Ғаділбек Шалахметов
БЕЙБІТШІЛІК
БАҚЫТҚА БАСТАЙДЫ
Астана, 2010 жыл
Қызыл «мұзжарғыш кеме»
Біздің баршамыз Кеңес Одағы деп аталатын елде өмір сүрдік. Біз өмір сүрген елдің жақсы жақтары да, жаман тұстары да, кереметтері де, сұмдықтары да көп еді. Қалай десек те, сондай ел болды. Қазір Кеңес Одағы жоқ, енді ешқашан болмайды да. Оның идеологиясы да, фразеологиясы да, ондағы өмір сүру салты да келмеске кетті. Атлантида сияқты, империялық алпауыт «мұзжарғыш кеме» сияқты Кеңес Одағы мұхит түбіне кетті. Алып империяның маңдайына қазіргі жазылғаны мұхит түбіне шөгіп, естелік әңгімелерге мысал болу ғана екен. Ал біз су түбіне кеткен қызыл
«мұзжарғыштан» аулақтап, екі аяғымызбен бірдей ХХІ ғасырдың табалдырығынан аттадық.
Бұл өзі не еді? Аталған таңғажайып әрі сұрапыл құбылыстың негізгі қозғаушы күші, ішкі құрылыстары қандай болды? Қалай десек те, алып
«мұзжарғыштың» өмірде болғаны, қалың мұздарды қақырата жарып, ғаламды таң-тамаша қалдырғаны ақиқат. Ең бастысы, біздер осы алып кеменің ішінде өстік, оның бұрыш-бұрышы мен палубасын емін-еркін араладық. Жарақаттандық, жаралана жүріп есейдік, ең алғашқы махаббатымызды да сонда кезіктірдік...
Біреулер үшін ол — сұмдық қорқынышты еді, ал енді біреулерге өмірінің ең бір жарқын белестері сынды болып көрінеді. Кейбіреулер оның қайталанбас ұлылығына тәнті болып, қайтадан тірілтуді көксейді. Енді біреулері соншалықты алып бола тұра икемсіздігін, оның ажалына себепші болған қолапайсыздығын жер бетінен құрып кеткен динозаврлармен салыстырады. Шынында да, табиғат динозавр сынды алыпты енді қайтіп өмірге келмес. Одан әлдеқайда бәкене әрі кішкентай, есесіне миы көп әрі жүйке талшықтары күшті дамыған басқа жәндіктер біздің ғаламшарымызда өмір сүруге әлдеқайда бейімдірек болып шықты. Құлаған, күл-талқаны шығып күйреген алып мемлекеттік құрылымдар енді ешқашан бас көтере алмайды, себебі ғаламның саяси эволюциясы оның тағдырымен қиыспайтын мүлде басқа бағытты бетке алды...
1998 жылдың мамырында Кишинев қаласында өткен ЮНЕСКО-ның симпозиумында мен атышулы «Зияющие восоты»-дың авторы Александр Зиновьевпен таныстым. Ол кісіге кітаптарын оқып шыққанымды, дегенмен қазіргі таңда оның көзқарастары неліктен өзгеріске ұшырағанын түсіне алмай жүргенімді айттым.
— Сіз тоталитарлық жүйені аяусыз әшкерелеушілердің бірі едіңіз, алайда Германияда тұрғаннан кейін нағыз коммунистке айналғаныңызға не себеп болды?
— Бұл «мұзжарғыш кемеде» көптеген құнды дүниелер бар еді. Өз басым,
Өкінішке қарай, өзімнің жазушылық жұмысым арқылы кеменің су түбіне кетуіне ықпал етіппін, бірақ соны кеш түсінгендеймін. Біздің «Правда» газеті арқылы мәселе көтеріп, тоталитаризмді ащы сынға алғанымызды қазір Ресейдің мүддесін емес, жеке басының мүддесін көздегендер, соның арқасында саяси карьера жасағандар тиімді пайдаланып кетті.
Тілімнің ұшына мына өлең жолдары оралды:
— Ах, куда вы, и кровь, и братания, Ах, прощайте, радость и грусть,
Тонет, тонет в волнах мой «Титаник» — Ярко алый Советский Союз.
— Иә, жағдай солай,— дейді Зиновьев. — Осыған қатысты басқа не айтарың бар?!
Менің басқа айтарым жоқ еді...
Жалпы, Зиновьевтің бұрынғы көзқарастарымен де, бүгінгі көзқарастарымен де соншалықты келіспеймін, дегенмен жазған дүниелерінің өткірлігі мен әділеттілігін жоғары бағалаймын.
Дәл қазір мені оның көзқарастарының метаморфозасы ғана қызықтырады.
Неліктен қызықтырады? Себебі, дәл осындай ахуалды мен өзімнен де, жанымда жүрген жақын адамдарымнан да, тіпті күн сайын жолым тоғысып жүрген бейтаныс жандардан да сезінемін. Әрине, азаттық дегеннің не екендігін білмейтін немесе ондай ұғымды әлдеқашан естен шығарған халықтардың ақыр соңында тәуелсіздікке ие болғаны қуанатын жағдай.
Бұрындары шетелге шыққанда шетелдіктердің бізді қазақ емес, армян, молдован емес, орыс деп санайтыны өте күлкілі нәрсе. Біз азаттықты кімнен алдық? Ресейден. (КСРО дегеннің Ресей екені онсыз да белгілі жайт). Демек, шетелдіктер үшін орыспыз.
Бір жағынан бұл көкейге мұң ұялатады: егемендікке ие болсақ та, кезінде адамзаттың тағдырына ықпал еткен ұлы елмен қоян-қолтық байланыста күн кештік... Кеңес Одағын абақтыға балап, жек көргендердің көпшілігі бүгінде сол қызыл тудың астында өткерген күндерін сағынышпен еске алады. Не істеу керек? Қай бағытты бетке алмақпыз? Иә, өткенді кері айналдыру ешкімнің қолынан келмейді, бірақ өткеннің өзінен кейбір дүниелерді қайта жаңғыртса қайтер еді?..
Өмірімнің кейінгі кездегі он жылдан астам уақытын бағыштаған «Мир»
телерадиокомпаниясы менің өзіме-өзім қойған осы сауалдарға жауап табуға талпынысымнан туды. Бірінші кезекте, «Мир» бұрынғы Кеңес кеңістігінде өмір сүрген барша халықтардың осы тектес сауалдарға қатысты ой-пікірлерін естіп, оларға көзқарастарымен, арман-тілектерімен бөлісуге мүмкіндік туғызды. Бәлкім, олардың арман-тілектері іс жүзіне асып, біртұтас бейнеге ие болуы да мүмкін ғой.
