qf 599.735.53 (574)
y.f. 2V2"Y?1, f.y. ja3$#$"Y?2*
1G8#)3)-) 5&#*E&'&834 1>{, #. #.&8#(*&, 1*##3<#("4 ¬&'&%"234;
2y"."'8*-?"o"/#)"8#(3< -83E&%#3)&) 3:&83 `. )&:3#*E", %"5@#(, ?"o"/#)"8
*>E)*% '54 (*%%&#.*8'&8233: [email protected]
n9J:9JL:QQK-<9JK;<¨:9P<: §;:S§K9>OP< §;KG>9OI 9I^WIPKL L XII[9JIQ:
2b&/$""Y&1> &29@2%Y? %252a&12"&%Y9 A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%b, YCb12=$9 ? `Y/@Y-72/>&%Y3 3$;#A- 7$>$, ? 2022 @Y#A ?Y57Y&/2 #Y 7$%Y7#"4a 801 14&. %5$3V/B7Y?. y$&1"4$ p$73$74 A1?$7;#2=1 Y
&b/>"$9Wba VY172?2a 1b3b ;b?Y1"43b &$/>&%YaY5B9&1?$""4a VY/$9 b V2&1Cb b 17$CA=1 b&%A&&1-
?$""Y@Y &Y%72$"bB VY@Y/Y?>B. ` 1Y ;$ ?7$3B V7b7Y#YYa72""4$ Y7@2"b52tbb V7$#/2@2=1 ba #2/>-
"$9WA= Ya72"A. ` 72CY1$ V7Y?$#$" 2"2/b5 /b1$721A7"4a 321$7b2/Y? b VY/A$""4a 72"$$ &YC&1?$"-
"4a 7$5A/>121Y? VY &YV7B;$""Y3A b5A$"b= #b"23b%b b&/$""Y&1b &29@2%Y? b ba ?$&$""$9 32&&Y?Y9
@bC$/b & Y&YC$""Y&1B3b b53$"$"bB V7b7Y#"Y-%/b321b$&%ba A&/Y?b9 7$@bY"2. n7Y34W/$""49 V7Y- 34&$/ A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%b &29@2%Y? "22/&B ? 1954 @Y#A b & V$7$74?23b V7Y#Y/;2/&B #Y 1994 @Y-
#2. !"43b &/Y?23b, #YC42 &29@2%Y? V7$#&12?/B/2 &YCY9 ? 1Y ?7$3B YC4"Y$ 7$@A/B1Y7"Y$ 3$7Y- V7bB1b$. 21$3 "2&1AVb/ #Y/@Y?7$3$""49 V$7bY# #$V7$&&bb ba b&/$""Y&1b, %Y1Y749 &?B52/b & "$- A3$7$""43 Y1&17$/Y3 b C72%Y">$7&1?Y3. nY%252"Y, 1Y ?Y/"YYC725"2B #b"23b%2 b&/$""Y&1b VYVA- /Btbb &29@2%Y? VY/"Y&1>= 52?b&b1 Y1 V7Y#A%1b?"Y&1b 172?Y&1YB b YC?Y#"$""Y&1b 3$&1 ba YCb12"bB.
r/ACY%2B b V7Y#Y/;b1$/>"2B #$V7$&&bB ? b&/$""Y&1b ;b?Y1"4a ? 2000-a @Y#2a ?Y5"b%/2 ? 7$5A/>12- 1$ &b/>"Y@Y &Y%72$"bB 3$&1 ?Y#YVYB, 12% %2% ? 1Y1 V$7bY# b5-52 14-/$1"$@Y Y1&A1&1?bB VY?$7a"Y&1-
"Y@Y &1Y%2 ?$&$""ba 12/4a ?Y# ? 3$&1"A= @b#7Y@72pb$&%A= &$1> V7Yb5YW/Y VY?&$3$&1"Y$ ?4&4a2-
"b$ V7A#Y? b &Y7, YC3$/$"b$ Y5$7 b 7$%. zbW> ? 2010–2011 @Y#2a "22/Y&> "Y?Y$ VYVY/"$"b$ Y1%74- 14a ?Y#Y$3Y? 12/43b ?Y#23b, b & 1$a VY7 #Y 2022 @Y#2 Y"b "b%Y@#2 "$ V$7$&4a2/b. !3$""Y ? 1Y ?7$- 3B "22/Y&> b"1$"&b?"Y$ V7b72$"b$ b&/$""Y&1b VY@Y/Y?>B &29@2%Y?. n7Y2"2/b5b7Y?2"4 V7bb"4
?$&$""$9 V$7bY#b$&%Y9 32&&Y?Y9 b5Cb721$/>"Y9 @bC$/b &29@2%Y?. nY%252"Y, 1Y V7bb"Y9 1Y@Y B?- /$"bB 3Y;$1 C41> "$52725"2B CY/$5"> — 1b3V2"bB, %Y1Y72B b#$"1bpbtb7A$1&B &%Y7Y1$"Y&1>= 52CY- /$?2"bB, 1Y YCB&"B$1 $$ b5Cb721$/>"49 a272%1$7 (@bC"A1, ? Y&"Y?"Y3, 32/YVY#?b;"4$ 7Y#b?Wb$
&23%b). b3V2"bB, VY-?b#b3Y3A, 3Y;$1 &/A;b1> 17b@@$7"43 3$a2"b53Y3 52VA&%2 #7A@ba ?1Y7Y&1$- V$""4a CY/$5"$9 ? Y7@2"b532a ;b?Y1"4a, ? 1Y3 b&/$ %Y"12@bY5"Y@Y V2&1$7$//$52, %Y1Y749 VY&1YB"-
"Y 7$@b&17b7A=1 A VY@bCWba ;b?Y1"4a. nY@Y/Y?>$ ;b?Y1"4a VY&/$ 32&&Y?Y@Y ?$&$""$@Y V2#$;2 &29-
@2%Y? ?Y&&12"2?/b?2$1&B $7$5 "$&%Y/>%Y /$1 #Y V7$;"$@Y A7Y?"B b5-52 ?4&Y%Y9 V/Y#Y?b1Y&1b %2% ? V$7bY#4 #$V7$&&bb, 12% b ?4&Y%Y9 b&/$""Y&1b. nY1Y3A "$1 "b%2%ba Y&"Y?2"b9 #/B Y13$"4 V7Y- 34&/2 &1Y/> t$""Y@Y &23Y?Y5YC"Y?/B$3Y@Y 7$&A7&2 & A$1Y3 #b"23b%b $@Y b&/$""Y&1b VY# ?/bB"b$3 V7b7Y#"Y-%/b321b$&%ba A&/Y?b9.
?5A&E+& #5*E": &29@2%b, A72/>&%2B @7AVVb7Y?%2, #b"23b%2 b&/$""Y&1b, %Y73Y?2B C252, YC?Y#"$"-
"Y&1> 1$77b1Y7bb, ?$&$""BB @bC$/>, 1b3V2"bB, V7Y34&$/ ;b?Y1"4a.
zE&'&83&
~2 1$77b1Y7bb f252a&12"2 "23$1b/2&> 1$"#$"tbB % 7$5%Y3A A?$/b$"b= b&/$""Y&1b VYVA/Btbb
&29@2%Y? (Saiga tatarica L.), Y&YC$""Y A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%b, %Y1Y72B 3b@7b7A$1 ? V7$#$/2a `Y/;-
&%Y-72/>&%Y@Y 3$;#A7$>B. ` 1Y9 @7AVVb7Y?%$ ? 2022 @Y#A "2&b14?2/Y&> CY/$$ 801 14&. @Y/Y? [1].
2%Y$ B?/$"b$ ?45?2/Y V7Y1b?Y7$b?4$ #b&%A&&bb 3$;#A V7b7Y#YYa72""43b &17A%1A723b b 3$&1-
"43 "2&$/$"b$3, %Y1Y74$ A1?$7;#2=1 Y &A$&1?$""4a VY172?2a &29@2%23b &$/>&%YaY5B9&1?$""4a VY/$9 b V2&1Cb. Y#"Y9 &1Y7Y"4, V7$#/2@2$1&B V7Y#Y/;21> Ya72""4$ 3$7YV7bB1bB b5-52 YV2&$"bB VY?1Y7$"bB #/b1$/>"Y@Y V$7bY#2 #$V7$&&bb b 3$#/$""Y@Y ?Y&&12"Y?/$"bB b&/$""Y&1b, %2% ? 2000-$
@Y#4, & #7A@Y9 — p$73$74 17$CA=1 &b/>"Y@Y &Y%72$"bB b&/$""Y&1b ;b?Y1"4a. /$#A$1 Y13$1b1>,
1Y &$/>&%YaY5B9&1?$""4$ V7Yb5?Y#b1$/b 72"$$ 12%;$ 17$CY?2/b &Y%72$"bB VY@Y/Y?>B &29@2%Y? ?
@Y#4 & @Y725#Y CY/$$ "b5%Y9 b&/$""Y&1>= [2–4]. `V7Y$3, "2 &Y?7$3$""Y3 12V$ "$YCaY#b3Y&1> b&-
%A&&1?$""Y9 7$@A/Btbb b&/$""Y&1b &29@2%Y? "$ &12?b1&B VY# &Y3"$"b$, Y#"2%Y #Y &ba VY7 "$1 YCY&-
"Y?2""4a V7$#/Y;$"b9 VY YV1b32/>"Y3A 7$W$"b= #2""Y9 V7YC/$34. n7b 1Y3 b5?$&1"Y, 1Y 72"$$
V7Y34&$/ Y&A$&1?/B/&B ? 1954–1998 @Y#4 ? V$7bY#4 ?4&Y%Y9 b&/$""Y&1b & A$1Y3 V7Y@"Y52 V7b- 7Y#"4a 7$&A7&Y? [4–8]. !&VY/>5Y?2"b$ &1Y/> t$""Y@Y &23Y?Y5YC"Y?/B=$@Y&B CbY/Y@b$&%Y@Y 7$-
&A7&2 ? V7Y34W/$""4a 32&W12C2a V7$#&12?/B$1&B ?VY/"$ YCY&"Y?2""43 b "$YCaY#b343 "2 @Y&A#27-
&1?$""Y3 A7Y?"$ #/B A/AW$"bB V7Y#Y?Y/>&1?$""Y9 V7Y@72334 &172"4, 12% %2% V7Y#A%1b?"Y&1> VY-
Buketov
University
@Y/Y?>B &29@2%Y? &72?"B/2&> & YC$9 7$@bY"2/>"Y9 V7Y#A%1b?"Y&1>= 3$/%Y@Y 7Y@21Y@Y &%Y12 (Y?$t b
%Y5).
~2W2 t$/> — V7$#&12?b1> $&1$&1?$""Y-b&1Y7b$&%Y$ YCYC$"b$ 7$5A/>121Y? b5A$"bB b&/$"-
"Y&1b &29@2%Y? A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%b #/B ?4B?/$"bB b YCY&"Y?2"bB 2/@Y7b132 YV1b32/>"Y@Y, %Y- /Y@b$&%b C$5?7$#"Y@Y b&VY/>5Y?2"bB b #Y&1Y?$7"Y@Y V7$A3"Y;$"bB VY@Y/Y?>B &29@2%Y?.
