тыс қауіптілігін экологиялық тәуекел деңгейі бойынша бағалау;
• экологиялық аудит, сараптама, сертификаттау және т.б. рәсімдерді негізді түрде енгізу, экологиялық қауіп және қоршаған ортаға келетін ықтимал залал үшін жауапкершілікті дұрыс бағалау;
• экологиялық тәуекелдерді жұмсалатын қорларға қойылатын шектеулерді ескере отырып, экологиялық тәуекел бағасын төмендетуге ұмтыла отырып басқаруды жүзеге асыру;
• қоршаған ортаға қолайсыз әсерлердің деңгейін нақты және болжамды экологиялық қауіп негізінде анықтау; аумақтар мен халық топтарын экологиялық тәуекелдің шамасы бойынша деңгейге бөлу;
• экологиялық тәуекел санатын экологиялық қауiпсiздiк жөнiнде шешiм қабылдау, оның iшiнде құқықтық актiлердi, әкiмшiлiк-нормативтік және әдістемелік құжаттарды қабылдау үшiн негiз ретiнде пайдалану;
• халықаралық міндеттемелерге және ашық рәсімдерге сәйкес қызметі экологиялық тұрғыдан қауіпті жаңа кәсіпорындарды орналастыру және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру саясатын қалыптастыру.
Тәуекел ұғымы кем дегенде екі ықтималдықты біріктіреді:
• жағымсыз әсердің пайда болу ықтималдығы және
• қоршаған орта объектілеріне және халыққа осы әсерден залал келу, зиян келу ықтималдығы.
Тәуекел дегеніміз белгілі бір әсердің уақыт өте келе немесе белгілі бір жағдайларда пайда болу ықтималдығын білдіреді.
Тәуекел әсер ету ықтималдығымен да, келтірілген залалдың ықтималдығымен да ерекшеленеді.
Жағымсыз оқиғаның ықтималдығы (тұрақты теріс факторлар) немесе жарақат алу ықтималдығы (жойғыш күштің өте сирек құбылыстары) бірлікке жақын болғанына қарамастан, тәуекел нөлге жақын болуы мүмкін.
Жалпы жағдайда тәуекелдің шамасы нөлден бірге дейін өзгереді.
Тәуекел – қауіптің сандық немесе сапалық бағасы; сәйкесінше экологиялық тәуекел қоршаған ортаға қолайсыз әсер етудің экологиялық қауіптілігін сандық немесе сапалық бағалау болып табылады.
Экологиялық тәуекел – қоршаған табиғи ортаға қолайсыз салдарлары бар шаруашылық және өзге де қызметтердің, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың теріс әсерінен туындаған оқиғаның ықтималдылығы.
Экологиялық тәуекел келесі нормативтік деңгейлермен сипатталады:
• Рұқсат етілетін экологиялық тәуекел – бұл белгілі бір қоғамдағы және белгілі бір уақыттағы экологиялық және экономикалық, әлеуметтік және басқа да проблемалар тұрғысынан ақталатын тәуекел.
• Максималды рұқсат етілген экологиялық тәуекел – рұқсат етілген экологиялық тәуекелдің ең жоғары деңгейі. Ол қоршаған ортаға қолайсыз әсерлердің жиынтығымен анықталады және экономикалық немесе әлеуметтік жүйелердің мүдделеріне қарамастан рұқсат етілген деңгейден асып кетпеуі керек.
• Елеусіз экологиялық тәуекел – қолайлы экологиялық тәуекелдің ең төменгі деңгейі. Экологиялық тәуекел фондық тәуекел деңгейінің ауытқуы деңгейінде немесе рұқсат етілген ең жоғары экологиялық тәуекелдің 1%-ы деңгейінде болады. Өз кезегінде, фондық тәуекел - бұл табиғаттың және адамның әлеуметтік ортасының әсерінен болатын тәуекел.
Жеке экологиялық тәуекел ұғымы да кеңінен қолданылады. Бұл әдетте адамның өз өмірі барысында қоршаған ортаның қолайсыз әсеріне ұшырау ықтималдығымен теңестірілген тәуекел. Индивидуалды экологиялық тәуекел индивид болатын белгілі бір нүктедегі экологиялық қауіпті сипаттайды, яғни тәуекелдің кеңістікте таралуын сипаттайды. Бұл тұжырымды теріс факторлар әсер ететін аумақтарды сандық сипаттау үшін кеңінен қолдануға болады.
Осылайша, экологиялық қауіп түсінігі құбылыстар мен үдерістердің көпшілігін экологиялық қауіптің сандық сипаттамасы түрінде жазуға мүмкіндік береді. Тәуекелді бағалаудың дәл осы түрі экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін де, экологиялық сақтандыру үшін де қажет. [6]
Экологиялық тәуекел құрылымы Қолайсыз әсер ету ықтималдығы
Әртүрлі іс-шаралар, ең алдымен, қолайсыз әсер ету ықтималдығымен сипатталады.
