VIII-X ғғ. Жетісу тай палары ның этносаяси ин тег рациясы ның
үде ріс тері
да ғы тай па лар ара сын да ғы эт ни ка лық бай ла ныс тар ды та ри хи де рек
тер не гі зін де қа рас ты ру мә се ле сі не ерек ше кө ңіл ау дар ған. Со ны мен бір ге ба тыс тү рік тай па ла ры ның ара сын да ғы эт но саяси дәс түр ле рі нің са бақ тас ты ғы, ду лу, түр геш жә не қар лұқ тай па ла ры ның қа рымқа ты
на сы мы сал ре тін де не гіз де ле ді. Зерт теу ба ры сын да тү рік өр ке ниеті жә не көш пе лі өмір сү ру сал ты мен мә де ниеті не тән ерек ше лік тер си пат та ла ды жә не ай қын да ла ды. Түр лі де рек тер ді тал дау не гі зін де, со ны мен қа тар та қы рып бой ын ша ғы лы ми зерт теу лер ді қол да ну ар
қы лы қар лұқ тар дың Же ті су ға ке луімен ба тыс тү рік тер дің эт но ге не зі та ри хын да жер гі лік ті тай па лық құ рам ды өз ге ріс ке ұшы рат қан жа ңа ке зең бас та ла ды. Кейін нен қа лып тас қан қа зақ хал қы ның но ме нк ла ту
ра лық құ ра мын да қар лұқ эт ни ка лық ком по нен ті нің бол мауына қа ра
мас тан, та ри хи де рек тер ді жүйелеу жә не ғы лы ми ең бек тер ді тал дау ар қы лы ор та ға сыр лық Қа зақ стан тер ри то риясын да ғы эт ни ка лық үде
ріс тер ге қар лұқ тар дың ма ңыз ды ық пал ет ке нін айтуға бо ла ды.
Түйін сөз дер: қар лұқ тар, ду лу, ба тыс тү рік тер, Ор та лық Азия, эт
но саяси үде ріс тер.
Habizhanova G.B., Omarbekov T.
Ethno-political integration processes of Zhetisu tribes in VIII-X centuries
The article is devoted to complex research of ethnopolitical role of Karluk tribes in the history of Zhetisu. By the authors particular attention was paid to the issue of ethnic relationships traced on the basis of histori
cal sources, between the medieval tribes. Herewith the continuity of the existing ethnopolitical traditions principles among the Westtribes is sub
stantiated, in particular, following the example of Dulu, Turgesh and Karluk tribes relationship. During the research characteristics of nomadic way of life and culture of Turkic civilization highlighted and described. Based on the analysis of different types of sources, as well as attracting research on this issue, it is established that when Karluk came in the Zhetisu a new phase of ethnogenesis began in the history of Western Turks, which led to a change in the composition of the local tribe. Despite the fact that the eth
nic nomenclature formed much later the Kazakh people Karluk component does not hold, however, on the basis of historical data systematization and analysis of scientific papers, we can argue about the significant influence of the Karluk on ethnic processes that took place on the territory of medi
eval Kazakhstan.
Key words: karluk, dulu, west Turks, Central Asia, ethnopolitical proCentral Asia, ethnopolitical propro
cesses.
Ха би жа но ва Г.Б., Омар бе ков Т.
Про цес сы эт но по ли ти чес кой ин тег ра ции пле мен Се ми речья в VIII-X вв.
Статья пос вя ще на комп лекс но му исс ле до ва нию эт но по ли ти
чес кой ро ли кар лукс ких пле мен в ис то рии Се ми речья. Осо бое вни
ма ние ав то ры статьи уде ли ли проб ле ме эт ни чес ких взаи мос вя зей, прос ле жи ваемых на ос но ве ис то ри чес ких ис точ ни ков, меж ду сред
не ве ко вы ми пле ме на ми. При этом обос но вы вает ся по ло же ние о су
ще ст вую щей преемст вен нос ти эт но по ли ти чес ких тра ди ций в сре де за пад но тю ркс ких пле мен, расс мат ри ваемых, в част нос ти, на при ме ре взаимоот но ше ний пле мен ду лу, тюр ге шей и кар лу ков. В хо де исс ле
до ва ния вы де ляют ся и опи сы вают ся ха рак тер ные осо бен нос ти, при
су щие ко че во му об ра зу жиз ни и куль ту ре тюркс кой ци ви ли за ции. На ос но ва нии ана ли за раз ных ви дов ис точ ни ков, а так же прив ле че ния научных исс ле до ва ний по дан ной проб ле ма ти ке устанав ли вает ся, что с при хо дом кар лу ков в Се ми речье в ис то рии за пад ных тюр ков на
чи нает ся но вый этап эт но ге не за, при вед ше го к из ме не нию мест но го пле мен но го сос та ва. Нес мот ря на то, что в эт ни чес кой но ме нк ла ту
ре сфор ми ро вав ше го ся мно го позд нее ка за хс ко го на ро да кар лукс кий ком по нент не зак ре пил ся, тем не ме нее, на ос но ва нии сис те ма ти за
ции ис то ри чес ких све де ний и про ве ден но го ана ли за научных тру дов, мож но ут ве рж дать о зна чи тель ном влия нии кар лу ков на эт ни чес кие про цес сы, про хо див шие на тер ри то рии сред не ве ко во го Ка за х стана.