І бөлім
Таза ағыс
«Астрахань ағысын бойлап төмен түсіп келе жатқанда жағалауды бойлай көсіліп жатқан көкорай жазық даланы көресіз. Көп ұзамай, жағалауда әр-әр жерде жапырақтары желмен сыбдыр қаққан шоқ-шоқ талдар көзге шалынады. Одан әрі төмендеген сайын жаңағы талдардың орнын ұшар бастары көкке шаншылған заңғар биік әрі ит тұмсығы батпастай қалың қамыс басады.
Кешқұрым күміс табақтай қызарған күн көкжиекке сіңіп бара жатқан сәтте су беті алқызыл түске боялады. Табиғаттың бүкіл тыныс-тіршілігі көз алдыңыздан өтіп жатыр. Сәт сайын асау балықтардың суды шолпылдатқаны естіледі. Жағалаудағы таяз суда аңшылыққа шыққан көкқұтандар балықтарды кірпік қақпай аңдып тұр. Қалың қамыстың іргесіндегі терең суда бір топ үйрек соңдарынан ирек із қалдырып әрі қарай жүзіп барады. Кейде құлаққа қамыс арасынан сыбдырлаған дыбыс шалынады. Бұл басқа жан- жануарлар аттап баса алмайтын ну жынысты елең қылмай, қақ жарып қопарып жүрген қабан болса керек...
Қырқалардың баурайында қазақтар мен орыстардың поселкелері орналасқан. Екі халық бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, сыйластықта өмір сүріп жатыр. Олар балық аулауға да бірге барады, табын- табын сиырлары мен үйір-үйір жылқыларын да бірге бағады».
Тұмса табиғат пен ондағы тұрғындарды бейнелеген осы сурет Лев Николаевич Гумилевтің «Хазарияның ашылуы» атты кітабынан алынған үзінді. Балалық шағының ізі қалған туған өлкесі туралы ғалым осылайша шабытпен әңгімелейді.
Астраханнан жүз шақырым жерде «Таза ағыс» аралы бар. Арал ағысты бойлап төмен қарай жүзіп бара жатқанда ең соңынан, Еділден теңізге қарай өрлеген бетте алдыңнан шығады. Бұл жер өзеннің аяқталып, теңіздің бастау алатын тұсы, екеуі дәл осы төңіректе қиылысады.
«Еділ Каспийге құяды» деген тұрақты тіркестің мен үшін астарлы да, тура да мән-мағынасы бар. Күні бүгінге дейін арал мен онда шаншылған маяктардың бейнесі көз алдымда сақталып қалды. Аралды мекендейтіндер онша көп емес, жүзден аспайды. Ол уақытта жұртшылықтың қолындағы карта әрі жоспардың, әрі жол көрсеткіштің, керек десеңіз анықтамалықтың да қызметін атқаратын. Карта бетінде Еділден жүзіп шыққан орыс флоты бейнеленген, көптеген кемелердің суреті салынған. Немістер дәлдікті сүйетін халық қой, егер картадағы кемелер қарасы көп көрінсе, демек мықты флот болғаны.
Ал қазіргі карталарға қарасақ, Астараханнан төменірек тұста, Еділдің арнасы тарлау жерінде ең басты ағыс ерекшеленіп көрінеді. Ағыс Мумра
ауылының (мектеп табалдырығын сонда аттағанмын) іргесін жанап, одан әрі Оля ауылының жанынан өтеді. Бүгінде осы жер теңіз портына айналған.
Иранның мұнайын тиеген танкерлер осында жүгін түсіреді. Сосын мұнай тиеп, «қара алтын» Ресейге, одан әрі Батысқа жол тартады. Ағыс теңізге ұласып, Еділ-Каспий каналына жалғасады. Таңғаларлық құбылыс, теңіздің қақ ортасында канал бар. Бұл жердің суы аса терең емес, өзендер құмдақтарды ағызып әкеліп тастаған. Теңізде заулап жүрген кемелердің мұнда құмға қайраңдап қалуы оп-оңай. Сол себепті, теңіздің табанынан тереңдетіп, су астынан арна салуға тура келген. Канал ХХ ғасырдың басында Альфред Нобельдің Бакуден ауыр жүк тиеп шыққан кемелері қайраңдап қалғаннан кейін салынған.
І Петрдің тұсында-ақ бұл жер Еділ өзенінен теңізге шығатын ең ыңғайлы жол ретінде белгіленіп қойылыпты. Жыл сайын каналдың табанын тереңдетіп отыру әдетке айналған. Кейбір аралдар теңіз түбінен көтерілген құм мен саздың жиынтығынан өзінен-өзі пайда болған. Каналдың барып тірелетін жері — Таза ағыс аралы.
Ал мынау солтүстік-шығыс Каспийдің спутниктен қарағандағы бейнесі — ғарыштан түсірілген фотосуреті. Міне, Таза ағыс аралы дегеніміз осы. Оң жағында теңізге барып құятын Жайық өзені ағады. Сол жағында Каспийге құятын Еділ жатыр көсіліп. Бұл менің ата-бабаларым мекендеген жер — сайын дала. Менің аталарым осы шеті мен шегіне көз жетпейтін, ат тұяғы талатын сайын далада сағыммен жарысып, көшіп-қонумен ғұмыр өткізген.
Бұл жердің бағзы тарихы санамда мәңгілікке жатталып қалды.
Мыңжылдықтарға созылған проблеманың түйіні дәл мен дүниеге келген жерде екен... Ғасырлар мен мыңжылдықтар тоғысқан қазіргі сәтте өткен шаққа үңіліп, арттағы тарихты еске түсіретін, сабақ алатын уақыт келген тәрізді.
Лев Николаевич Гумилев ғалымдар үшін өте қиын, өткір сауалдарды бірінші болып көтергені мәлім.
— Ұлы өзендер өз аңғарларының бойында ұлы өркениеттерді өмірге әкелді. Ніл — Мысыр патшалығын, Ефрат — Шумер, Ганг — Үндістанды туғызды... Ал бұрындары — Итил, оған дейін — Ра (өзен бізге жеткен ең алғашқы жазбаша деректерде осылай аталады), ал бүгінде Еділ деген атқа ие ұлы өзеннің бойында қандай өркениет қалыптасты? Бұл дегеніңіз Еуропа халықтарына беймәлім көптеген ұсақ ұлттар мекендеген, ескі Еуропа мен Еділ бойындағы Ресей қиылысатын, екеуін бөліп тұрған шекара емес пе?!
Осындай ұлы өзеннің ешқандай құндылықты тудырмағаны ма? Осы сауалдарға жауап қатқандар табылмады.
Шынында да, ұлы өзеннің ұлы дүниелерді өмірге әкелмеуі мүмкін бе еді?