Рр = Рр(и) – қолайсыз әсерді іске асыру ықтималдығы болсын.
Қолайсыз әсер бір немесе бірнеше экологиялық әсерге ие болуы мүмкін, олардың зиянды әсері өз кезегінде тиісті экологиялық факторлармен сипатталады.
Экологиялық қауіп табиғи ортаға антропогендік араласу немесе белгілі бір зиян келтіретін табиғи апат нәтижесінде экологиялық апат, апат, экологиялық жүйелер мен объектілердің одан әрі қалыпты жұмыс істеуі мен өмір сүруінің бұзылу ықтималдығын білдіреді. Экологиялық қауіп тікелей антропогендік араласу аймақтарында да, одан тыс жерлерде де көрінуі мүмкін:
Ro = O(t)/O, (4.1)
мұндағы: Ro -экологиялық тәуекел; ΔO (t) - t уақыт бірлігіндегі (антропогендік) экологиялық апаттар мен дүлей зілзалалардың саны; О- қаралып отырған аумақтағы экологиялық қираудың ықтимал көздерінің саны.
Rmo экологиялық тәуекелінің ауқымы дағдарыс немесе апатты аумақтар ауданының s қарастырылып отырған биогеоценоздың жалпы ауданына пайыздық қатынасымен бағаланады:
Rm = S/S. (4.2)
Экологиялық тәуекелдің қосымша жанама критерийі халық тығыздығының динамикасына (жұмысшылар санына) сәйкес келетін кәсіпорын аумағының экологиялық тазалығының интегралды көрсеткіші бола алады.:
КҚ = ±∆L = ±∆M(t)/ S (4.3)
мұндағы От - аумақтың экологиялық деңгейі; ΔL - халық (жұмысшылар) тығыздығының динамикасы; S - зерттелетін аумақтың ауданы; ΔM-бақылау кезеңінде халық (жұмысшылар) санының өсу динамикасы
DM = G + F-U-V, (4.4)
мұндағы G, F, U, V - тиісінше осы жергілікті жерге тұрақты тұруға келген, бақыланатын кезеңде туғандардың, өз өлімімен және апаттан қайтыс болғандардың, басқа жергілікті жерге тұрақты тұруға кеткендердің (жұмыстан кеткендердің) саны.
Бұл формулада G - U айырмасы табиғи, A F - V - аумақтағы халықтың көші-қон өсімін (кадрлардың тұрақтамауын) сипаттайды.
Экологиялық деңгейлердің оң мәндері аумақтарды таза экологиялық деңгейге және, керісінше, экологиялық апат деңгейіне бөлуге мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, аумақтың экологиялылығы деңгейінің серпіні ондағы экологиялық ахуалдың ұзақ уақыт аралығында өзгергенін бағалауға, экологиялық зілзала (демографиялық дағдарыс) немесе қолайлы аймақтарды
анықтауға мүмкіндік береді. Экологиялық тәуекелдің көздері мен факторлары 4.1-кестеде келтірілген
4.1-кесте Экологиялық қауіп көздері мен факторлары Экологиялық
тәуекел көзі
Ең көп таралған экологиялық қауіп факторы
Табиғи ортаға антропогендік
араласу
Пайдалы қазбаларды өндіру кезінде ландшафттардың жойылуы; жасанды су қоймаларының пайда болуы; қарқынды мелиорация; ормандардың жойылуы
Қоршаған табиғи ортаға техногендік әсер ету
Су айдындарының, атмосфералық ауаның зиянды заттармен, топырақ — өндіріс қалдықтарымен ластануы; ауадағы газ құрамының өзгеруі;
биосфераның энергетикалық ластануы
Табиғат құбылыстары Жер сілкінісі, жанартау атқылауы, су тасқыны, дауыл, ландшафт өрті, құрғақшылық
Экологиялық тәуекел дегеніміз- қолайсыз (немесе қауіпті) табиғи үдерістер мен құбылыстарды экологиялық бағалауға, табиғи ресурстарды пайдалануды оңтайландыруға бағытталған жоспарланған қызметтен қоршаған табиғи ортаға келетін экономикалық залалды болжау және бағалау.
Экологиялық категория ретінде тәуекел болуы немесе болмауы мүмкін оқиғаны білдіреді. Бұл оқиғаға үш түрлі баға берілуі мүмкін: теріс, жалған немесе оң. Шаруашылық қызмет субъектісінің (Тапсырыс берушінің немесе инвестордың) тәуекелін өзіне қабылдауға инвестициялық жағдайдың белгісіздігі мәжбүр етеді. Экономикалық шешім қабылдау кезінде белгісіздік неғұрлым көп болса, экологиялық тәуекел дәрежесі соғұрлым жоғары болады.