Клю че вые сло ва: кар лу ки, ду лу, за пад ные тюр ки, Цент раль ная Азия, эт но по ли ти чес кие про цес сы.
Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті, Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ.
*Е-mail: [email protected]
Қа зақ стан ның ор та ға сыр лар да ғы та ри хын да «қар лық» эт- но ни мі ніің өзін дік ор ны бар. Осын дай атау ға ие бол ған түр кі тай па ла ры Қа зақ стан ның оң түс тік ай мақ та рын да жә не Же ті су- да мем ле кет би лі гін де бол ды. Бұл жер лер ге қар лық тар дың шы- ғыс түр кі ле рі ай мақ та ры нан кел ген де рі бел гі лі. Жа ңа өл ке ге қо- ныс тан ған ба тыс қар лық та ры он оқ түр кі тай па ла ры мен ты ғыз бай ла ныс та бол ды, ал шы ғыс қар лық та ры ұй ғыр тай па ла ры мен бай ла ныс тар ұс та ды. Таң жыл на ма ла рын да қар лық тар ту ра лы мы на дай тү сі нік те ме бе ріл ген: «Қар лық – асы лын да тү рік тің бір жұр ты. Бұ лар Бес ба лық тың те ріс кейіне, Ал тын тау дың ба- ты сы на қо ныс тан ды, Қа бы ұлы сы мен көр ші отыр ды. Сір-ен да жой ыл ған соң Қа бы бір те-бір те кү шей ді. Қар лық тар со ған қа- ра ды. Гау Кән Қа бы ға жо рық жа са ған да, қар лық тар бі рі нен соң бі рі ке ліп ті зе бүк ті де, жа за лау жо ры ғы на әс кер ат тан ды рып кө мек тес ті. Қа бы тал қан дал ған соң, қар лық тың Бұ лақ, Бө бік, Таш лық ұлыс та ры ның ел ші ле рі са рай ға зия рат тай кел ді... Олар кейін оң түс тік ке та ман кө шіп бар ған соң өз де рін Үш қар лық деп ата ды... Сөйт іп Он оқ қа ған ның бай ыр ғы ме ке ні не кө шіп ба рып со ны ме кен де ді. Қа зір Сұяб, Та лас қа мал да ры осы лар ға қа рай ды (1787-1788 бет)» [1, 252-253 бб.].
Қар лық тар «он оқ» түр кі ле рі нің өза ра тар тыс та ры на бел сен- ді қа тыс ты. Ду лу бір лес тік те рі нің ұр пақ та ры қар лық тай па ла- ры ның ық па лы на ұшы ра ға нын «он оқ» Түр кі ле рі нің түр геш ру- ына жа та тын тұх си тай па сы ның Х-ХП ғғ. қар лұқ тар құ ра мын да кез де суінен бай қай мыз. Ол ту ра лы ХI ғ. бі рін ші жар ты сын да ор та ға сыр лық араб ав то ры әл-Мар ва зи тө мен гі ше әң гі ме лей ді:
«Олар ға «тү рік тер ге» қар лұқ тар да жа та ды. Олар Ту нис (Ту- лис) тауын ме кен де ді, ал бұл тау ал ты нан тұ ра тын. Олар то ғыз- ғұз дар дың құл да ры бол ды жә не олар ға қар сы кө те ріл ді. Олар түр геш тер елі не шық ты жә не оны ба сып ал ды. Бұ лар олар ды ба ғын дыр ды жә не олар дың би лі гін күй рет ті. Осы жақ тан олар мұ сыл ман ел де рі не шық ты. Олар то ғыз топ ты құ рай ды. Үш (топ) – жи кил, үшеуі – бас кил, бі реуі – бұ лақ, бі рі – ку қыр қын жә не та ғы бі рі тұх си бо лып та бы ла ды» [2, 213 б.].