`")&%3"5+ 3 :&)*'+
C$%1Y3 b&&/$#Y?2"b9 B?/B$1&B A72/>&%2B @7AVVb7Y?%2 &29@2%Y?, YCb12=2B ? 3$;#A7$>$
`Y/@b b 72/2. {29Y" b&&/$#Y?2"bB 72&VY/Y;$" ? V7$#$/2a n7b%2&Vb9&%Y9 "b53$""Y&1b. ~2bCY/>- WA= V/Y2#> 52"b32$1 3Y7&%2B 2%%A3A/B1b?"2B 72?"b"2, V/Y&%2B VY?$7a"Y&1> %Y1Y7Y9 a272%1$7b5A-
$1&B #Y?Y/>"Y "2/bb$3 Y5$7"4a @$Y&b&1$3 (fbWb b /%$" A5#4 27%4/, s2/4%14 27%4/ b 1.#.).
#$&> 72&VY/Y;$"4 V$7$&$%2=b$ 72?"b"A #Y/b"4 7$% 274Y5$", f272Y5$", j4Y5$%. ~2bCY/>W2B
@/ACb"2 ?$71b%2/>"Y@Y 72&/$"$"bB ? &$?$7Y-52V2#"Y9 2&1b — ? C2&&$9"$ 7. j4Y5$% [9].
q/B %/b3212 7$@bY"2 a272%1$7"4 7$5%2B %Y"1b"$"12/>"Y&1> b 52&AW/b?Y&1>, 321$7b%Y?49 7$-
;b3 1$3V$721A74 b &b/>"4$ ?$172, "$#Y&121Y"Y$ %Y/b$&1?Y 213Y&p$7"4a Y&2#%Y? V7b ?4&Y%Y9 b&- V27B$3Y&1b.
$3$/>"49 pY"# 2V2#"Y-f252a&12"&%Y9 YC/2&1b ? 2021 @Y#A &Y&12?/B$1 15 133,9 14&. @2, ? 1Y3
b&/$ %Y73Y?4$ A@Y#>B 12 307,2 14&. @2, b/b 81% 1$77b1Y7bb YC/2&1b [10]. ` #2""Y3 b&&/$#Y?2"bb
"2& b"1$7$&A$1 1$77b1Y7bB `Y/@Y-72/>&%Y@Y 3$;#A7$>B ? V7$#$/2a 2V2#"Y-f252a&12"&%Y9 b j14- 72A&%Y9 YC/2&1$9, %Y1Y72B B?/B$1&B 3$&1YYCb12"b$3 A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%b &29@2%Y?. {29Y" b&&/$-
#Y?2"bB CY@21 V2&1Cb"43b b &$"Y%Y&"43b &$/>&%YaY5B9&1?$""43b A@Y#>B3b. n7b 1Y3, %2% VY%2- 54?2=1 "$%Y1Y74$ b&&/$#Y?2"bB [11, 12], YC2B #$@72#2tbB $&1$&1?$""4a %Y73Y?4a A@Y#b9 b YVA&- 14"b?2"b$ 5$3$/> a272%1$7"Y #/B %Y73Y?4a A@Y#b9 sY%$9Y7#b"&%Y@Y, f2512/Y?&%Y@Y, _2"@2/b"&%Y@Y 729Y"Y? 2V2#"Y-f252a&12"&%Y9 YC/2&1b. 2%;$ ? fA732"@25b"&%Y3 729Y"$ j1472A&%Y9 YC/2&1b "2-
&b14?2$1&B 0,63 3/" @2 #$@72#b7Y?2""4a V2&1Cb, ? !&2129&%Y3 — 0,9 3/" @2, b/b &YY1?$1&1?$""Y 50 b 63 % Y1 YC$9 V/Y2#b [13]. nY b&&/$#Y?2"bB3 y._. y2a23C$1Y?2 [14], "2 &$@Y#"BW"b9 #$">
Y&121Y"2B #$@72#2tbB ?&17$2$1&B ? V$&%2a ~274"%A3 "2 V/Y2#b 30 %.
&"Y?"43b V7bb"23b #$@72#2tbb %Y73Y?4a A@Y#b9 VY/AVA&14""Y9 b VA&14""Y9 5Y" B?/B=1&B A?$/b$"b$ VY@Y/Y?>B &%Y12 b, &YY1?$1&1?$""Y, "2@7A5%b "2 $#b"btA V/Y2#b b "$ 7$@A/b7A$349 V$- 7$@Y" &%Y12. 1b #2""4$ VY#1?$7;#2=1&B b"pY732tb$9 #b&12"tbY""Y@Y 5Y"#b7Y?2"bB b @$Yb"pY7- 32tbY""Y@Y 3Y#$/b7Y?2"bB VY YV7$#$/$"b= &1$V$"b #$@72#2tbb %Y73Y?4a A@Y#b9 [15–18]. {29Y"
YCb12"bB &29@2%Y? A72/>&%Y9 VYVA/Btbb VY 1b3 #2""43 B?/B$1&B "2bCY/$$ #$@72#b7Y?2""43.
` V7$#$/2a `Y/@Y-72/>&%Y@Y 3$;#A7$>B Y13$2$1&B V$7$@7A5%2 %Y73Y?4a A@Y#b9 ? &?B5b &
%7A@/Y@Y#b"43 ?4V2&Y3, V7b?Y#Bb3 % #$@72#2tbY""43 V7Yt$&&23 ?C/b5b 2–5-%b/Y3$17Y?Y9 5Y"4
?Y%7A@ "2&$/?""4a VA"%1Y?, &1Y9Cb &%Y1Y?Y#Y? b 3$&1 ?Y#YVYB, Y1&A1&1?b$ V2&1Cb$YCY7Y1Y? b Y127"Y@Y V$7$3$$"bB &%Y12 "2 Y1#2/$""4$ V2&1Cb2 [9, 11, 13, 15]. 1b "2@7A5%b ?/bB=1 "2 CbY- V7Y#A%1b?"Y&1> b p/Y7b&1b$&%b9 &Y&12? 172?Y&1YB, V7b?Y#B1 % &CY= b VYB?/$"b= ?$17Y?Y9 7Y5bb VY? &$92& b ? CA#A$3.
` "2&1YB$$ ?7$3B #Y3b"b7A=1 3$/%b$ p$73$7&%b$ aY5B9&1?2 [19], A %Y1Y74a b3$$1&B #Y&1AV /bW> % Y@72"b$""Y9 V2&1Cb"Y9 V/Y2#b ?C/b5b & "2&$/$""43b VA"%123b. ` 1Y ;$ ?7$3B b3$$1&B
"$%Y1Y7Y$ %Y/b$&1?Y aY5B9&1? & %7AV"43b V2&1Cb"43b V/Y2#B3b, %Y1Y74$ "$ b&VY/>5A=1&B ? VY/"Y9 3$7$ [20]. 27$53$7"49 ?4V2& &%Y12 ?Y%7A@ "2&$/$""4a VA"%1Y? &?B52" & 1$3, 1Y 3$/%b$ ?/2-
#$/>t4 YC4"Y "$ 3Y@A1 &$5Y""Y 3b@7b7Y?21> "2 Y1#2/$""4$ V2&1Cb2 b5-52 &1Yb3Y&1b 172"&VY712, Y1&A1&1?bB 72CY$9 &b/4, V/YaY YC&/A;b?2$34a #Y7Y@ b 1. #. [20]. 1Y, ? &?Y= Y$7$#>, Y17bt21$/>"Y
&%254?2$1&B "2 &Y&1YB"bb V2&1Cb ?Y%7A@ ;b/>B [21, 22]. ` 2V2#"Y-f252a&12"&%Y9 YC/2&1b b3$$1&B 3 720,7 14&. @2 5$3$/> 52V2&2 (18 % Y1 ?&$9 V/Y2#b 1$77b1Y7bb), CY/>W2B 2&1> %Y1Y74a 1$Y7$1b$-
&%b #Y&1AV"2 #/B 27$"#4 b 3Y;$1 C41> b&VY/>5Y?2"2 #/B ?4V2&2 ;b?Y1"4a. #"2%Y 1b @Y&A#27&1-
?$""4$ V2&1Cb2, %2% V72?b/Y, &b/>"Y A#2/$"4 Y1 "2&$/$""4a VA"%1Y?, 1Y &"b;2$1 ?$7YB1"Y&1> &$- 5Y""Y@Y V$7$3$$"bB ;b?Y1"4a 3$/%b3b ?/2#$/>t23b VY#2/>W$ Y1 2A/Y?. nY1Y3A Y1#2/$""4$ V2-
&1Cb2 b3$=1 CY/$$ "b5%A= V2&1Cb"A= "2@7A5%A [19].
A$&1?A=1 b&&/$#Y?2"bB b53$"$"bB p/Y7b&1b$&%Y@Y CbY/Y@b$&%Y@Y 725"YYC725bB ?&/$#&1-
?b$ ?4V2&2 &%Y12 [21, 22]. q/B CY@214a ?b#23b V1bt b 3/$%YVb12=ba &1$V"4a &YYC$&1? b3$$1 CY/>WY$ 5"2$"b$ #$@72#2tbB V2&1Cb b5-52 V$7$?4V2&2 ?Y%7A@ "2&$/$""4a VA"%1Y?, 2 12%;$ Y1&A1-
&1?b$ #Y32W"ba ;b?Y1"4a "2 Y1#2/$""4a ?4&Y%YV7Y#A%1b?"4a 5$3/Ba [23].
Buketov
University
2%2B &/Y;b?W2B&B &b&1$32 ;b?Y1"Y?Y#&1?2 Y17bt21$/>"Y VY?/bB/2 "2 &Y&1YB"b$ V2&1Cb ? 3$&12a YCb12"bB &29@2%Y?. Y?7$3$""Y$ A?$/b$"b$ b&/$""Y&1b ba VY@Y/Y?>B ?454?2$1 YC$&VY%Y-
$""Y&1> A 3$&1"4a p$73$7Y? b5-52 ?Y53Y;"Y9 %Y"%A7$"tbb 52 V2&1Cb2. nY &121b&1b$&%b3 #2""43 [24], b&/$""Y&1> Y?$t b %Y5 ?Y ?&$a %21$@Y7bBa aY5B9&1? ? `Y/@Y-72/>&%Y3 3$;#A7$>$ ? V7$#$/2a
2V2#"Y-f252a&12"&%Y9 YC/2&1b ? 2021 @Y#A &Y&12?b/2 ?&$@Y 752,3 14&. @Y/Y?, 1Y &Y&12?/B$1 62 % ba VY@Y/Y?>B ?Y ?&$9 YC/2&1b. j b&/$""Y&1> %7AV"Y@Y 7Y@21Y@Y &%Y12 &YY1?$1&1?$""Y 436, 8 14&. @Y/Y?, /YW2#$9 157,0 14&. @Y/Y?, ?$7C/=#Y? 2 14&. @Y/Y?. `&$@Y ?4V2&2$3Y$ VY@Y/Y?>$ &$/>&%YaY5B9&1?$"-
"4a ;b?Y1"4a &Y&12?/B=1 1,3 3/" @Y/Y?. n7$YC/2#2$1 3$/%b9 7Y@2149 &%Y1 — 55,7 %; %7AV"49 7Y-
@2149 &%Y1 &Y&12?/B$1 32,4 %; /YW2#b — 11,7 %; ?$7C/=#4 — 0,2 %. 2%b3 YC725Y3, #Y3b"b7A=1 Y?t4 b %Y54, % %Y1Y743 #YC2?b/Y&> &YVY&12?b3Y$ %Y/b$&1?Y &29@2%Y?, 1Y ?/bB$1 "2 &Y&1YB"b$ VY-
?$""Y-72&1b1$/>"Y@Y VY%7Y?2 7$@bY"2 52 &$1 A?$/b$"bB V2&1Cb"Y9 "2@7A5%b "2 $#b"btA V/Y2#b.