Әлемдік өркениетке бір тамшы үлес қоспағанына бас изейміз бе? Лев Николаевич Гумилев осы сауалдарға жауап іздеуге өз өмірінің көп бөлігін арнады. Және оған лайықты жауап тапты. Еділдің адамзатқа не бергенін сараптау үшін Ресей Федерациясының Астрахань аймағына, Капустин Яр зымыран айлағына, газ конденсаттарының кеніштеріне ғана назар салу жеткіліксіз. Бұл аймақты мекендеген этностардың ең ұлы жетістігі — Хазар
қағанатының дүниеге келуі болды. Қағанат өте ертеде жер бетінен жойылып кеткендіктен, оның Гумилевке дейінгі тарихы қалың тұманның құрсауында жатқан еді. Гумилев ең бірінші болып ұлы қағанатты тарих бетінде қайта тірілтті. Хазар қағанатының Киевпен, Византиямен, басқа да көршілерімен арадағы байланыстарын, түрлі халықтармен қарым-қатынасын қолмен қойғандай суреттеп берді. Бұл мың жыл бұрынғы жайтты баяндаса да, өте қажет еңбек, саяси салмағы ауыр, тақырыбы өзекті сүбелі кітап.
Еділдің аңғарында дүниеге келген Хазар қағанаты — мемлекет пен ұлт қана емес. Бұл — терең философия. Осындай үлкен мәселелерді әлем назарына ұсыну керемет емес пе?! Гумилевтің еңбегінде көтерілген сауалдарға жауап табылса, Ресейдің тыныс-тіршілігі біршама жеңілдеп қалары анық. Гумилев өз еңбегінде христиандық дәуірдегі Атлантиданы тауып, суреттеп берді.
Бүгінде Гумилевтің есімі Астанадағы 1993 жылы Назарбаевтің идеясы бойынша ашылған оқу ордасына, Қазақстанның ұлттық университетіне берілген. Гумилевтің кітаптары кез келген білікті ғалымның сөресінен табылады. Дүние жүзі тарихының оқулықтары оның ашқан жаңалықтары бойынша қайтадан жазылуда. Тіпті, Еуропадағы кез келген еврейдің банкінде Хазар қағанаты туралы кітап сейфте сары алтындай сақталады екен. Еврей банкирлері ол еңбекті қызғыштай қорғайды. Егер тілін тауып әңгімеге тарта алсаң, олар: «Мен хазарлықпын!» дейді. Польшадағы, Германиядағы, Франциядағы, кез келген жерде жүрген еврей осылай дейтіні анық. Георги Гачев Болгарияда дүниеге келсе де — хазарлық. Эмир Кустурица мен Милорад — хазарлар. Қазақ топырағында, Астраханьда туған Велимир Хлебников, ол да Еділ бойында өмір сүрген ұлы қағанаттан қалған тұяқ. Осы аталған адамдардың барлығы да тұтас халықтардың тарихында орын алған ортақ процестің кішкентай ғана бөлшектері.
Хлебниковтың әкесі Еділдің оң жағалауында орналасқан Қиғашта таңғажайып биосфералық қорықтың ұйымдастырушысы мен директоры болды. Бұл жерде адамдар өте сирек қоныстанған, балықтар мен құстарды, су жануарларын күзететін қорықшылардың шағын үйшіктері ғана көзге шалынады. Қорықта лотос гүлі қаулап өседі. Азиядан қарақұрымдай болып қаптай ұшып келген қоқиқаз, бірқазандар қорықтың тіршілігіне қан жүгіртеді. Қабандардың, құндыздардың даусы, қара бұлттай қаптаған маса- шіркей... Қиғаш қорығы дегеніміз осы.
Жуырда маған мәскеулік университеттің биологтары хабарласып:
— Тезірек кел! Ұрықтандырылған клеткалардың қалай ән салғанын өз құлағыңмен есті. Бізге осы музыканы жазып алудың сәті түсті,— дегені бар.
Мен олардың шақыруын қабыл алдым. Нәтижесінде, біздің өміріміздің барлық сәті музыкадан тұратындығына көз жеткіздім. Тіпті, туған сәттен бастап емес, ұрықтанған кезден бастап әнмен біте-қайнасады екенбіз.
Музыка тау-тас пен өсімдіктерде, судың сыбдырында, сыңғырында, гуілінде, уілінде ғана кездеспейді. Құстардың, жан-жануарлардың, жәндіктердің дауысында ғана музыка бар деп ойлайтындар қателеседі. Музыка біздің
алғашқы клеткалық кезеңінде де бар екен. Екі клетка жаңа бір тіршілік иесіне өмір дарыту үшін қосылған сәтте, музыка басталады. Өмір әуенін есту — керемет нәрсе! Бәлкім, бізге көктегі тылсым құдіретпен дарыған өмірдің негізгі мән-мағынасы осы музыка болар?..
Менің балалық шағым Хлебниковтар қорығына жақын жердегі ауылдарда өтті. Көктемде өзен суы көтеріліп, маңайдағы алқаптарға жайылып кеткен кезде сазандар ұрық шашуға келеді. Сазандардың ұрық шашуы мынадай тәртіппен жүреді. Алдымен балықтар бауырын, яки, жатырын судың түбіне соғып, уылдырығын төгеді. Еркектері уылдырықтың бетін өз уылдырығымен жабады. Таңертеңгілік күн сәулесі жылытқан мөлдір суда сазандар ұрпақ жалғастыратын ұлы рәсімін атқарып жатқан сәтте, біздер, яғни, жас балалар ұшында өткір айыры бар таяқ ұстап, баспалап барып, балықтардың арқасына қадайтынбыз...
Осы төңіректе Владимир Хлебниковтың да балалық шағы өтті. Оның өлеңдерін оқып отырып, мен ақынның құстар мен аңдардың үнін керемет сезімталдықпен тыңдағанын аңғарамын. Владимир Хлебниковтың жырлары құлағыма сол тылсым табиғаттың бала кезімде өзім де естіген әсем әуенін естірткендей күйге бөлейді: «Зазовь сипких тростников. Зазовь зыбких облаков. Зазовь водностных таин...»
Хлебников поэзиясындағы азиялық иірімдер Еділ бойында қалыптасқан бай тілдің нәрімен суарылған. Мысалға, «Да здраствует страна по имену Эль» деген жолдарды алайық. Эль — түрік тілінде ел, халық деген мағынаны білдіреді. Ресейдің орталығындағы халықтар үшін экзотикалық дүние сияқты естілетін көптеген сөздерді шын мәнісінде автор өз жанынан шығарған жоқ.
Хлебников оны өмірден, балалық шағында өзін қоршаған ортадан үйренген, бойына сіңірген. Хлебников поэзиясының экзотикасы мен құнарлылығының бәрі осыдан келіп шығады. Шығармаларына терең бойлаған сайын ақынның дүниетанымы мен әлемге деген көзқарасы бойынша хазарлық екендігіне деген сенімім одан сайын нығая түсті... Хазар қағанатынан кейінгі ғасырлар ішінде бұл жерде көптеген мәдениеттер мен діндер араласып кетті.