766 жы лы Же ті су да ғы би лік қар лық тар ға көш ті. Шы ғыс тү- рік қа ға на тын тал қан дау ба ры сын да осы іс те өз де рі бел сен ді- лік көр сет кен қар лық тар ұй ғыр лар дың қы сы мы мен амал сыз дан өз де рі нің ме кен де ген айма ғы ның (Ер тіс тің жо ғар ғы жа ғын да- VIII-X ҒҒ. ЖЕТІСУ
ТАЙ ПАЛАРЫ НЫҢ ЭТНОСАЯСИ ИН ТЕГ РАЦИЯСЫ НЫҢ
ҮДЕ РІС ТЕРІ
ғы ме кен ді) тас тап шы ғу ға мәж бүр бол ды жә не Шу өзе ні аң ға рын да ғы түр геш тер дің астана сы Суяб ты жә не олар дың ме кен де рін ба сып ал ды.
Түр геш тер Ба тыс Тү рік қа ға на ты ның ду лу лар ай мақ та ры құ ра мы на кір ген бо ла тын. Тан жыл- на ма ла рын да қар лық тар дың Ба тыс тү рік тер мен әдет-ғұ рып та ры ның ұқ сас ты ғы атап көр се ті ле ді.
Алай да соң ғы лар дың ті лі қар лық тар дан едәуір өз ге ше леу еді. «Он оқ бу дун» (ду лу жә не ну ши- би) бір лес ті гі құ ра мы на кір ген түр геш тер, Түр- геш қа ға на ты құ рыл ған соң тұх си жә не аз деп ата ла тын екі жа ңа бір лес тік тер құр ды. Аз ту ра- лы түр геш тер дің шы ғыс тү рік тер мен кү рес те рі жә не аз хал қы ның түр геш тер дің ті ке лей одақ та- сы бол ға ны ту ра лы де рек тер де әң гі ме лей ді [3, 41 б.]. Аз дар қар лық тар Же ті су да өз де рі нің мем- ле ке тін құр ған кез де олар дың да құ ра мы на кір ді.
Тұх си, аз, отыз оғ лан, чи гил, қар лық, яғ ма – осы тай па лар дың бар лы ғы қар лық тар мем ле ке ті құ- ла ған соң Қа ра хан қа ға на тын құр ды.
Қар лық тар кел ген ге дейін Же ті су Мәуе рен- нахр айма ғы мен ты ғыз бай ла ныс та бол ды. Бұл ту ра лы мы на дай мә лі мет тер айт ып бе ре ала ды.
Әл-Ис тах ри тө мен де гі ні атап көр се те ді: «С Ма- ве ран нах ром гра ни чат с за па да – ст ра на кар лу- ков от гра ниц Та ра за по ду ге че рез Фа раб, Сют- кенд, Са мар кандс кий Согд, ок ре ст нос ти Бу ха ры, к Хо рез му до Хо ре зм ско го озе ра, с се ве ра – по пря мой ли нии тюр ки-кар лу ки от края об лас ти Фер га ны до Та ра за… А мя со при во зит ся к ним (в Ма ве ран нахр) от гу зов и кар лу ков и из ок ре- ст ных мест в ко ли че ст ве боль шем, чем нуж но им. Все гра ни цы Ма ве ран нах ра – мес то воен- ных дей ст вий, от Хо рез ма до ок ре ст нос тей Ис- фид жа ба с тюр ка ми-гу за ми, от Ис фид жа ба до от да лен ней ших мест Фер га ны с тюр ка ми-кар- лу ка ми» [4, 177-178 бб.]. Мұн дайда мы на ны да айт пас қа бол майды. Же ті су мен Мәуе рен нахр- дың ара сын да эко но ми ка лық ға на емес ты ғыз саяси қа рым-қа ты нас тар да орын ал ды.
Же ті су да би лік құр ған түр геш тер Са мар- қанд тың жә не Фер ға на ның би леуші ле рі нің араб- тар ға қар сы кү ре сі не бел сен ді кө мек көр сет ті.
Мұ ны дә лел дейт ін де рек тік мә лі мет тер бар: «730 жы лы Хи шам (724-743 жж. ха лиф) Хо ра сан ның би леуші сі ре тін де ал-Джу нейд ибн Абд-ар-рах- ман ал-Мур ри ды та ғай ын да ды. Ол тү рік тер мен кез де сіп жә не олар мен шай қас ты… Ол (ал-Джу- нейд) тү рік тер ді (яғ ни түр геш тер ді) қуып жі бер- ген ше шай қас ты…» [5, 77 б.]. Н. Арис тов жал пы ал ған да мы на дай бол жам жа сай ды, ал ғаш қы рет жә не түп кі лік ті түр де араб тар дың Мәуе рен нахр- ды ба сып алу ла ры ба тыс тү рік те рі нің әл сі ре ген кез де рін де орын ал ды, бұл кез де олар дың Фер ға-
на ға жә не Шаш қа мық ты кө мек бе ру ге мүм кін- дік те рі бол ма ды. Ба тыс тү рік те рі нің – түр геш- тер дің кү шей ген ке зін де (Сұ лу дың 717-738 жж.