!&VY/>5Y?2/b&> /b1$721A7"4$ b&1Y"b%b VY b5A$"b= %Y/Y@bb b V7Y34&/A &29@2%Y?, ba $;$-
@Y#"Y9 b&/$""Y&1b, 2 12%;$ Y&YC$""Y&1B3 ?$&$""$9 32&&Y?Y9 @bC$/b: b5 &V$tb2/b5b7Y?2""Y@Y ;A7-
"2/2 «Saiga news», !"1$7"$12 b #7A@ba b&1Y"b%Y?.
f7Y3$ 1Y@Y, b&VY/>5Y?2/b&> &YC&1?$""4$ ?4?Y#4, %Y1Y74$ C4/b VY/A$"4 ? 7$5A/>121$ b5A$-
"bB "23b Y&YC$""Y&1$9 725?b1bB A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%b &29@2%Y?. &"Y?Y9 1ba b&&/$#Y?2"b9 B?/B- /b&> #2""4$, %Y1Y74$ C4/b VY/A$"4 "2 q;2"4C$%&%Y3 CbY/Y@b$&%Y3 &12tbY"27$ (V. _2"bC$%, 2- V2#"Y-f252a&12"&%2B YC/2&1>) VY $;$@Y#"Y9 V7Y#A%1b?"Y&1b b CbY/Y@b$&%Y3A 725"YYC725b= 172?B-
"4a &YYC$&1?, "2VY/"B$3Y&1b ?Y#Y$3Y?, a272%1$7b&1b%23 &"$;"Y@Y VY%7Y?2 b b53$"b?Y&1b "$%Y- 1Y74a #7A@ba V7b7Y#"Y-%/b321b$&%ba VY%2521$/$9. f7Y3$ 1Y@Y, C4/b V7b?/$$"4 "2C/=#$"bB 52
&29@2%23b ? "$?Y/$, %Y1Y74$ &Y#$7;2/b&> & "22/2 1980-a @Y#Y? "2 1Y3 &12tbY"27$ V$7bY#b$&%b ? 1$$"b$ 3"Y@ba /$1. nY/A$""4$ ?4?Y#4 VY Y&YC$""Y&1B3 #b"23b%b b&/$""Y&1b &29@2%Y? b V7bb-
"2a ba 32&&Y?Y9 @bC$/b VY5?Y/B=1 V7$#/Y;b1> VA1b "2A"Y YCY&"Y?2""Y@Y 7$W$"bB V7YC/$34 ba V7Y34W/$""Y@Y V7Y34&/2.
1&o-5@)")+ 3 3/ *B#-;'&83&
~2 "2W ?5@/B#, &/Y;b/2&> V272#Y%&2/>"2B &b1A2tbB. 2b&/$""Y&1> A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%b &29@2-
%Y? #Y&1b@/2 7$%Y7#"Y@Y A7Y?"B, 2 @Y&A#27&1?$""4$ &17A%1A74 Y%252/b&> "$ @Y1Y?4 % V7b"B1b= 7$- W$"bB YC ba b&VY/>5Y?2"bb b5-52 Y1&A1&1?bB V7b$3/$3Y@Y "2A"Y@Y YCY&"Y?2"bB $$ b&%A&&1?$""Y@Y 7$@A/b7Y?2"bB. y$;#A 1$3 V7Y34&$/ 1ba ;b?Y1"4a Y&A$&1?/B/&B b5#2?"2. ` f252a&12"$ V/2"Y?2B V7Y34&/Y?2B YaY12 "22/2&> ? 1952 @Y#A [4–7] b & V$7$74?23b Y&A$&1?/B/2&> #Y 1998 @Y#2. Y?7$- 3$""Y$ Y1&A1&1?b$ "2A"Y@Y YCY&"Y?2"bB V7Y34&/2 &29@2%Y? 3Y;"Y YCB&"b1> 7$5%b3 #Y/@Y?7$3$"-
"43 &"b;$"b$3 ba b&/$""Y&1b ? %Y"t$ ³³ ?$%2 "2 ?&$9 1$77b1Y7bb f252a&12"2. $"#$"tbB % &V2#A
b&/$""Y&1b "23$1b/2&> ? &$7$#b"$ 1990-a @Y#Y?. ~2V7b3$7, ? A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%$ ? 1994 @Y#A
"2&b14?2/Y&> 274 14&. @Y/Y? &29@2%Y?, 2 A;$ ? 1998 @Y#A ba Y&12/Y&> 104 14&. @Y/Y? (AC4/> 42,5 14&.
@Y/Y? /@Y#). 21$3 ? 1$$"b$ #/b1$/>"Y@Y ?7$3$"b Y13$2/2&> A&1Y9b?2B #$V7$&&bB ? b&/$""Y&1b
;b?Y1"4a: %Y/b$&1?Y &29@2%Y? "$ V7$?4W2/Y 6–20 14&. @Y/Y?. qb"23b%2 b&/$""Y&1b &29@2%Y?
V7$#&12?/$"2 "2 7b&A"%$ 1.
{b&A"Y% 1. qb"23b%2 b&/$""Y&1b A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%b &29@2%Y?
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
2Z[\
]^_`abbZ_cd, c\_.gc.
Buketov
University
` 1b @Y#4 2%1b?b5b7Y?2/b&> V7b7Y#YYa72""4$ @Y&A#27&1?$""4$ &17A%1A74 b %Y/Y@b$&%b$
YC$&1?$""4$ Y7@2"b52tbb, 12% %2% &b12/Y&>, 1Y V7bb"Y9 7$5%Y@Y &"b;$"bB b&/$""Y&1b &29@2%Y?
B?/B$1&B C72%Y">$7&1?Y. !#$Y/Y@b$&%Y$ &YV7Y?Y;#$"b$ CY7>C4 & C72%Y">$7&1?Y3 &Y5#2/Y &2%72/>-
"49 Y7$Y/ ?Y%7A@ &29@2%Y?, b ba #2;$ "22/b VYb121> %2% &?B$""4a ;b?Y1"4a. #"2%Y #2/>"$9- W$$ 7$5%Y$ A?$/b$"b$ VY@Y/Y?>B VY&/$ 3"Y@ba /$1 #$V7$&&bb (7b&. 1) ?45?2/Y YC721"A= 7$2%tb=
3$&1"Y@Y "2&$/$"bB, %Y1Y7Y$ &12/Y 17$CY?21> &Y%72$"bB b&/$""Y&1b ;b?Y1"4a b5-52 &b/>"4a VY- 172? &$/>&%YaY5B9&1?$""4a A@Y#b9 b V2&1Cb.
Y/>%Y 1Y@#2 ?&12/ ?YV7Y& Y ?Y53Y;"Y&1b V7Y34W/$""Y9 #YC4b &29@2%Y?. 12 1$32 "$ "Y?2
#/B f252a&12"2. `&$@Y 52 1955–1993 @Y#4 ? f252a&12"$ C4/Y #YC41Y 5,5 3/" &29@2%Y?, Y1 %Y1Y74a VY- /A$"Y 91,4 14&. 1 1Y?27"Y@Y 3B&2. ` 2V2#"Y3 f252a&12"$ 32%&b32/>"4$ 52@Y1Y?%b V7baY#B1&B "2 1979–1983 @Y#4, %Y@#2 $;$@Y#"Y #YC4?2/Y&> VY 20–40 14&. %5. [6–8]. ` VY&/$#"b9 @Y# V7Y34&/2 &29-
@2%Y? A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%b (1998 @.) C4/Y #YC41Y 3,6 14&. W1 b5 @7AVVb7Y?%b ? 104 14&. Y&YC$9.
2@Y1Y?%b V7Yb5?Y#b/b&> V7b 32%&b32/>"Y9 b&/$""Y&1b A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%b ? 298 14&. @Y/Y?
(1992 @.), VY1Y3A V7b b&/$""Y&1b ? 800 14&. @Y/Y? (2022 @.) V7Y34W/$""49 V7Y34&$/ &29@2%Y?
3Y;"Y &b121> ?VY/"$ ?Y53Y;"43 b #2;$ "$YCaY#b343.
~2 &Y?7$3$""Y3 12V$ "2A"Y$ YCY&"Y?2"b$ V7Y34&/Y?Y9 #YC4b &29@2%Y? CA#$1 V7Y?Y#b1>&B
"2 ?Y/"$, &A$&1?A=$9 "Y?Y9 V7b7Y#YYa72""Y9 V272#b@34 Y "$YCaY#b3Y&1b $$ CY/>W$@Y A?$/b-
$"bB VY@Y/Y?>B &29@2%Y?. n7Y1b?"b%b V7Y34&/2 &29@2%Y? "2@"$12=1 YC&12"Y?%A b&VY/>5Y?2"b$3 12%ba 1$73b"Y?, %2% A"b1Y;$"b$, /b%?b#2tbB, Y1&17$/ b #7A@b$, VY &A$&1?A 2V$//b7AB % "$?Y5- 3Y;"Y&1b %Y"17Y/B "2# V7Yt$&&Y3 ?Y&&12"Y?/$"bB b&/$""Y&1b, ?&/$#&1?b$ "$3b"A$3Y@Y C72%Y">$7-
&1?2 "2 pY"$ V$7bY#b$&%Y@Y 32&&Y?Y@Y ?$&$""$@Y V2#$;2, 2 12%;$ ?Y5#$9&1?bB #7A@ba /b3b1b7A=-
ba CbY1b$&%ba b 2CbY1b$&%ba p2%1Y7Y?. n7b 1Y3 b3b "$ V7b?Y#B1&B "b%2%b$ "2A"4$ #Y?Y#4 Y V7$#$/>"Y #YVA&1b3Y9 b&/$""Y&1b VYVA/Btb9: #$%/27b7A$1&B /bW> @bVY1$1b$&%2B ?Y53Y;"Y&1> b
"$YCaY#b3Y&1> $&1$&1?$""Y@Y 72&Wb7$"bB 27$2/2 3$&1YYCb12"bB.
`V7Y$3, 12%;$ &/2CY 27@A3$"1b7Y?2"Y V7$#/Y;$"b$ V7Y34&/2 ? 2022 @. ? %Y/b$&1?$ 10 % [2].
2%Y$ b5B1b$ b5 V7b7Y#4 (80 14&. %5. b5 800 14&. Y&YC$9) $#?2 /b 7$Wb1 "257$?WA= V7YC/$3A V7Y- 1b?Y7$b9 b CA#$1 &YY1?$1&1?Y?21> Y;b#2"bB3 3$&1"4a p$73$7Y?, %Y1Y74$ 17$CA=1 &A$&1?$""Y@Y A3$">W$"bB VY@Y/Y?>B 1Y9 @7AVVb7Y?%b &29@2%Y?. {2"$$ 7253$74 V7Y34&/2 ? f252a&12"$ 3Y@/b #Y&- 1b@21> 35–39 % (1976–1977 @@.) Y1 ?&$9 b&/$""Y&1b VY@Y/Y?>B, b 1Y &b12/Y&> V$7$V7Y34&/Y3 b5-52
&Y%72$"bB &29@2%Y? ? VY&/$#A=b$ @Y#4. y2%&b32/>"Y #YVA&1b3Y9 "Y73Y9 &b12/2&> #YC42 15–
25 % Y1 VY@Y/Y?>B. n7b 12%ba "Y7321b?2a, ? 2022 @Y#A 3Y;"Y C4/Y C4 b5B1> b5 V7b7Y#4 120–200 14&. @Y/Y?.