Гумилевтің ғалым, тарихтың құпия сырларын ашушы ретіндегі жолы Астраханнан, Хазар қағанатынан бастау алды. Әрбір құпияның кілтін тапқан сайын оның көкейінде өз ісінің ақиқаттығына деген сенім нығая түсті, илікпейтін қайсар мінезі қалыптасты. Дүние жүзінің тарихындағы айтулы құбылыс саналатын этногенез теориясын жасады. Соған қарамастан, ғалымның еңбектері қалтарыста қала берді, мардымсыз тиражбен басылып шықты (бірақ бұл көшірмелерінің көптеп таралуына кедергі бола алған жоқ), аяусыз сынға ілікті.
Тарихтың даму барысы бұрынғы өткен бұлыңғыр шақты артта қалдырып, жарқын болашаққа қадам басқанын айтып, ақылға келтіруге тырысушылар көптеп табылды. Бірақ ғалым өз пікірінің ақиқаттығына бек сенімді еді, сол себепті ол ХХ ғасыр қантөгіссіз аяқталмауы мүмкін еместігін айқын болжады. Ол этностардың қалай пайда болатынын және құралатындығын, олардың әрқайсының өзіндік жас мөлшері, этникалық даму дәрежесі
болатынын білді. Кез келген халықтың тағдырын оның тарихын білу арқылы ғана түсінуге болатындығын айтты.
Жақсы немесе жаман тарих болмайды, жақсы немесе жаман тарихи еңбектер ғана болуы мүмкін. Тарихшының парызы — бұрынғы және бүгінгі тарихи оқиғалар мен құбылыстарды өзінің ой-пайымы бойынша түсіндіру, оның қыр-сырына ой жүгірту. Лев Гумилевтің еңбектері алуан түрлі тілдердегі деректерге ғана емес, география, жаратылыстану ғылымдары, этнография, халықтар мәдениеті, археология, философия, саясат ғылымдарының да деректеріне сүйенеді. Шындығында, Гумилев — бесаспап тұлға.
1960 жылы Лев Николаевич өзінің Астрахань экспедициясымен Хазарияны іздеп жүргенде мен Алматыда бір түйір нан табудың қамымен еңбектеніп, өмір сүру үшін күресіп жүрген едім. Ол кезде 17 жастамын. Арада біраз жылдар зулап өткенде, өмір жолы мені Гумилевпен жолықтырды. Мен ғалымға өзімнің көкейімде жүрген «Мир» телеарнасы туралы, оның негізгі бағдарламалары болатын телекөпірлер, радиокөпірлер туралы ойларымды айттым.
— Жүйе сені бір-ақ қылғып жұта салады,— деді Лев Николаевич, —оған қақалмайды да!
Ал бүгінде осы телекөпір мен радикөпірлер іс жүзіне асқан, күнделікті тіршіліктің бір бөлшегі сияқты дүние. Бұрындары әрбір телекөпір айтулы оқиға сынды қабылданатын. Көгілдір экраннан қағазға қарамай, ешқандай цензурасыз, кез-келген кедергілерге бөгелмей хабар таратылуы барша халық үшін таңғаларлық жетістік болатын. Бүгінде телекөпірмен ешкімді таңғалдыра алмайсың, бірақ осы бір тікелей байланыстың әлі де құндылығын жоғалтпағаны анық. Мәселен, Шешенстандағы босқындар мен Мәскеудегі лаңкестік құрбандарының туыс-туғандары тікелей эфир арқылы үш сағат тілдессе, мұны неге айтулы оқиға деп бағаламасқа?!
Бүгінде Лев Николаевич Гумилев еңбектерінің толық жинағы жарыққа шыққан. Автордың негізгі қолтаңбасына ешқандай нұқсан келмеген, цензура да, бұрмалаушылықтар да жоқ. Жуырда Қазақстан Президенті Назарбаев Астанадағы Гумилев университетіне осы 25-томдық сүбелі еңбекті сыйға тартты.
Гумилев мұраларын жарыққа шығарған Айдер Куркчи мен Ирма Мамаладзе осы жинақты жарыққа шығару үшін менің қолымнан келгенше қаражат бөлгенімді жақсы біледі. Себебі, Лев Николаевичтің алдында өзімнің қарыздар екенімді сезіндім. Құрылтайшылары Айдер Куркчи мен Ирма Мамаладзе болып табылатын Гумилев қоры ол кезде аяғына жаңа тұрып келе жатқан-ды. Сол себепті мұндай ірі жобаны қолға алу ұйымдастырушылар үшін оңайға түскен жоқ. Өз тарапымнан мен: «Егер ешкім көмектеспесе, онда біздің «Мир» компаниясы көмек қолын созатын болады. Гумилевтің жазғандары соңғы сөйлеміне, соңғы сөзіне дейін түгелдей жарыққа шығуға тиіс»,- деп кесімді сөзімді айттым.
Атқарған ісімді әсіре мақтаудан аулақпын. Дегенмен, Гумилев
компаниясының қосқан үлесі қомақты. Одан кейінгі томдарды жарыққа шығару да оңайға түскен жоқ. Бірақ әрбір кітаптың басылып шығуына ықпал еткен адамдар, ұйымдар табылды... Алдымен Гумилев шығармаларының он бес томы шықты, сосын оның ой-толғаныстары үшін дерек жиған еңбектері, ізденістері мен шешімдеріне арқау болған дүниелері он томға топтастырылды. Бір айта кетерлігі, кітаптар дүкен сөрелерінде шаң басып жатқан жоқ. Сонау қашықта жатқан, халықтың орташа еңбекақысы 20 долларды құрайтын Бішкекте әрбір томы 10 доллар тұратын кітаптар қас- қағым сәтте сатылып кеткенін көргенде, қалайша қуанбайсың?!
Жуырда Севастопольдегі «Мәскеу» зымыран крейсеріне қонақ болып барған едім. Сол сапарда бір капитан-лейтенаттың аузынан Гумилев туралы ғажап сөздерді естіп таңғалдым. Капитан өзінің оқымыстылығын көрсетуге тырысқан жоқ. Кез келген көзі ашық, көкірегі ояу адам білуге тиісті нәрсе сияқты ғалымның көзқарастары туралы ойларын ортаға салды. Мен еңбектері барлық саланың адамдары үшін қажет Гумилев үшін қуандым.