би лі гі тү сын да) Мәуе рен нахр араб тар дан қол үз ді. Жә не 738 жы лы түр геш тер дің қа ға ны Сұ- лу ды өл тір ген соң, түр геш тер та ғы да әл сі ре ген- де, Наср ибн Сейяр Фер ға на ны жә не Шаш ты ба- ғын ды ру ға мүм кін дік ал ды. Ол кез де Қы тай дың өзі де Мәуе рен нахр дың би леуші ле рі не араб тар- ға қар сы кө мек сү ра ған да ры на қа ра мас тан қол ұшын бе ре қой ма ды.
Ұй ғыр мем ле ке ті нің құ ра мы на ба тыс тү рік тай па ла ры ның кір ген де рі ту ра лы де рек тік мә лі- мет тер бар. Мы са лы Х ғ. со ңын да Сун им пе ра- то ры ның ел ші сі Ван Ян дэ Тур фан княз ды ғы на кел ді жә не ха лық тың салт-дәс тү рі, мем ле кет тің құ ры лы сы, эт ног ра фиялық де рек тер ту ра лы мә- лі мет тер бе ре тін қы зық есеп құ рас тыр ды. Бұл де рек те Тур фан княз ды ғы ның қо лас тын да ғы тай па лар дың ті зі мі бе рі ле ді: «Гао чан мем ле ке ті- нің қо лас тын да көп те ген тай па лар бол ды: олар оң түс тік жә не сол түс тік тюц зюе, үл кен жә не кі ші чи гил дар, яғ ма лар, қар лық тар, қыр ғыз дар, бар ман дар, гет тар, урун гу лар еді» [6, 177 б.].
«Сол түс тік тюц зюэ» де ген де рі міз ба тыс тү рік- тер еді. Жо лаушы Ван Ян дэ ның мә лі мет те рін зерт теу ші лер дің сы на ған да ры на қа ра мас тан ба- тыс тү рік те рі нің (яғ ни он оқ ха лық та ры ның), дә- лі рек айт ар бол сақ олар дың бір бө ле гі нің VШ ғ.
осы мем ле кет құ ра мы на кі ру ле рі әб ден мүм кін еді. А.Г. Ма ляв кин бұл де рек тін мә лі ме тін бы- лай ша ба ға ла ды: «... Ван Ян дэ кел тір ген тай па- лар ті зі мін фак ті ні баян дау ре тін де қа рас ты ру ға бо ла ды, әң гі ме Тур фан княз ді гі айма ғын да ғы әр- түр лі ша ғын тай па лық топ тар дың кез де суі ту ра- лы бол са ке рек. Әр түр лі се беп тер ге бай ла ныс ты бұ лар дың не гіз гі бұ қа ра дан бө лі ніп қа лып, бас- қа мем ле кет тік бір лес тік тер құ ра мын да қа лып қоюла ры мүм кін» [6, 181 б.].
Осы лай ша, Н.Арис тов ду лу лар ұр пақ та ры- ның бір бө лі гі қар лық тар дың би лі гін мой ын да- са, ду лу кон фе де ра циясы ның бас қа бө лі гі Іле аң ға рын да жә не Жоң ғар Ала тауын да өмір сүр ді де ген ді айтады. Бұл жер де біз зерт теу та қы ры- бы мыз ға бай ла ныс ты ду лу тай па лар кон фе де- ра циясы ның қар лық тар би лі гін мой ын да ған жә- не Қар лық қа ға на ты мем ле ке ті нің оқи ға ла ры на қа тыс қан бө лі гі ту ра лы әң гі ме айт пақ шы мыз.
Қар лық тар қыр ғыз дар дың одақ та сы ре тін де ата лып оты ра ды. Қар лық тар түр геш тер тә різ- ді ежел ден қыр ғыз дар мен туыс тық бай ла ныс та бо лып кел ген еді. Ұй ғыр лар мен би лік ке та лас- қан қыр ғыз дар өз де рі нің кү рес те рін де ба тыс та- ғы одақ тас та ры на сүйен ді. В.Бар тольд Иакинф-