#"2%Y 12 7$%Y3$"#2tbB ? &Y?7$3$""4a A&/Y?bBa 12%;$ %Y/Y@b$&%b "$ YCY&"Y?2"2, 12% %2%
Y13$2$1&B A&1Y9b?Y$ b53$"$"b$ %/b3212. ~2V7b3$7, ? 3$&12a &A$&1?Y?2"bB A72/>&%Y9 @7AVVb- 7Y?%b &29@2%Y? & &$7$#b"4 ³³ ?$%2 V7Yb5YW/Y VY&1$V$""Y$ VY?4W$"b$ 1$3V$721A74 ?Y5#Aa2, @/2?-
"43 YC725Y3, ? aY/Y#"49 V$7bY# @Y#2, CY/$$ $3 "2 20., %Y1Y7Y$ 3Y;$1 &A$&1?$""43 YC725Y3 b5- 3$"b1> #b"23b$&%b$ V7Yt$&&4 ? $&1$&1?$""Y3 V7b72$"bb b&/$""Y&1b ;b?Y1"4a [25].
j/@Y7b13 "2A"Y@Y YCY&"Y?2"bB b&%A&&1?$""Y9 %Y"17Y/b7A$3Y9 7$@A/Btbb b&/$""Y&1b VYVA- /Btb9 #Y/;$" C41> VY&17Y$" "2 "Y?4a V7b"tbV2a, %Y1Y74$, & Y#"Y9 &1Y7Y"4, ?&$&1Y7Y""$ A#Y?/$- 1?Y7B/b C4 VY;$/2"bB V7b7Y#YYa72""4a &17A%1A7 b 3$&1"Y@Y "2&$/$"bB, & #7A@Y9 — Ab14?2/b b5- 3$"b?Y&1> V7b7Y#"Y-%/b321b$&%ba A&/Y?b9. &"Y?"Y9 t$/>= 7$%Y3$"#2tb9 #Y/;"Y C41> &Y5#2"b$
A&/Y?b9 A&1Y9b?Y@Y &A$&1?Y?2"bB @7AVVb7Y?%b %2% ? @Y#4 CY/>WY9, 12% b 32/Y9 b&/$""Y&1b, &
A$1Y3 $$ tb%/b$&%Y9 ?Y/"YYC725"Y9 $&1$&1?$""Y9 #b"23b%b. !"43b &/Y?23b, "$YCaY#b3Y Ab14-
?21>, 1Y V$7bY#4 #$V7$&&bb b&/$""Y&1b &29@2%Y? 2$ ?&$@Y YCA&/Y?/$"4 b53$"$"b$3 V7b7Y#"Y-
%/b321b$&%ba A&/Y?b9, 2 "$ 1Y/>%Y #YC4$9 ;b?Y1"4a. `V7Y$3, "$/>5B "$ V7b5"21>, 1Y #/B A?$/b-
$"bB &%Y7Y&1b V7b72$"bB VY@Y/Y?>B ? @Y#4 #$V7$&&bb Y%252/2&> Y&YC$""Y ?2;"43 Y7@2"b52tbB Ya72"4 &29@2%Y? Y1 C72%Y">$7&%Y@Y Y1&17$/2 "2 @Y&A#27&1?$""Y3 A7Y?"$, %2% 1Y C4/Y &#$/2"Y ? "2-
2/$ 2000-a @Y#Y? [26].
#$&> "$YCaY#b3Y A%2521>, 1Y &29@2%b YC/2#2=1 b&%/=b1$/>"Y9 V/Y#Y?b1Y&1>= ? C/2@YVY/A-
"4$ V$7bY#4, %Y1Y72B 3Y;$1 YC$&V$b1> $;$@Y#"Y$ V7b72$"b$ VY@Y/Y?>B CY/$$ $3 "2 30–50 %.
n7b 1Y3 VY"b;$"b$ b&/$""Y&1b 3Y;$1 C41> ?45?2"Y 725"43b V7bb"23b: "2 @$""Y3 A7Y?"$ — b&- 1Y$"b$3 @$"YpY"#2 1$&"43 b"C7b#b"@Y3 V7b A?$/b$"bb b&/$""Y&1b Y1 "$&%Y/>%ba #$&B1%Y? 14-
&B #Y &Y1$" 14&B Y&YC$9; "2 Y7@2"b53$""Y3 b VYVA/BtbY""Y3 A7Y?"Ba — 52 &$1 725"YYC725"4a CY/$5"$9, ? 1Y3 b&/$ ?454?2=ba Vb5YY1bb ("2V7b3$7, V2&1$7$//$5, BA7 b #7.) b &3$"4 ?"A17b- VYVA/BtbY""Y9 &17A%1A74 &YY1"YW$"bB VY/Y?; "2 %Y&b&1$3"Y3 A7Y?"$ — 52 &$1 b53$"$"bB V7Y-
Buketov
University
#A%1b?"Y&1b b ?b#Y?Y@Y 725"YYC725bB 72&1b1$/>"Y&1b, ?Y5"b%"Y?$"bB #;A1Y?, ?Y5#$9&1?bB ?Y/%Y? b
#7. n7b 1Y3 17$"#4 b &%Y7Y&1b b53$"$"bB #b"23b%b b&/$""Y&1b VYVA/Btb9 &29@2%Y? 3Y@A1 C41>
&b/>"Y "27AW$"4 #$B1$/>"Y&1>= $/Y?$%2, "2V7b3$7, V7Y34&/Y3, C72%Y">$7&1?Y3 b b&%A&&1?$""43 A3$">W$"b$3 27$2/2 ba $;$@Y#"Y9 3b@72tbb [6, 8, 26–31].
f2% ?b#b3, ;b5"> &29@2%Y? VY#?$7@2$1&B 3"Y@b3 YV2&"Y&1B3 "2 725"4a A7Y?"Ba b$727ab$&%Y9 Y7@2"b52tbb VYVA/Btbb. #"2%Y ?Y5#$9&1?b$ 3"Y@ba p2%1Y7Y?, ?/bB=ba "2 ba 7Y;#2$3Y&1> b
&3$71"Y&1>, 3Y;$1 C41> %721%Y?7$3$""43 b "$ 3$"B1> YCA= 1$"#$"tb= #b"23b%b b&/$""Y&1b VY- VA/Btbb. ` 1Y ;$ ?7$3B ba ?Y5#$9&1?b$ 3Y;$1 C41> V7Y#Y/;b1$/>"43, b YCA&/Y?/$"Y 3"Y@Yp2%1Y7-
"Y&1>= b "$/b"$9"Y&1>= &?B5$9 3$;#A "b3b. $?b#"Y, VY1Y3A 5"2b1$/>"2B 2&1> YC&A;#2$34a V7bb" V7b7Y#"Y9 &23Y7$@A/Btbb VY@Y/Y?>B VYVA/Btb9 &29@2%Y? &/2CY #Y%252"2, 1$3 CY/$$ 321$32- 1b$&%b, b "Y&b1 &%Y7$$ @bVY1$1b$&%b9 ?$7YB1"Y&1"49 a272%1$7, $3 &Y#$7;b1 "2A"Y #Y%252""4$
?4?Y#4.
~23b C4/b V7Y?$#$"4 &YV7B;$""4$ b&&/$#Y?2"bB #b"23b%b b&/$""Y&1b ;b?Y1"4a & %/b321b-
$&%b3b VY%2521$/B3b, $;$@Y#"Y9 V7Y#A%1b?"Y&1>= t$/b""Y9 72&1b1$/>"Y&1b, b53$"$"b$3 &1$V$"b YC?Y#"$""Y&1b 1$77b1Y7bb, "2&4$""Y&1>= 7$@bY"2 #Y32W"b3b ;b?Y1"43b [32]. s4/Y VY%252"Y,
1Y ?Y/"Y?2B #b"23b%2 b&/$""Y&1b VY@Y/Y?>B &29@2%Y? YCA&/Y?/$"2 YC721b343b b53$"$"bB3b V7b- 7Y#"Y-%/b321b$&%ba A&/Y?b9, %Y1Y74$ &A$&1?$""Y 172"&pY73b7A=1 3$&12 YCb12"bB ;b?Y1"4a.
`4B?/$"2 #Y&1Y?$7"2B 52?b&b3Y&1> b&/$""Y&1b &29@2%Y? Y1 &Y&1YB"bB %Y73Y?Y9 C254 b A&/Y?b9 ?Y-
#YVY17$C/$"bB.
!"43b &/Y?23b, #/B &29@2%Y? Y$"> ?2;"2 V7Y#A%1b?"Y&1> 172?Y&1YB b YC?Y#"$""Y&1> V2&1Cb
– &A$&1?Y?2"b$ CY/>WY@Y %Y/b$&1?2 Y1%7414a ?Y#Y$3Y?, 2 5b3Y9 — &"$@2. `Y#2 #/B &29@2%2 ;b5-
"$""Y CY/$$ ?2;"2, $3 &V$tbpb$&%b9 %Y73, Y&YC$""Y "2 /$1Y?%2a ? &$7$#b"$ /$12. ~2 7b&A"%$ 2 V7$#&12?/$"Y &Y?3$&1"Y$ b&VY/>5Y?2"b$ &29@2%23b b &$/>&%YaY5B9&1?$""43b ;b?Y1"43b ? %2$&1?$
?Y#YVYB 2"17YVY@$""4a ?Y#Y?3Y? ? 3$&12a Y&"Y?"4a /$1Y?Y% b Y1?/Y?.
{b&A"Y% 2. Y?3$&1"Y$ b&VY/>5Y?2"b$ b&%A&&1?$""4a ?Y#Y?3Y? &29@2%23b b &$/>&%YaY5B9&1?$""43b ;b?Y1"43b, Y%7$&1"Y&1b Y5$72 j72/&Y7, 2022 @.
13$1b3, 1Y V7b ?Y/>$7"Y3 &Y#$7;2"bb YCB521$/>"43 A&/Y?b$3 ba ?4;b?2"bB B?/B$1&B 12%;$ "2/bb$
&"$@2 [32]. q2""49 ?4?Y# "$ Y7b@b"2/>"49, 72"$$ 12%;$ C4/Y Y13$$"Y, 1Y b3$""Y "2/bb$ %Y732 b Vb1>B, ? 1Y3 b&/$ &"$@2, B?/B$1&B Y&"Y?"43 A&/Y?b$3 C/2@YVY/A"Y@Y &A$&1?Y?2"bB &29@2%Y? [5]. ~2Wb b&&/$#Y?2"bB
?V$7?4$ 321$321b$&%b VY#1?$7;#2=1 1Y1 ?4?Y# b #2=1 Y&"Y?2"b$ #Y&1Y?$7"Y VY/2@21>, 1Y V7b #$pbtb1$
Y#"Y@Y b5 p2%1Y7Y? (Vbb b/b ?Y#4) "$3b"A$3Y CA#$1 A3$">W21>&B %Y/b$&1?Y &29@2%Y?. #$&> ;$ Y13$1b3,
1Y ? b&&/$#A$3Y3 7$@bY"$ Y1%7414$ ?Y#Y$34 VYVY/"B=1&B /bW> V$7bY#b$&%b, $7$5 %2;#4$ "$&%Y/>%Y /$1, ? 7$5A/>121$ VY?$7a"Y&1"Y@Y &1Y%2 ?$&$""ba 12/4a ?Y#. #"2%Y b5-52 #/b1$/>"Y@Y VY1$V/$"bB aY/Y#"Y@Y V$7bY#2
@Y#2, &1Y% 12/4a ?Y# Y1&A1&1?Y?2/ ? 1995–2009 @Y#2a, ? 1Y ?7$3B V$7$&Ya/b ?&$ V7A#4 b &Y74, YC3$/$/b "$- 3"Y@Yb&/$""4$ Y5$72 b 7$%b. $?b#"Y, "$ C72%Y">$7&1?Y, 2 b3$""Y A3$">W$"b$ 1Y$% ?Y#YVYB ? 1Y1 V$7bY#
&V7Y?Ytb7Y?2/Y @/ACY%A= #$V7$&&b= ? b&/$""Y&1b &29@2%Y? [25].