Өздерінің нақты қызметтерін атқарып қана қоймай, әлемдік деңгейдегі ғалымның мұраларын оқыған, сол арқылы дүниетанымын кеңейткен ресейлік офицерлер үшін қуандым. Гумилевтің еңбектерінің халық арасында кең таралуына үлесімді қосқаным үшін бойымды қуаныш кернеді. Бір айта кетерлігі, ғалымның өлең-жырлары топтастырылған жеке томын шығару туралы идеяны жұртшылық талқысына ұсынған да мен едім.
...Бір жылы көктем мезгілінде Санкт-Петербург шаһарында біз «Мир»
компаниясының директорлар кеңесінің отырысын өткіздік. Басқосуда түрлі жаңа идеялар ортаға салынды, пікірталастар туындады. Ойлана келе, мен әріптестеріме:
— Жігіттер, Александр Невский жаққа кеттім. Барып Лев Николаевичтің зиратына тағзым етіп қайтпақпын,— дедім.
Маған ешкім ерген жоқ, жалғыз кеттім. Бір сағат жанатын жуандау майшам сатып алдым. Гумилев зиратының басына барып отырдым да, ұзақ ойға шомдым. Лев Николаевичтің көзі тірісінде оның үйінде достарыммен бірге отырып, «Мир» телерадиокомпаниясын құру туралы идеямды ортаға салғаным есіме түсті.
— Мен болсам өзімнің ойымдағының бәрін хатқа түсірдім, достым— деген еді ақсақал. — ал сенің парызың менікімен салыстырғанда мүлде басқа. Өте ауыр жүкті иығыңа алған екенсің.
— Бірақ бұл аса керек дүние,— дедім романтикаға толы желөкпе көңілмен.— Бізге уақыт сыйлаған құндылықтардың барлығына барша адамдардың қолы жетуге тиіс. Біз қазіргі заманға сай деңгейде өмір сүруіміз керек.
Ол мұңлы әрі кекесінді жүзбен маған бір қарады...
Ал бүгін мен Гумилев зиратының басында, екеуміздің сол кездегі әңгімемізді еске түсіріп, ой тұңғиығына үңіліп отырмын.
Өтіп бара жатқан бөгде адамдар бұрылады.
— Сіз Лев Николаевичтің туысқанысыз ба?— деп сұрайды олар.
— Иә, туысқанымын...
Лев Николаевич зиратының басында өткізген сәттердің елесіндей болып өлең жолдары өмірге келді. Менің аңғал әрі пәк көңілімнен шыққан жыр жолдары мынау еді:
Гори, свеча, над тенью Гумилева,
Архангел — Виктор над Таврическим — труби!..
Пусть каждый день святится наше слово Среди разора, драки и любви.
И там, где фонари и ту аптеку...
Накрыть приходит сумеречная мгла, Ты, исцеляя Русь и человека,
Свети, Адмиралтейская игла...
Мен үшін Лев Николаевич Гумилев, оның этногенез жөніндегі еңбектері, Еуразия халықтарының тағдыры туралы ой-толғаныстары, оның болашаққа жасаған көрегендік болжамдары және біздің «Мир» телеарнасында жасап жатқан жұмыстарымыз бір-бірімен тығыз байланыстағы дүниелер болып көрінеді.
Алаша руынан шыққанмын
Біраз жылдар бұрын қазақ халқының ұлы перзенті, геолог-ғалым Қаныш Имантайұлы Сәтпаевтың 100 жылдық мерейтойына орай мақала жаздым.
Мақалада мәскеулік кинематографистердің қазақстандық интеллигенциямен кездесуі туралы да айтылған. Бұл кездесу 1943 жылдың 17-наурызында болған еді. КСРО Ғылым академиясының қазақстандық филиалының басшысы Қаныш Сәтпаев, «Абай жолы» роман-эпопеясының алғашқы кітабын жарыққа шығарып үлгерген Мұхтар Әуезов және Алматыдағы эвакуация кезінде өзінің ең соңғы шедеврі «Иван Грозныйды» түсірген Сергей Эйзенштейн қатар отырды. Ол кезде менің әлі дүниеге келмеген, анамның құрсағында жатқан алты айлық кезім. Бірақ өзімді сол тұста өмір сүріп, осы кездесуде болып, үш ұлы тұлғаның жас кездерін көргендей сезінемін.
— Жуырда Алматыға анама келгенде ол кісіден: «1943 жылдың 17-ші наурызында біздің өмірімізде қандай оқиға болып жатқан еді?»,— деп сұрадым. Анам наурыз айының дәл сол күндері солтүстікті бетке алып ұшқан
«Юнкерстердің» ізінен аспан қарақошқыл түске боялғанын айтты. Паулюстің әскері жеңіліс тапқанын мойындап, Харьков үшін қанды қырғын соғыс жүріп жатқан уақыт еді. Испанияның Герникасын бомбылаған дәл сол эскадрилияның нысаны кейінірек Солтүстік Кавказ болып өзгерді.
— Біздің кішкентай аралымызды бомбылау оларға не үшін қажет болды екен?
Кейін түсінгенімдей, сол кезде мұнайдың негізгі бөлігі Бакуден
танкерлер Еділге енуге тиіс болған. Ал немістер осы жанар-жағармай тиеген танкерлер керуенін жібермеу үшін үлкен күш жұмсаған. Сол себепті, немістер Еділ бағытын нұсқап тұрған маякты құртуға тырысыпты.
Маякта жұмыс істейтін көршіміз Маша тәтей күн сайын мұнара басына алау жағуға аттанатын. Менің әпкелерім зеңбірекшілердің орнын алмастырды, себебі зеңбірек ататын басқа еркек кіндік жоқ. Ауылдың қарапайым қыздарын зеңбірекшінің орнында елестетудің өзі қиын. Соған қарамастан, олар немістердің бір ұшағын атып түсіріпті. Кейінірек дәл сол ұшақтың қалдығын өз көзіммен көргенім бар.
Бомбылау басталған кезде жергілікті тұрғындар қалың қамыстың арасына жасырынады. Тұрғындардың барлығы қарапайым балықшы қазақтар.
Анамның қамыс арасына тығылуға шамасы жетпей, қабырғасы пулемет оқтарынан шұрқ тесік болған үйшікте бас сауғалайды. Мен дүнеиеге келген сәтте анамның жанында әкем болыпты. Ол кезде ауылда кәсіби дәрігер де, фельдшер де қайдан табылсын?! 1943 жылдың 9-шы маусымындағы қысылтаяң кезде мен өмір есігін аштым. Анамның айтуынша, өте сабырлы бала болғанға ұқсаймын.