Жоспарланған қызмет туралы шешім қабылдаудың негізі ретінде тәуекелді талдау мыналарды қамтиды:
* - инвестициялық қызмет объектілерінің әсерінен болатын барлық жиынтық тәуекелдерді бағалау;
* - жобалық шешімдерді іске асыруға арналған шығындарды талдау;
* - қабылданған шешімнің ұзақ мерзімді пайдасын немесе тиімділігін талдау.
Тәуекелдерді талдау негізінде шешім қабылдау жүйесінде белгісіздіктің үш негізгі түрі болуы мүмкін: әсердің негізгі параметрлерінің сандық мәндерін дәл болжау мүмкін болмаған кезде параметрлердің белгісіздігі, үдеріске әсер ететін барлық айнымалылар түсініксіз болған кезде экологиялық модельдердің
белгісіздігі, олардың функционалды байланысы және шешім қабылдау ережелеріндегі белгісіздік.
Экологиялық қауіпті талдау негізінде экономикалық шешім қабылдау төрт кезеңнен тұрады.
* шаруашылық және өзге де жоспарланған қызметтің адам мен қоршаған табиғи ортаға төндірер қаупінің түрлерін сәйкестендіру;
* жоспарланған әсерді сандық бағалау, қауіп дәрежесі бойынша тәуекелдерді саралау және шешім қабылдау кезінде оларды есепке алу;
* қоршаған табиғи ортаны қорғау объектілері үшін жоспарланған қызметтің рұқсат етілуі туралы шешім қабылдау;
* қоршаған ортаның жай-күйін басқаруды және жоспарланған қызметті мониторингілеуді жүзеге асыру.
Экологиялық тәуекелді тәуекелдік оқиғаның немесе құбылыстың басталуын жеткілікті дәрежеде модельдеуге, болжауға және қоршаған ортаға теріс әсерінің дәрежесін төмендетуге бағытталған шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін әртүрлі нұсқадағы жоспарлар мен есептеулер негізінде оқшаулауға болады.
Төменде баяндалған, экологиялық тәуекелді бағалауды критерийлер жиынтығы бойынша табиғат пайдалануды басқару процесінің құрамдас бөлігі деп есептеген жөн. Оларды анықтамас бұрын, «экологиялық тәуекел»
ұғымының Ресей заңнамасы мен жалпы қоғам үшін жеткілікті жаңа, елдің заңдарында белгілі және ескерілген «экономикалық тәуекел» ұғымымен сәйкестігін анықтау қажет. Бір қарағанда, екі жағдайда да бізге математикалық және статистикалық түрде есептеуге болатын белгісіздікпен айналысуға тура келеді. Алайда, біз жасаған мәселені егжей-тегжейлі талдау белгісіздіктің деңгейі де, тәуекелдің екі түрін салыстыру кезінде сақтандыру жағдайы салдарының ауырлығы да бірдей емес екенін көрсетеді. Экологиялық тәуекел мен экономикалық тәуекел арасындағы айырмашылықтар төмендегідей.
Экологиялық тәуекелді тәуекелдік оқиғаның немесе құбылыстың басталуын жеткілікті дәрежеде модельдеуге және болжауға және қоршаған ортаға теріс әсер ету дәрежесін төмендетуге шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін әртүрлі нұсқадағы жоспарлар мен есептеулер негізінде оқшаулауға болады.
Тәуекелдерді басқаруды ұйымдастырудың тиімділігі көбінесе тәуекелдерді жіктеумен анықталады, яғни қойылған мақсаттарға жету үшін белгілі бір белгілерге сәйкес тәуекелді белгілі бір топқа жатқызу. Ықтимал нәтижеге байланысты экологиялық тәуекелдерді келесі топтарға бөлуге болады: тікелей, жалған және «алыпсатарлық». Тікелей (таза) тәуекел инвестициялық қызметтің теріс нәтижесін алу мүмкіндігін білдіреді. Мұндай тәуекелдерге табиғи, экологиялық, саяси, көліктік және коммерциялық тәуекелдердің бір бөлігі жатады.
Жоспарланған іс-қимылдармен байланысты экологиялық тәуекелдерді бағалау олардың көлемін, ауқымын, жол берілуін және осы аумақта іске асырылу мүмкіндігін, сондай-ақ негізгі объектінің жұмыс істеуін қамтамасыз ететін барлық ілеспе қызметтің экологиялық тәуекелдерін бағалауды ескереді.
5. Өндірістегі тәуекелдерді басқару принциптері. Тәуекелді талдаудың