Buketov
University
2%b3 YC725Y3, ?2;"$9Wb3 A&/Y?b$3 "2A"Y@Y YCY&"Y?2"bB V7Y34&/2 &29@2%Y? B?/B$1&B V7Y?$-
#$"b$ VY#7YC"Y@Y 2"2/b52 V7bb" ?Y/"YYC725"Y9 V$7bY#b"Y&1b ? #b"23b%$ b&/$""Y&1b VY@Y/Y?>B
&29@2%Y?, & ?Y53Y;"Y&1>= &Y&12?/$"bB V7Y@"Y5"4a 3Y#$/$9.
n7b 1Y3 Y&"Y?"43 V7$VB1&1?b$3 % 12%Y3A YCY&"Y?2"b= B?/B$1&B Y1&A1&1?b$ 5"2"b9 VY $&1$&1-
?$""Y9 7$@A/Btbb b&/$""Y&1b VYVA/Btb9, %Y1Y72B b3$$1 "$/b"$9"49 a272%1$7. ~2V7b3$7, &b12$1-
&B, 1Y CY/>WY$ 5"2$"b$ b3$$1 ?"$52V"49 V2#$; ;b?Y1"4a Y1 725"4a V7bb": BA72, C$&%Y73bt4,
#;A12, V2&1$7$//$52 b #7. [26, 33]. ~2 &Y?7$3$""Y3 12V$, Y$"> 3"Y@Y ?"b32"bB A#$/B$1&B ?4B?/$-
"b= V7bb" 32&&Y?Y9 ?$&$""$9 @bC$/b &29@2%Y?, 12% %2% &b12$1&B, 1Y b3$""Y 1Y B?/$"b$ Y%254?2$1
&A$&1?$""Y$ ?/bB"b$ "2 #b"23b%A b&/$""Y&1b ;b?Y1"4a. C$V7b5"2""43 &b12$1&B, 1Y 32&&Y-
?2B ?$&$""BB @bC$/> &29@2%Y? V7Yb&aY#b1 Y1 V2&1$7$//$52 (pasterellosis). "2b1$/>"2B 2&1> b&&/$#Y-
?21$/$9, ? 1Y3 b&/$ b 527AC$;"4$ %&V$714, ?"Y?> b ?"Y?> A%254?2=1 "2 12%A= ?Y53Y;"Y&1>, V7$V2- 7b7AB ?"A17$""Y&1b VY@bCWba &29@2%Y?, Y#"2%Y #Y &ba VY7 Y"b "$ 3Y@A1 ?4B?b1> 17b@@$7"49 3$a2-
"b53 1Y9 CY/$5"b ? 72""$?$&$""b9 V$7bY# [34–40].
y$;#A 1$3, $&/b V7$#VY/Y;b1>, 1Y V2#$; &29@2%Y? V7Yb&aY#b1 Y1 1b3V2"bb, %Y1Y72B 3Y;$1
?Y5"b%"A1> A %YV41"4a ;b?Y1"4a V7b VY$#2"bb ? V7$#A17$""b$ 2&4 3Y%74a VY&/$ #Y;#B 3Y/Y#4a
?4&Y%YC$/%Y?4a VYC$@Y?, "2V7b3$7, #?A#Y/>"4a CYCY?4a 72&1$"b9, 1Y &12"Y?b1&B VY"B1"43 @bC$/>
32/YVY#?b;"4a &23Y% VY&/$ 7Y#Y? 1Y/>%Y ? 72""$?$&$""b9 V$7bY#. j"2/b5 7ACt2 VY@bCW$9 &23%b VY%252/, 1Y Y&"Y?Y9 $$ Vb12"bB V$7$# @bC$/>= B?/B/b&> #?A#Y/>"4$ 72&1$"bB (CYCY?4$, 725"Y172?>$
b VY/A%A&127"b%b), &A3327"Y$ %Y/b$&1?Y %Y1Y74a #Y&1b@/Y 93 %. !5 "ba "2 #Y/= /=t$7"4 (Medicago sp.), /2V21%b (Potentilla sp.) b @Y7t2 (Polygonum sp.) V7bW/Y&> 26 %, 22 b 12%, &YY1?$1&1-
?$""Y [41].
#$&> 34 ?V$7?4$ A%2;$3, 1Y b3$""Y 1b3V2"bB 3Y;$1 B?/B1>&B 17b@@$7"43 3$a2"b53Y3 52VA&-
%2 7$@b&17b7A$3Y9 ?&$3b b&&/$#Y?21$/B3b &YVA1&1?A=$9 %Y"12@bY5"Y9 CY/$5"b — V2&1$7$//$52, C2%1$7bb %Y1Y7Y9 ?&$@#2 V7b&A1&1?A=1 A 5#Y7Y?4a ;b?Y1"4a ? #4a21$/>"4a VA1Ba. !3$""Y VY1Y3A
#7A@b$ ;b?Y1"4$ "$ @bC"A1, Y&YC$""Y 5"2b1$/>"2B 2&1> VY#&Y&"Y@Y VY1Y3&1?2, %Y1Y7Y$ "$ A&V$?2$1 52725b1>&B Y1 &%Y7Y1$"Y VY@bCWba 52CY/$?Wba &23Y%. &12?Wb9&B 3Y/Y#"B% &Cb?2$1&B ? 3"Y@Yb&- /$""4$ @7AVV%b VY 10–20 Y&YC$9 b C/2@YVY/A"Y #Y;b?2$1 #Y Y&$"b. 2%;$ /$@%Y YCB&"B$1&B ?7$3B V2#$;2, $@Y ?"$52V"Y&1>, &%Y7Y1$"Y&1> b b5Cb721$/>"Y&1> V7Yt$&&2 /$12/>"Y@Y b&aY#2 ;b?Y1"4a, ? Y&"Y?"Y3 b5 32/YVY#?b;"Y@Y Y&"Y?"Y@Y 321Y"Y@Y VY@Y/Y?>B. !"43b &/Y?23b, 32&&Y?2B ?$&$""BB
@bC$/> ;b?Y1"4a "$ B?/B$1&B 52725"Y9.
sY/$$ 1Y@Y, 12 CY/$5"> "$ b53$"B$1 &%Y7Y&1> V7b72$"bB VY@Y/Y?>B, "2V7b3$7, ? @Y#4 #$V7$&-
&bb A72/>&%2B @7AVVb7Y?%2 ?Y&&12"Y?b/2&> "2 17$1b9 @Y# VY&/$ 32&&Y?Y9 @bC$/b CY/$$ 50 % ;b?Y1-
"4a (27140 b 26400 @Y/Y?, &YY1?$1&1?$""Y, VY A$1A 2010 b 2013 @Y#Y?). ` @Y#4 ?4&Y%Y9 b&/$""Y&1b C$1V2%#2/b"&%2B @7AVVb7Y?%2 ?Y&&12"Y?b/2 b&/$""Y&1> VY&/$ V2#$;2 CY/$$ 85 % ;b?Y1"4a "2 W$&- 1Y9 @Y# (242000 @Y/Y? b 285000 @Y/Y?, &YY1?$1&1?$""Y VY A$1A ? 2015 b 2021 @Y#Y?). yY;"Y #2;$
V7$#VY/Y;b1>, 1Y b5-52 ?4&Y%Y9 V/Y#Y?b1Y&1b &29@2%Y? 1Y1 V7Yt$&& V7$#&12?/B$1 &YCY9 $&1$&1?$"-
"49 3$a2"b53 7$@A/Btbb ba b&/$""Y&1b. `Y ?&B%Y3 &/A2$ 32&&Y?2B ?$&$""BB @bC$/> "$ 3Y;$1 B?- /B1>&B VY?Y#Y3 #/B Y1&7Y%b b 1$3 CY/$$ V7bb"Y9 b Y&"Y?2"b$3 1Y12/>"Y@Y 52V7$12 "2 ba #YC4A.
2% %2% #2;$ $&/b #YVA&1b1>, 1Y #Y &ba VY7 "$ b5?$&1"2 V$7?YV7bb"2 12%Y@Y V2#$;2 ;b?Y1"4a, 1Y,
?&$ 72?"Y, "$1 5"2b34a Y&"Y?2"b9 #/B C$&VY%Y9&1?2, 12% %2% ?Y&&12"Y?/$"b$ ba b&/$""Y&1b #Y V7$;"$@Y A7Y?"B V7Yb&aY#b1 #Y&121Y"Y C4&17Y.
n7$#&12?/$""Y$ YCYC$"b$ &A$&1?A=ba &?$#$"b9 VY $&1$&1?$""Y9 7$@A/Btbb b&/$""Y&1b
&29@2%Y? VY%254?2$1, 1Y V7$;#$ $3 7$%Y3$"#Y?21> V2723$174 ba V7Y34&/2, "$YCaY#b3Y ?4B?b1>
Y&"Y?"4$ /b3b1b7A=b$ $@Y #b"23b%A V7b7Y#"Y-%/b321b$&%b$ p2%1Y74 #/B A/AW$"bB V7Y@"Y52, 2 12%;$, 52/Y;b1> ? 2/@Y7b13 #YC4b ?"$52V"A= ?$&$""== @bC$/> "$%Y1Y7Y9 2&1b VYVA/Btbb.
~$YCaY#b3Y A%2521>, 1Y $$ Y#"Y9 V7YC/$3Y9 V7b "2A"Y3 YCY&"Y?2"bb b&%A&&1?$""Y9 7$@A- /Btbb VY@Y/Y?>B &29@2%Y? B?/B$1&B YV7$#$/$"b$ $3%Y&1b V2&1Cb"4a A@Y#b9, 1Y $&1> YV7$#$/$"b$
YV1b32/>"Y@Y %Y/b$&1?2 ;b?Y1"4a "2 $#b"bt$ V/Y2#b & A$1Y3 ?4V2&2$34a 5#$&> #Y32W"ba ;b-
?Y1"4a. {$5A/>1214 b&&/$#Y?2"b9 ? 1Y3 "2V72?/$"bb CA#A1 YVAC/b%Y?2"4 ? &/$#A=$9 72CY1$.