Астрахань қаласының орталығында кезінде көпес Милосердовке тиесілі болған әсем үй орналасқан. Көпес елдің есінде көптеген қайырымды істерімен сақталған. Қалаға Киров келіп өзінің «Еділ бойында көзі тірі бір коммунист қалғанша, бұл жер Кеңес өкіметінікі болып қала береді» деген өзінің атақты сөзін айтқаннан кейін Милосердовтың басына қара бұлт үйірілген. Байғұс көпестің үйін тартып алып, пошта мен телеграф ғимаратына айналдырған. Бұған қатты налыған көпес бас сауғалап қашуға мәжбүр болады. Бірақ басқалар сияқты шекараның арғы бетіне емес, жақын жерге, яғни, Таза ағын аралына бас сауғалайды. Сөйтіп, көпес Милосердов бізге көрші қонды, ұзақ жылдар бойы маякты бақылаушы болып істеді. Мен өмірге келген сәтте анам мен әкемнің қасында көпес Милосердов отырған деседі.
Маған арал тұрғындарының өмірі өзіміз кітаптар мен фильмдерден көріп жүрген жапон балықшыларының өміріне айна-қатесіз ұқсайтындай елестейді. Кането Синдоның «Жалаңаш арал», Кобо Абэнің «Құмдағы әйел»
атты кітаптарындағы суреттелген дүниелер біздің аралда да бар: Құмдауыт қыраттар, сұрқы қашқан баспаналар, жертөлелер, ішіне ағаштан тіреулер орнатқан жартылай жертөлелер. Сұрқай тіршілік. Соғыс кезінде тамақ табудың өзі қиынға түсетін, барлығы карточкамен берілетін. Ал аралда басқа тамақ табылмаса да, балық табылады. Бұл жерде балықты майданға жіберу үшін аулайды, балықшылар азын аулақ олжаларын отбасын асырау үшін де табады. Туыс-туғандарымыз жан-жақтан жиі ағылып келеді. «Қарға тамырлы қазақпыз» ғой, анам туыстарымызға қолынан келгенше көмектесуге тырысады.
Мен Кіші жүздің қазағымын, батыс өңірде туғанмын. Кіші жүз әу бастан Ресеймен тығыз байланыста. Сондықтан өзім туралы хикаяны Еділдің төменгі жағын, Еділ мен Жайық өзендерінің арасын мекендеген хан ордаларынан, Кіші жүз мекендеген жерлерден бастағаным дұрыс болар.
Қазіргі Волгоградқа жақындау жерде Батый ханның Алтын Ордасының астанасы — Сарай қаласы орналасқан. Орта ғасырдағы Еуропа және араб ғалымдарының еңбектерінде Сарай қаласын, оның халқын, салт-дәстүрлерін қалай суреттегенін оқып отырып, өзің күтпеген көптеген дүниелерге көз жеткізесің. Мәселен, ХІV ғасырда шаһарға жолы түскен араб саяхатшысы Ибн-Батут Сарай-Беркені айналып шығу үшін таңның атысынан күннің батысына дейін тоқтамастан екі күн жүруге тура келгенін айтады. Өз дәуірінде ол көлемі Каирден сәл үлкендеу, бірақ сәулеті одан ерекшеленіп салынған, көшпелілердің салтымен шеңберленіп орналасқан айтулы шаһарлардың бірі болыпты. Осы үлкен шаһар қазір қайда жоғалып кетті?
Бүгінгі Ресейдің Волгоград облысы мен Қазақстанның Орал облысының аумағында қаладан ешбір белгі қалмағаны, жер бетінен із-түзсіз жоғалып кеткені қалай?
Эрмитаждың директоры қызметін Пиотровскийдің әкесі атқарған кезде мен ол кісіден сонау І Петр тұсында Алтын Орданың астанасын аршып алған Терещенко экспедициясы тапқан жәдігерлердің қайта кеткенін сұрастырдым.
ХХ ғасырдың отызыншы жылдары осы аймақтарда жұмыс істеген Артамонов эскпедициясының қол жеткізген деректері туралы білуге тырыстым. Бұл аймақтарға экспедиция жасалғаны жайында мен анық білетін едім. Бірақ экспедиция қандай жәдігерлер тапты? Табылған баға жетпес мұралар қайда кеткен? Неліктен осы мұралар туралы ешкім ешқандай дерек білмейді?
— Олардың бәрі жабық қорда. Көрсетуге болмайды.
— Неге көрсетпейсіздер?
— Жұрттың бәріне жариялап жіберсек, моңғол-татар езгісі туралы аңыз- әпсаналардың күлі көкке ұшады.
— Неліктен?
— Жарайды, мен сізге бір сейфті көрсетейін.
Ол кісі жұмбақ сейфті ашып, тұрмысы орташа қолөнершінің үйінен қазып алынған мұраларды алдыма жайып салды. Қарапайым қолөнершінің отбасы парсы шынысынан жасалған ыдыс-аяқтарды тұтынған екен. Парсылар шыныдан түрлі бұйымдар жасау ісінің қас шебері болғаны белгілі, тіпті Венеция мен Богемияның өзінде шыны өндірісі парсылардан келген. Сарай- Беркеге шыны мен қыштан керемет ыдыс-аяқтар жасайтын шеберлер Тебризден арнайы алдырылады екен. Бұл ХІV ғасырдағы ахуал. Ойлап қарасаңыз, христиандық Русьтің құрылғанына ол кезде төрт-ақ жүз жыл болған. Егер Артамонов тапқан мұраларды жалпақ жұрттың назарына ұсынса, халықтың көкейінде түрлі сауалдар туындауы ықтимал. Осы асыл бұйымдар қайда кеткен? Неге біз ХХ ғасырда өмір сүріп отырып, қалайы кесемен шәй ішуге тиіспіз? Біздің осыншалықты артта қалғанымыз қалай?
Осы тектес сауалдар туындатпаудың ең тиімді жолы құнды жәдігерлерді сейфке тығып тастау.
Иван Грозный Астраханды жаулап алғаны белгілі. Артынша Алексей Михайлович парсылармен соғысу үшін Еділден Каспийге шығатын флотты
көптеген қазақ тайпалары мекен еткен жерлер тартып алынып, князь Юсуповтың қарамағына берілді. Юсуповтар жергілікті халықтан, яғни, орыстар мен казактардан, қазақтардан алым-салық жинауға кірісті.
Халықтың несібесінен жиылған салықтың есебінен Юсуповтарға тиесілі зәулім сарайлар, поместьелер бой көтерді. Кейін мен осы жерлерге барғанымда осындағы дос-жарандарыма мұндағы көздің жауын алатын ескерткіштер мен басқа да құнды дүниелердің тең жартысы менікі деп әзіл- шыны аралас қалжыңдайтынмын...
Санкт-Петербургте Қысқы сарайға жақын жерде өзен жағалауында Бекетов атындағы университеттің ректорының үйі орналасқан. Блоктың әжелерінің арғы тегі Карелиндер әулетінен тарайды. Георгий Силыч Карелин ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген орыстың аса талантты саяхатшыларының бірі. Ол қазақ далалары мен Каспий бойына жасаған саяхаттарының арқасында атын шығарған.