!3$""Y 1Y1 VY%2521$/> #Y/;$" C41> $$ Y#"Y9 Y&"Y?YVY/2@2=$9 %Y"&12"1Y9 V7b "25"2$"bb &29-
@2%Y? % b&%A&&1?$""Y3A b5B1b= b5 V7b7Y#4.
y"(5A&83&
V7$#$/$"b$ V7bb" #b"23b$&%ba B?/$"b9 ? b&/$""Y&1b VY@Y/Y?>B &29@2%Y? b5A$"Y #Y&12- 1Y"Y &/2CY b5-52 ba &%741"Y@Y YC7252 ;b5"b, ?4&Y%Y9 V/Y#Y?b1Y&1b, ?"$52V"Y9 V$7bY#b$&%Y9 32&-
Buketov
University
&Y?Y9 ?$&$""$9 @bC$/b, &b/>"Y@Y 2"17YVY@$""Y@Y ?Y5#$9&1?bB, ? 1Y3 b&/$ Y@72"b$"bB 3b@72tbY"-
"4a VA1$9 b "$52%Y""Y9 #YC4b.
~2 &Y?7$3$""Y3 12V$ "2C/=#2$1&B C4&17Y$ V7b72$"b$ VY@Y/Y?>B A72/>&%Y9 @7AVVb7Y?%b &29-
@2%Y? ? 3$;#A7$>$ `Y/@b b 72/2, %Y1Y7Y$ YCA&/Y?/$"Y 3"Y@Y/$1"b3 52V7$1Y3 "2 #YC4A "2 pY"$
A/AW$"bB #/B "ba V7b7Y#"Y-%/b321b$&%ba A&/Y?b9. {257Y&W$$&B VY@Y/Y?>$ ?454?2$1 C$&VY%Y9&1-
?Y A 3$&1"4a p$73$7Y? b5-52 VY172? &$/>&%YaY5B9&1?$""4a A@Y#b9 b V2&1Cb, VY1Y3A Y"b V7Y&B1 Y@72"bb1> ba %Y/b$&1?Y. #"2%Y V7b7Y#YYa72""4$ Y7@2"b52tbb ?4&1AV2=1 52 $$ CY/>W$$ A?$/b-
$"b$ b&/$""Y&1b VY@Y/Y?>B, 3Y1b?b7AB 1Y "$V7$#&%25A$3Y&1>= AC4/b VYVA/Btbb 52 &$1 V$7bY-
#b$&%Y9 32&&Y?Y9 ?$&$""$9 @bC$/b ;b?Y1"4a b "$V7$%722=$@Y&B C72%Y">$7&1?2.
`4B?/$"Y, 1Y ?Y/"YYC725"2B #b"23b%2 b&/$""Y&1b &29@2%Y? 52?b&b1 Y1 %Y/b$&1?2 %Y732 b 3$&1 ?Y#YVYB. rY#4 #$V7$&&bb b&/$""Y&1b &Y?V2#2=1 & V$7bY#Y3 32&&Y?Y@Y ?4&4a2"bB ?Y#Y$3Y?,
@Y#4 ?4&Y%Y9 b&/$""Y&1b — & V$7bY#23b "Y732/>"Y9 YC?Y#"$""Y&1b 1$77b1Y7bb 3$&1 ba YCb12"bB.
n7$#VY/Y;$"Y, 1Y ?$&$""BB 32&&Y?2B @bC$/> &29@2%Y? ?45?2"2 "$52725"Y9 CY/$5">= — 1b3V2"b$9,
%Y1Y72B 3Y;$1 B?/B1>&B 17b@@$7"43 3$a2"b53Y3 52VA&%2 7$@b&17b7A$3Y9 ?&$3b b&&/$#Y?21$/B3b
&YVA1&1?A=$9 %Y"12@bY5"Y9 CY/$5"b — V2&1$7$//$52, C2%1$7bb %Y1Y7Y9 ?&$@#2 V7b&A1&1?A=1 A 5#Y- 7Y?4a ;b?Y1"4a ? #4a21$/>"4a VA1Ba. ` 1Y3 &/A2$ /$@%Y YCB&"B$1&B ?7$3B V2#$;2, $@Y ?"$52V-
"Y&1>, &%Y7Y1$"Y&1> b b5Cb721$/>"Y&1> V7Yt$&&2 /$12/>"Y@Y b&aY#2 ;b?Y1"4a, ? Y&"Y?"Y3 b5 32/Y- VY#?b;"Y@Y Y&"Y?"Y@Y 321Y"Y@Y VY@Y/Y?>B. nY@Y/Y?>$ ;b?Y1"4a b5-52 ?4&Y%Y9 V/Y#Y?b1Y&1b ?Y&-
&12"2?/b?2$1&B $7$5 "$&%Y/>%Y /$1 #Y V7$;"$@Y A7Y?"B ? /=C4$ V$7bY#4 b&/$""Y&1b, VY1Y3A "$
3Y;$1 &/A;b1> Y&"Y?2"b$3 #/B 1Y12/>"Y@Y 52V7$12 "2 ba V7Y34&$/.
&"Y?"2B V7YC/$32 52%/=2$1&B ? Y1&A1&1?bb 3$1Y#Y/Y@bb &Y?7$3$""4a "2A"Y YCY&"Y?2""4a 7$%Y3$"#2tb9 VY V7Y34&/A &29@2%Y?, aY1B V7Y34W/$""2B #YC42 &29@2%Y? ? f252a&12"$ C4/2 YC4-
"43 3$7YV7bB1b$3 b V7Yb5?Y#b/2&> V$7bY#b$&%b ? 1954–1993 @@.
n7Y?$#$""49 2"2/b5 VY5?Y/B$1 &b121> Y#"b3 b5 Y&"Y?"4a %7b1$7b$? — V2723$17 &A$&1?A=-
$9 b&/$""Y&1b & $@Y V7Y@"Y5"Y9 %Y77$%tb$9 "2 ?$/bb"A $;$@Y#"Y@Y ?Y&V7Yb5?Y#&1?2 VY@Y/Y?>B,
%Y1Y7Y$ "$YCaY#b3Y ?4b&/B1> VY b53$"b?Y&1b V7b7Y#"Y-%/b321b$&%ba A&/Y?b9, @/2?"43 YC72- 5Y3, $7$5 #b"23b%A V7Y#A%1b?"Y&1b 172?B"4a &YYC$&1? "2 /$1"ba b 5b3"ba V2&1Cb2a b &1$V$"b YC?Y#"$""Y&1b 1$77b1Y7bb. f7Y3$ 1Y@Y, ? 1Y1 V2723$17 "$YCaY#b3Y ?%/=21> VYV72?Y"49 %Yp- pbtb$"1 ?"$52V"Y@Y V2#$;2 "$%Y1Y7Y9 2&1b VY@Y/Y?>B, Y1 %Y1Y7Y9 "$/>5B b5C2?b1>&B. n7b &Y&12?/$-
"bb "2A"4a 7$%Y3$"#2tb9 VY #YC4$ &29@2%Y? "$YCaY#b3Y Ab14?21> 12%;$ YCA= $3%Y&1> V2&1- Cb"4a A@Y#b9. q2""Y$ "2V72?/$"b$ CA#$1 YC&A;#21>&B "23b ? &/$#A=$9 72CY1$.
Vb&Y% /b1$721A74
1 Smelyansky I. Saigas are returning to the Russian Trans-Volga region / I. Smelyansky, V. Kirilyuk, S. Titova // Saiga news.
— 2022/23. — Iss.28. — P. 23-25.
2 A#>C2 &29@2%Y? ? f252a&12"$: 1Y @Y?Y7B1 %Y/Y@b, A$"4$ b Y $3 52B?/B=1 p$73$74. — [/$%17Y""49 7$&A7&]. — {$;b3 #Y&1AV2: https://www.inform.kz/ru/sud-ba-saygakov-v-kazahstane-chto-govoryat-ekologi-uchenye-i-o-chem-zayavlyayut- fermery_a3952746
3 sY/$$ 300 14&. VY&$?Y? VY172?/$"Y &29@2%23b. — [/$%17Y""49 7$&A7&]. — {$;b3 #Y&1AV2:
https://kz.kursiv.media/2022-07-07/bolee-300-tys-posevov-potravleno-sajgakami/.
4 o2#$$? `.j. 29@2% ? f252a&12"$ / `.j. o2#$$?, j.j. /At%b9. — j/32-j12: ~2A%2 f25{, 1982. — 160 &.
5 _b7"Y? z.`. `Y5?72$"b$ % ;b5"b: %Y/Y@bB, Ya72"2 b b&VY/>5Y?2"b$ &29@2%Y? / z.`. _b7"Y?. — y., z$&"2B V7Y- 34W/$""Y&1>, 1982. — 224 &.
6 /At%b9 j.j. 29@2% ? f252a&12"$ b V$7&V$%1b?4 $@Y V7Y34&/2 / j.j. /At%b9, `.j. o2#$$? // `$&1". j~ f25{,
— 1977. — 3. — . 28–32.
7 o2#$$? `.j. n7Y34&$/ &29@2%2 ? f252a&12"$ / `.j. o2#$$?, j.{. .22# // aY12 b YaY1"b>$ aY5B9&1?Y. — 1980. —
10. — .10–12.
8 Y%Y/Y? `.w. 29@2%. ob/Y@$"bB, &b&1$321b%2, %Y/Y@bB, Ya72"2 b b&VY/>5Y?2"b$ / `.w. Y%Y/Y?, z.`. _b7"Y?. — y.,1998. — 356 &.
9 ja3$#$"Y? f.y. z2"#W2p14 2V2#"Y@Y f252a&12"2: Y$7%b YC YC$%12a V7b7Y#"Y@Y "2&/$#bB / f.y. ja3$#$"Y?,
.f. {23252"Y?, q.j. fb"#$7C2$?2. — y.: n$7Y, 2015. — 250 &.
10 ~2tbY"2/>"49 #Y%/2# Y &Y&1YB"bb Y%7A;2=$9 &7$#4 b YC b&VY/>5Y?2"bb V7b7Y#"4a 7$&A7&Y? {$&VAC/b%b f252a-
&12" 52 2021 @Y#. — [/$%17Y""49 7$&A7&]. — {$;b3 #Y&1AV2: https:
//www.gov.kz/memleket/entities/ecogeo/documents/details/383692?lang=ru — 517 &.
Buketov
University
11 ~2&b$? s.~. t$"%2 &VY&YCY? b&VY/>5Y?2"bB V2&1Cb VY/AVA&14""Y9 5Y"4 2V2#"Y@Y f252a&12"2 / s.~. ~2&b$?,
~._. _2"212/2VY?, j.f. s$%%2/b$?, j.f. s$%%2/b$?2 // j@727"49 ?$&1"b% 72/2. — 2021. — 11 (214). — . 20–26. DOI:
10.32417/1997-4868-2021-214-11-20-26.
12 Nasiev B.N. The Impact of Pasturing Technology on the Current State of Pastures / B.N. Nasiev, j.K. Bekkaliev // Annals of Agri-Bio Research. — 2019. — Vol. 24. — No. 2. — P. 246–254.
13 2AC2$? s.q. {$&A7&"Y-%Y/Y@b$&%2B Yt$"%2 &Y&1YB"bB V$&2"4a V2&1Cb ~274"&%ba V$&%Y? / s.q. 2AC2$? // {$@b- Y". ?4V. «`$&1"b% yj~s». — 2008. — . 13, 5. — . 43–46.
14 y2a23C$1Y?Õy._. t$"%2 V7Yt$&&Y? ?Y&&12"Y?/$"bB #$@72#b7Y?2""4a %Y&b&1$3 j1472A&%Y9 YC/2&1b: #b&. … #-72 pb/Y&. "2A%: 6D060800 — %Y/Y@bB. — j/3214: f~j, 2016. — 152Õ&.
15 fA/b% f.~. !53$"$"b$ pb1Yt$"Y5Y? `Y/@Y-72/>&%Y@Y 3$;#A7$>B VY# ?/bB"b$3 V2&1Cb"4a "2@7A5Y%
/ f.~. fA/b%, s._. w&32@A/Y?2, .ä. fYW$/$?2, f.s. yAW2$?2, .. .b"%27$"%Y // `$&1". `r. $7. r$Y@72pbB, @$Y%Y/Y-
@bB. — 2016. — 4. — . 25–32.
16 .b"%27$"%Y .. $5Y""2B #b"23b%2 NDVI V2&1Cb"4a /2"#W2p1Y? $?$7"Y@Y n7b%2&VbB VY #2""43 MODIS / .. .b"%27$"%Y, .j. s2712/$? // Y?7$3$""4$ V7YC/$34 #b&12"tbY""Y@Y 5Y"#b7Y?2"bB $3/b b5 %Y&3Y&2. — 2020. —
. 17, 4. — . 179–194. DOI: 10.21046/2070-7401-2020-17-4-179-194.
17 fA/b% f.~. r$Yb"pY732tbY""49 2"2/b5 YVA&14"b?2"bB $?$7Y-2V2#"Y@Y n7b%2&VbB / f.~. fA/b%, `.!. n$17Y?,
`.r. äp$7$?, ~.j. %2$"%Y, .. .b"%27$"%Y // j7b#"4$ %Y&b&1$34. — 2020. — . 26, 2(83). — . 16–24. DOI:
10.24411/1993-3916-2020-10091
18 b1%Y?2 .s. f/b321b$&%b9 7AC$; ? &1$V"Y9 5Y"$ `Y&1Y"Y-w?7YV$9&%Y9 72?"b"4: b"#b%21Y74 b 7253$$"b$
/ .s. b1%Y?2, j.~. Y/Y1Y%74/b", `.`. `b"Y@72#Y?2 // !5?. {j~. $7. @$Y@72p. — 2020. — . 84, 6. — . 864–873. DOI:
10.31857/S2587556620050167
19 Robinson S. Pastoralists as optimal foragers? reoccupation and site selection in the deserts of post-Soviet Kazakhstan / S. Robinson, C. Kerven, R. Behnke, K. Kushenov, E.J. Milner-Gulland // Hum. Ecol. — 2017. — No. 45. — P. 5–21. DOI:
10.1007/s10745-016-9870-5
20 Kerven C. Pastoralism at Scale on the Kazakh Rangelands: From Clans to Workers to Ranchers / C. Kerven, S. Robinson, R. Behnke // Front. Sustain. Food Syst. — 2021. — 4:590401. DOI: 10.3389/fsufs.2020.590401
21 Dara A. Post-soviet land-use change affected fire regimes on the Eurasian steppes / A. Dara, M. Baumann, M. Freitag, N. Hölzel, P. Hostert, J. Kamp, D. Müller, B. Ullrich, T. Kuemmerle // Ecosystems — 2019. — No 23. — P. 943–956. DOI:
10.1007/s10021-019-00447-w
22 Dara A. Annual Landsat time series reveal post-soviet changes in grazing pressure / A. Dara, M. Baumann, M. Freitag, N. Hölzel, P. Hostert, J. Kamp, D. Müller, j. Prishchepov, T. Kuemmerle // Remote Sensing of Environment. — 2020. — Vol. 239.
— 111667 DOI: 10.1016/j.rse.2020. 111667
23 Kamp J. Persistent and novel threats to the biodiversity of Kazakhstan’s steppes and semi-deserts / J. Kamp, M.A. Koshkin, T.M. Bragina, T.E. Katzner, E.J. Milner-Gulland, D. Schreiber, R. Sheldon, A. Shmalenko, I. Smelansky, J. Terraube, R. Urazaliev // Biodivers. Conserv. — 2016. — Vol. 25. — {. 2521–2541. DOI:10.1007/s10531-016-1083-0
24 $/>&%Y$, /$&"Y$ b 74C"Y$ aY5B9&1?Y ? 2V2#"Y-f252a&12"&%Y9 YC/2&1b 2017–2021: &121. &C. — [/$%17Y""49 7$-
&A7&]. — {$;b3 #Y&1AV2: https://stat.gov.kz/region/253160/statistical_information/publication. — 117 &.
25 2V2"Y? y.f. %Y/Y@b$&%b$ VY&/$#&1?bB VY1$V/$"bB %/b3212 ? $?$7"Y3 n7b%2&Vbb / y.f.2V2"Y? // j7b#"4$
%Y&b&1$34. — 2018. — . 24, 1 (74). — . 20–31.
26 ~A7AW$? y._. n7YC/$34 b 3$1Y#4 &V2&$"bB &29@2%2 (Saiga tatarica L.) ? f252a&12"$ / y._. ~A7AW$?,
.j. s2912"2$? // s=//$1$"> 7$"CA7@&%Y@Y "2A"Y@Y t$"172 7 {j~. — 2018. — 1. — 19 c. — [/$%17Y""49 7$&A7&.
— {$;b3 #Y&1AV2: http://elmag.uran.ru:9673/magazine/Numbers/2018-1/Articles/ZNM-2018-1.pdf). DOI: 10.24411/2304-9081- 2018-11005
27 yb/"$7-rA//2"# .q;. t$"%2 #2""4a #b"23b%b tb%/Y? ? VYVA/Btbb &29@2%Y? / .q;. yb/"$7-rA//2"# // Saiga news. — 2009. — `4V. 9. — . 9, 10.
28 jC21A7Y? s.q. $5Y""2B #b"23b%2 %Y73Y?4a 7$&A7&Y? b Vb12"b$ &29@2%2 "2 $&1$&1?$""Y3 V2&1Cb$ ? VY/AVA&14"$
/ s.q. jC21A7Y?, s.!. n$17b$?, y.n. fY/$&"b%Y?, j.w. ACCY1b" // &V$ab &Y?7$3$""Y9 CbY/Y@bb. — 1998. — . 118, 5.
— . 564–584.
29 Buuveibaatar B. Factors affecting survival and cause-specific mortality of saiga calves in Mongolia / B. Buuveibaatar, J. Young, J. Berger, A. Fine, B. Lkhagvasuren, P. Zahler, T. Fuller // J. of Mammalogy. — 2013. — Vol. 94. — Iss. 1. — P. 127–
136.
30 White T.C.R. Experimental and observational evidence reveals that predators in natural environments do not regulate their prey: they are passengers, not drivers / T.C.R. White // Acta Oecologica. — 2013. — Vol. 53. — P. 73–87.
31 r72$? ä.j. 2b&/$""Y&1>, &17A%1A72 b ?Y&V7Yb5?Y#&1?Y VYVA/Btb9 &29@2%2 ? f252a&12"$ / ä.j. r72$?, j.y. y$/#$C$%Y?, j.s. s$%$"Y? // 1$V"Y9 C=//$1$">. — 2009. — 27. — . 47–50.
32 2V2"Y? y.f. `/bB"b$ V7b7Y#"Y-%/b321b$&%ba p2%1Y7Y? "2 b&/$""Y&1> &29@2%Y? (Saiga tatarica Pall.) ? `Y/@Y-
72/>&%Y3 3$;#A7$>$ / y.f. 2V2"Y? // nY?Y/;. %Y/Y@. ;A7". — 2016. — 4. — . 445–454.
33 Kock R. Mass Mortality Events: Publication of the Kazakh — British research team studies on saiga deaths / R. Kock, E.J. Milner-Gulland, S. Robinson, S. Zuther, M. Orynbayev // Saiga News. — 2018. — Iss. 23. — {. 24-26.
Buketov
University
34 Kock R.j. Saigas on the brink: multi-disciplinary analysis of the factors influencing a mass die-off event / R.A. Kock, y. Orynbayev, S. Robinson, S. Zuther, N.J. Singh, W. Beauvais, E.R. Morgan, A. Kerimbayev, S. Khomenko, H.M. Martineau, R. Rystaeva, Z. Omarova, S. Wolfs, F. Hawotte, J. Radoux, E.J. yilner-Gulland // Science Advances. — 2018. — Vol. 4. — Iss. 1.
— P.1-10. DOI: 10.1126/sciadv. aao2314
35 j9%b3C2$? y.j. &/A2Ba ?4#$/$"bB V2&1$7$//$52 Y1 &29@2%Y? ? p$?72/$–3271$ 1984 @Y#2 ? 72/>&%Y9 YC/2&1b / y.j. j9%b3C2$?, !.z. y271b"$?&%b9, j.j. j/1AaY?, .!. !?2"Y?, `.o. A7Y? // !5?. j~ f25{. — 1985. — 4. — .
39–41.
36 jC&21b7Y? r.r. {$5A/>1214 %Y3V/$%&"Y@Y %Y/Y@Y-Vb5YY1Y/Y@b$&%Y@Y 3Y"b1Y7b"@2 V7bb" 32&&Y?Y9 @bC$/b &29@2-
%Y? / r.r. jC&21b7Y?, j.j. b#Y7A%, .s. 2AC2$?, f._. fAW2/b$?, f.w. yA752C2$?, y.r. f2%bW$?, o.³. ~A7;2"Y?2,
~.. rb"2B1Y? // {Y&. ?$1$7b"27. ;A7". y$/%b$ #Y32W"b$ b #b%b$ ;b?Y1"4$. — 2013. — 5. — . 22–25.
37 yb$"%Y j.`. n7YC/$32 32&&Y?Y9 @bC$/b &29@2%Y? / j.`. yb$"%Y, `.j. yb$"%Y, j.f. f272A/Y?, j.`. nY1$ab", j.n. y$;"$? // `$1$7b"27bB &$@Y#"B. — 2016. — 4 (19). — . 40–45.
38 Orynbayev M.B. Seroprevalence of infectious diseases in saiga antelope (Saiga tatarica tatarica) in Kazakhstan 2012–2014 / M.B. Orynbayev, W. Beauvais, A.R. Sansyzbaya, R.A. Rystaevaa, K.T. Sultankulovaa, A.A. Kerimbaeva, M.N. Kospanovaa, R.A. Kock // Preventive Veterinary Medicine. — 2016. — Vol. 127. — P. 100-104. DOI: 10.1016/j.prevetmed.2016.03.016
39 Orynbayev M.B. Biological characterization of Pasteurella multocida present in the saiga population / M.B. Orynbayev, K.T. Sultankulova // BMC Microbiology — 2019. — 19:37. DOI:10.1186/s12866-019-1407-9
40 Robinson S. Opportunistic bacteria and mass mortality in ungulates: lessons from an extreme event / S. Robinson, E.J. Milner-Gulland, Y. Grachev, A. Salemgareyev, M. Orynbayev, A. Lushchekina, E. Morgan, W. Beauvais, N. Singh, S. Khomenko, R. Cammack, R. Kock // Ecosphere. — 2019. — Vol. 10. — Iss. 6. DOI: 10.1002/ecs2.2671
41 2V2"Y? y.f. Y&1YB"b$ VY@Y/Y?>B b V7bb"4 @bC$/b &29@2%Y? ? $?$7"Y3 n7b%2&Vbb / y.f.2V2"Y? // Selevinia.