Осы Георгий Карелин Дмитрий Иванович Менделеев пен Бекетовтың қайын атасы болып келеді. Көз көргендердің айтуына қарағанда, өткір сын- пікірлері тиісті органдардың назарына ілігіп, Орынбор даласына жер аударылған көрінеді. Кейінірек Менделеевке күйеу бала болған Александр Блок осы саяхатшы Карелинмен қоян-қолтық араласып, оның көптеген ой- пікірлерін, аталы сөздерін бойына сіңірген. Демек, Блоктың «Скиф» атты атақты туындысы, ақынның еуразияшыл дүниетанымы жоқ жерден пайда болмаған. Ақын барлық ғұмырын Азияны түсінуге, Еуропа мен Азияның шекарасында жатқан Ресейдің тарихи міндетін түсінуге арнаған қариялардың көзін көрді. (Бір айта кетерлігі, әр кезеңде Еуропа мен Азияның шекарасы әртүрлі көрсетілген: Ежелгі гректер Еуропа Пантикапамен шектеледі деп есептеген, олар қазіргі Керч-Таманды Азияға жатқызған). «Мы, как послушные хлопы, держали шить между двух враждебных рас — монголов и Европы...»
Өзінің Орынбор аймағында өткізген жылдарында Карелин менің тумаларыммен тамыр-таныстықта болған екен. Олармен бірге бұрынғы хан ордасында — бүгінгі сұрқы қашқан аудан орталығында отырып шай ішіп, орыс, француз тілдерінде әлемдік проблемаларды талқылаған. Бұрындары Гурьев деп аталған қазіргі Атырау қаласында Георгий Силыч өртеніп кеткен үйдің іргетасы әлі күнге дейін тұр. «Наше наследие» журналында менің бабаларым мекендеген жерлермен байланысты ұлы тұлғалар туралы дүниелерді көптеп жарияланғанын да айта кеткен жөн.
Әнуар Әлімжанов өзінің «Махамбеттің жебесі» деп аталатын тамаша туындысында ХVІІІ ғасырға дейінгі аралықта орыс патшаларының сарайындағы көптеген рәсімдер түркі қағандарынан алынғанын айтады. Ал патшаның оң қолы дала хандарынан болған. Арғы тегі түркілерден тарайтын ақын Державиннің «Фелица» атты одасында қырғыз-қайсақ ордасының теңдессіз сұлу патшайымын жырға қосуы тегін емес. Кейбіреулер поэтикалық шығарманың кейіпкері ретінде ғана түсінетін Фатима ханым қазақтар үшін өмірде болған, бүгінгі Орал облысындағы Орда ауданын
мекендеген адам. Ол Кіші жүздің соңғы сұлтаны Жәңгір ханның әйелі. Менің нағашы жұртым осы атақты әулетпен туысады.
Журналист болып жүрген кезімде Батыс Қазақстан обкомының бірінші хатшысы қызметін, кейін Батыс Қазақстан облысының әкімі қызметін атқарған ескі достарымның бірі Нәжімедин Есқалиев маған мынадай бір оқиғаны баяндап берді.
Есқалиев Орыс Императорлық географиялық қоғамының мүшесі болған белгілі тұлға Салық Бабажановтың зиратын іздеумен шұғылданған еді. Қазақ халқының көрнекті перзенті Салық Бабажанов Алтын Орданың ең алғашқы астанасы Сарай-Беркедегі зиратта жерленген болып шықты. Ал қазіргі таңда аталған аймақта Капустин Яр зымыран айлағы орын тепкен. Зымыран айлағындағы жұмыстардың барлығы құпия, кірген нәрсе де, шыққан нәрсе де қатаң тексеруден өтеді.
Капустин Яр қарапайым халық үшін жабық жер. Бірақ менің досым Нәжімедин Есқалиевті бұл тежей алмайды. Ол зымыран айлағының қолбасшысына барып:
— Бауырым, сөзіме құлақ түрші. Қазақ халқының көрнекті тұлғаларының бірі, біздің тарихымызда ерекше орны бар адамдардың бірі сен басқарып отырған жерде жерленген. Бізге соның мазарын іздеп табуға рұқсат бер,—
деп базынасын айтады.
Қолбасшы:
— Мені кім деп ойлап тұрсың?! Әлде, адамгершілігі жоқ меңіреу біреу деп пе едің?! Әкел, жоспарыңды көрсет,— дейді.
— Міне, мынау Алтын Орданың астанасы Сарай-Берке шаһары. Қаланың солтүстік-шығысында зират орналасқан. Полигонның картасы қайда, сенің зымырандарыңның шахтасы қай жерде орналасқан?
— Дәл сен нұсқаған жерде, Сарай-Батудың үстінде.
Қолбасшы да азамат екен, шахталардың картасын қарап шыққаннан кейін бірден:
— Кеттік. Айтпақшы, сен өзің кім болып істейсің?
— Мен Батыс Қазақстан обкомының бірінші хатшысымын.
— Бізде бірінші хатшы тұрмақ, Саяси бюро мүшелерін де кіргізбейді.
Жарайды, менің досым дей салайық. Жүр, жолға шығайық.
Сонымен, екеуі Салық Бабажановтың сүйегі жатқан жерді іздеуге аттанады. Діттеген жерге жақындаған сайын Нәжімедин толқи түседі.
— Неге сонша толқып келесің?
— Мұндай айтулы оқиғаға қалай толқымассың? Бұл оқиға туралы міндетті түрде журналға мақала беремін.
— Ешқайда ештеңе жазудың қажеті жоқ.
Зираттың орнында стратегиялық қарсыластарын нысанаға алған ең қуатты зымыран шахтасы орналастырылыпты. Бұл дегеніңіз ат шаптырым жерді алып жатқан үлкен жерасты кешені.
— Иә, енді не істейміз? — деп сұрайды қолбасшы.
Нәжіметдин болса өзімен бірге қоладан құйылған мемориал тақта әкелген
көкірегі ояу азамат қой. Оның үстіне, мәдениеті жоғары, бабалар тарихын көкейіне тоқып өскен білімдар адам. Осы мемориал тақтаны мазардың басына орнатуды көздеп келсе керек. Өкінішке қарай, мазар жоқ, оның орнында үңірейген құдық қана жатыр. Амал жоқ, Салық Бабажановтың зиратына қойылуға тиіс тақтаны зымыран шахтасына орнатуға тура келеді.
Құдай бетін аулақ қылсын деп айтайық, алда-жалда ядролық қақтығыстар орын ала қалса, қарсыластарға СС-18 деп аталатын қауіпті қару біздің бабаларымыздың атынан ұшырылуы ықтимал.