YY/. $;$@Y#"b% f252a&12"2 b $"172/>"Y9 j5bb. — 2015. — . 23. — . 194–197.
y.f. 2V2"Y?, f.y. ja3$#$"Y?
bII9JIQSI IfoP:QS:;Sd IHOIHS>e JIf<c< JI;<[< IOc>FI;JJI;>
w#'/ 3$" _2946 x5$" 272/4X4"#2X4 26Cx%$"#$7#' 62526&12"#46 ;2946 1YC4"4 &2"4 2022 ;4/4 7$%Y7#146 801 34 #2"2X2 #$9'" x&1'. _$7@'/'%1' p$73$7/$7 C|/ ;2"A27/27#4 2A4/W27A2W4/46 2/62V1274 3$" ;294/43#274" 12V12V %$1$1'"'" 2912#4 ;u"$ Y/27#4 &2"4" ;2&2"#4 187#$ 25291A#4 12/2V $1$#'. Y"43$" C'7@$ 12CbX2114 6Y7X2A |943#274 Y/27#4 Y#2" u7' 6Y7X2A#4 |&4"2#4. y262/2#2 26Cx%$"#$7 &2"4"4 #b"23b%2&4" ;u"$ Y/27#4 %x%1$3@' ;2VV29 6474/A4" 2932614 12CbXb-
%/b321146 ;2X#29/274"4 x5@$7A $7$%W$/'%1$7'3$" |W12&1472 5$7#$/$A CY94"W2 u#$Cb 321$7b2/#27 3$" C|74" 2/4"X2" ;$%$ "u1b;$/$7@$ 12/#2A ;87@'5'/#'. 72/ 26Cx%$"#$7 1YC4" x"$7%u&'V1'% 2A/2A 1954 ;4/4 C2&12/4V, 272#2 85'/'& CY/4V, 1994 ;4/X2 #$9'" ;2/X2&14. s2&62W2 29162"#2, Y/ %$5#$
%b'%1$7#' 2A/2A u#$11$@' 7$11$AW'/'% 6453$1 CY/#4. Y#2" %$9'" Y/27#4 &2"4"4 |526 1Y6472A4
%$5$' %$/#', C|/ W232#2" 14& 21A 3$" C72%Y">$7/'%V$" C29/2"4&14 $#'. j6Cx%$" VYVA/BtbB&4"4
1Y/64" 1u7'5#$& #b"23b%2&4 1Y/4X43$" WxV1' x"'3#'/'@'"$ ;u"$ Y/27#4 3$%$"#$91'" ;$7/$7'"'
&A/2"A4"2 C29/2"4&14 $%$"' %x7&$1'/@$". 2000-W4 ;4/#27#2X4 ;2"A27/27 &2"4"4 %xV ;u"$ |52662
&Y54/X2" 1Y6472A4 &A27A Y74"#274"4 62114 64&627A4 "u1b;$&'"#$ 1A4"#2X2", x91%$"' Y&4 %$5$#$
;$7@'/'%1' @b#7Y@72pbB/46 ;$/'@$ %x%1$3@' $7'@$" &A/27#4 14 ;4/ CY94 ;$78&1' 2X4"4"4
CY/32A4"2 C29/2"4&14, BX"b 1YX2"#27 3$" 6Y64&127#4 %$CA', %x/#$7 3$" x5$"#$7#' 12B5#2"A4. $%
2010-2011 ;4/#274 2W46 &A 6Y932/274" $7'@$" &A3$" ;22#2" 1Y/147A C2&12/#4, &Y#2" C$7' 2022
;4/X2 #$9'" Y/27 $W62W2" 6|7X2X2" ;Y6. qu/ Y&4 %$5#$ 26Cx%$"#$7 &2"4"4 62764"#4 x&A' C2&12/#4. j6Cx%$"#$7#' %x%1$3@' 3$75'3#$ ;2VV29 6474/A4"4 &$C$V1$7' 12/#2"X2".
fx7&$1'/@$"#$9, C|/ 6|C4/4&14 &$C$C' ;|6V2/4 $3$& 2A7A — 1b3V2"bB CY/A4 383%'", BX"b 2A7A#4
x1V$/'/'@'3$" 2"4612/2#4, C|/ Y"4 x5'"#'% $7$%W$/'@'3$" 18&'"#'7'/$#' ("$@'5'"$" 25 6Y5X2/214"
1x/#$@$" 2"2/46127 x/@$"). b3V2"bB ;2"A27/27 Y7@2"b53#$7'"#$@' C2&62 #2 %'W'@'7'3 2A7A/27#4,
&Y"4 'W'"#$ x/@$" ;2"A27/27#2 8"$3' 1'7%$/$1'" ;|6V2/4 V2&1$7$//$5#' 6Y5#47X4W 3$a2"b53' CY/2 2/2#4. j6Cx%$"#$7#' %x%1$3@' ;2VV29 6474/A4"2" %$9'"@' ;2"A27/27 &2"4 C'7"$W$ ;4/#2"
%$9'", BX"b 1Y6472A %$5$'"$" #$ Y/27#4 &2"4 #2 ;YX274 x&'312/#4X4"2 C29/2"4&14 C|74"X4
#$@$9@$ #$9'"@' 62/V4"2 %$/@$". Y"#4612" 12CbXb-%/b321146 ;2X#29/27#4 u&$7'"$" Y/27#4
&2"4"4 #b"23b%2&4" $&%$7$ Y1474V, 3|"#29 6|"#4 x5'"-x5' ;2271214" 7$&A7&14 2A/2A#4 ;Y=X2
"$@'5 ;Y6.
?5) #o'&%: 26Cx%$"#$7, ;2946 1YC4, &2" #b"23b%2&4, ;$3-WxV C252&4, 2A32614 &A/2"A4, %x%1$3@' 6474/A, 1b3V2"bB, 32/ W27A2W4/4X4.
Buketov
University
M.K. Sapanov, K.M. Akhmedenov
Natural and historical prerequisites for saiga hunting in Kazakhstan
The number of saigas in Kazakhstan's Ural group, which inhabits the Volga-Ural interfluve, increased to a record 801,000 in 2022. Local farmers claim that these animals severely devastate agricultural fields and pas- tures and demand artificial reduction of the population. At the same time, nature conservation organizations suggest their further protection. In this study, we analyzed the literature and our own results on the dynamics of saiga numbers and their spring mass mortality in conjunction with changes in the natural and climatic con- ditions of the region. Industrial shooting of saigas, the Ural saiga group, began in 1954 and continued inter- mittently until 1994. In other words, saiga hunting was a routine regulatory activity at that time. Then there was a long-term period of depression in their numbers, which was attributed to excessive shooting and poach- ing. It has been shown that the wave-like dynamics of saiga population numbers depends entirely on the productivity of the grass stand and the watering of their habitat. A deep and prolonged depression in the num- ber of animals in the 2000s resulted from a severe reduction in watering places, as during this period, due to a 14-year absence of surface runoff of spring meltwater into the local hydrographic network, ponds and sor- rows dried up everywhere and lakes and rivers shallowed. It was only in 2010-2011 that new recharge of open reservoirs with melt water began, and since then they have never dried out until 2022. It was at that time that the saiga population began to increase rapidly. The reasons for the periodic mass selective spring mortali- ty of saigas were analyzed. It is shown that this phenomenon could be caused by a noncontagious disease, timpania, which is identified by the rapidity of the disease, which explains its selective nature (mainly seden- tary females giving birth perish). Timpania, apparently, could serve as a trigger mechanism for triggering other secondary diseases in animals, including contagious pasteurellosis, which is constantly registered in dead animals. The number of animals after the mass saiga mass mortality in spring recovers in a few years to the previous level due to high fecundity, both in periods of depression and high numbers. Therefore, there is no reason to cancel the industrial shooting of such a valuable self-renewable resource, taking into account the dynamics of its abundance under the influence of natural and climatic condition.
Keywords: saigas, Ural grouping, population dynamics, fodder base, area watering, spring mortality, timpani, animal fishery.
References
1 Smelyansky, I., Kirilyuk, V. & Titova, S. (2022/23). Saigas are returning to the Russian Trans-Volga region. Saiga news, 28, 23-25.
2 Sudba saigakov v Kazakhstane: chto govoriat ekologi, uchenye i o chem zaiavliauit fermery [The fate of saigas in Kazakh- stan: what ecologists, scientists say and what farmers say]. Retrieved from https://www.inform.kz/ru/sud-ba-saygakov-v-kazahstane- chto-govoryat-ekologi-uchenye-i-o-chem-zayavlyayut-fermery_a3952746 [in Russian].
3 Bolee 300 tysiach posevov potravleno saigakami [Over 300,000 crops were damaged by saigas]. Retrieved from https://kz.kursiv.media/2022-07-07/bolee-300-tys-posevov-potravleno-sajgakami/ [in Russian].
4 Fadeev, V.A. & Slutsky, A.A. (1982). Saigak v Kazakhstane [Saiga in Kazakhstan]. Almaty: Izdatelstvo «Nauka»
Kaz2khskoi SSSR [in Russian].
5 Zhirnov, L.V. (1982). Vozvrashchenie k zhizni: Ekologiia, okhrana i ispolzovanie saigakov [Return to Life: Ecology, Con- servation and Use of the Saiga]. Moscow: Lesnaia promyshlennost [in Russian].
6 Slutsky, A.A., & Fadeev, V.A. (1977). Saigak v Kazakhstane i perspektivy ego promysla [Saiga antelope in Kazakhstan and prospects for its fishery]. Vestnik Akademii nauk Kazakhskoi SSR — Bulletin of the Academy of Sciences of Kazakh SSR, 3, 28–32 [in Russian].
7 Fadeev, V.A., & Schaad, A.R. (1980). Promysel saigaka v Kazakhstane [Saiga hunting in Kazakhstan]. Okhota i okhotniche khoziaistvo —Hunting and hunting economy, 10, 10–12 [in Russian].
8 Sokolov, V.E., & Zhirnov, L.V. (1998). Saigak. Filogeniia, sistematika, ekologiia, okhrana i ispolzovanie [Saiga. Phylogeny, taxonomy, ecology, protection and use]. Moscow [in Russian].
9 Akhmedenov, K.M., Ramazanov, S.K., & Kinderbaeva, D.A. (2015). Landshafty Zapadnogo Kazakhstana: ocherki ob obektakh prirodnogo naslediia [Landscapes of Western Kazakhstan: essays on natural heritage sites]. Moscow: Pero [in Russian].
10 Natsionalnyi doklad o sostoianii okruzhaiushchei sredy i ob ispolzovanii prirodnykh resursov Respubliki Kazakhstan za 2021 god [National report on the state of the environment and on the use of natural resources of the Republic of Kazakhstan for 2021].
Retrieved from https://www.gov.kz/memleket/entities/ecogeo/documents/details/383692?lang=ru [in Russian].
11 Nasiev, B.N., Zhanatalapov, N.Zh., Bekkaliev, A.K. & Bekkalieva, A.K. (2021). Otsenka sposobov ispolzovaniia pastbishch polupustynno·y zony Zapadnogo Kazakhstana [Assessment of ways to use pastures in semi-desert zone of West Kazakhstan].
Agrarnyi vestnik Urala — Agrarian Bulletin of the Urals, 11(214), 20-26. DOI: 10.32417/1997-4868-2021-214-11-20-26 [in Rus- sian].