Иә, осындай да оқиға болған біздің байтақ даламызда. Дос-жарандарымнан естігендерімді айтпағанда, өзімнің есімде сақталған жайттар да аз емес. Осы сайын даланың сай-саласын мекендеген жергілікті халық малшылар мен балықшылар болып екіге бөлінетін. Қарапайым қазақтар ауызекі әңгімеге кейбір орысша ұғымды араластырып сөйлей бастады. Әлі күнге дейін есімде, әкем анама: «Мен батағаға кеттім» дейтін. «Батаға» дегеннің не екенін түсіне алмай әлекпін. Сөйтсем, әкемнің «батаға» деп жүргені орыстың «ватагасы»
болып шықты.
Балықшы ватагалардың жағалауда кәсіпорындары болатын. Балықшы артельдерді осылайша қазақтар «батаға», орыстар «ватага» дейді. Бұл сөздің мағынасын көпшілік біле бермейді. Бір халықтан екінші бір халықтың тілдік қолданысына ауысқан сөздер қазақтар мен орыстар, казактар аралас-құралас өмір сүрген сол бір ат төбеліндей аз қауымның өзіндік мәдениет келбеті сияқты сезіледі маған. Заманында славьян, түрік, моңғол (қалмақ) халықтарының араласуынан туған мәдениет ғасырлар бойы осы өңірде сақталып қалған.
Менің әкемнің есімі — Мінәж, араб тілінен аударғанда бұл — тазару, арылу деген мағынаны білдіреді. Әкем Кіші жүзге қарасты Алаша руынан шыққан. Кіші жүзде Байұлынан тарайтын он екі ру бар. Сондықтан да он екі ата Байұлы деп атайды. Шеркештер мен Адайлар — қызуқанды жауынгер халық. Ал Алаша руы ойшыл, салқынқанды болып келеді. Алашадан елдің қамын жеген бетке ұстар ақылман азаматтар, күрделі мәселелерді көрегендікпен шеше білген әділ билер, кемеңгер тұлғалар көп шыққан. Біз Алашаның ішінде Қоңыр бөрікті Алаша деген тармағынан тараламыз. Әрине, бұл менің бабаларым жаппай қоңыр бөрік қана киген дегенді білдірмейді.
Бәлкім, халықтың назарында жүрген танымал бабаларымның бірі қоңыр бөрік киіп, соның арқасында тұтас рудың халқын солай атап кеткен болар.
Менің атам Шалахмет пен оның інісі Шеруен жүз жасаған адамдар. Күйлі- қуатты адамдар болған. Олардың аталары да, бертіндегі Шалахметовтер әулеті де бұрынғы Гурьев, бүгінгі Атырауға жақын маңайда, Жайық мен Еділ өзенінің ортасында Астараханға жақын аймақты мекен еткен. Атыраудан тоқсан шақырымдай қашықтықта Жамбай деп аталатын жер бар. Онда Атырау өңіріндегі ең алғашқы балық зауыттарының бірі, яғни «батаға»
орналасқан.
Алғашында бұл жер теңіз жағалауы болса керек. Олай дейтінім, балық зауыттарын суы таяз тұстарға салмайды, өйткені балық тиейтін кемелер жағалауға келе алмауы мүмкін ғой. Алайда, жыл өткен сайын Каспийдің
деңгейі төмендеп, суы тартыла берді. Жағалау балық зауыты орналасқан жерден қашықтап кетті. Бұрын теңіз суы шайып жатқан жерлерді қалың сор мен құм төбелер басты.
Жетпісінші жылдары Гурьев пен Астраханның арасында теміржол салынып жатқанда геодезистер Жамбай ауылының бетке ұстар ақсақалдарының бірі болып саналатын менің Шеруен атамды арнайы іздеп келді. Олар жиырмасыншы ғасырдың басында теңіз жағалауы қай жерден өткенін сұрай келіпті. Темір жолды сонау 1900 жылғы жағалау сызығынан қашықтау жерден салу қажет еді. Бір қызығы, көп ұзамай Каспий теңізінің суы айтарлықтай көтеріліп бұрынғы дейіне жетті. Сөйтіп атамның жол салушыларға берген кеңесі ақиқатқа айналды.
Бүгінде Жамбайда мұнай алпауыттарының бірі саналатын «Шеврон»
компаниясының өкілдігі орналасқан. (Ауыл тұрғындары «Америкалықтар неткен ақылды халық, компанияларының атауын біздің Шеруен ақсақалдың құрметіне қойыпты» деп қалжыңдап жүр). Ондаған жылдар бойы қол қусырып жұмыссыз отырған халық қазір америкалық жасыл қағазға қол жеткізіп, бір жасап қалды. Мен де оларға: «Біз неге аузымызды ашып қарап отырғанбыз?! Осы жерді әлдеқашан жекешелендіріп алу керек еді ғой!» деп қалжыңдаймын. Қайдағы жекешелендіру?! Кеңес Үкіметі кезінде жекешелендіру туралы ой ешкімнің басына кіріп-шықпаушы еді ғой...
Жуырда шетелдік мұнай компанияларының сарапшылары Каспийдің қазақстандық секторын бұрғылау барысында миллиардтаған тонна мұнай қоры табылғандығын хабарлады. Шындығында, Қазақстан үшін дәл осы айғақты шетелдіктердің айтқаны ауадай қажет еді. Осылайша, қазақстандық Кувейт туралы аңыз әңгіме ақиқатқа айналды. Біздің еліміз үшін әлемдік нарықтағы мұнай балансын, яғни оның бағасын да айқындайтын елдердің ұйымына — ОПЕК-ке мүше болу мүмкіндігі туды. Бұл экономикалық тұрғыда үлкен жетістік екені көзі қарақты ағайындардың бәріне белгілі.
Менің мәскеулік достарым:
— Сендердің аймақтарыңа осынша мол мұнай қоры қайдан келген?— деп сұрайды.
— Қазақтар әуел бастан мал шаруашылығымен шұғылданған,— деп жауап беремін.— Қой, жылқы сияқты түліктер жаңа геологиялық дәуірдің жануарлары. Ал ежелгі дәуірде қазақтар мыңғырған динозаврларды да баққан. Осы динозаврлардың қалдығынан мұнай қорлары қалыптасқан.
Аманғали атам
Әкем 1913 жылы Жамбайда туған. Он үш жасқа қадам басқанда оған бай- құлақтарды кәмпескелеу науқанына ұшырамау үшін туған өлкесінен бас сауғалауға тура келіпті. Осылайша, ол кісі Астрахань облысына жақын жердегі халық тығыз орналасқан елді мекендердің біріне қоныстанады. Бұл жерде қарапайым халықтың арасына жасырыну оңайға түсетін еді. Сөйтіп, Волгорыбтрестегі балық зауытына жұмысқа орналасады, ағайын-тумаларын
