2334
Сонымен, халқымыздың ауыз әдебиеті ұрпақ тәрбиелеуге өлшеусіз үлес қосты және әлі де үлес қосып келеді. Ақын-жыраулардың поэзиясы, олардың ұлттық рух пен тарихи сананы жаңғырту идеясы қазірдің өзінде де өз күшін жойған жоқ. Сондықтан жыраулардың бай мұраларын қазіргі жастардың пайдаланатын тәлімдік құралы етіп, оларды елін, жерін сүюге, құрметтеуге баулып, адамгершілік қағидаларының басты ұстанымы екендігін жастар санасына сіңіру қажет.
Қолданылған әдебиеттер тізімі 1. Тәжібаев Ә. Жылдар. Ойлар. -Алматы,1976.
2. Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы. -Алматы,1998.
3. Ысмайылов Е. Ақындар. -Алматы,1956.
4. М.Мағауин. «Қобыз сарыны» Алматы, «Атамұра» 2006.
5. Бес ғасыр жырлайды. -Алматы,1984.
6. Ш.Ш. Уәлиханов «Собрание сочинений в пяти томах, 2 том, 1961.
7. З.Ахметов. «Поэзия шыңы-даналық» Астана, 2002.
8. Мүсілім Базарбаев. «Өлең-сөздің патшасы сөз сарасы» Алматы, 1973
9. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Лтд.» ЖШС, 2010.
ОӘК 376017
ТӨЛЕН ӘБДІК ПРОЗАСЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЗМ Сейткулова Фариза Жаканкызы
Қазақ тілі мен әдебиеті» кафедрасының студенті
Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты Арқалық қаласы, Қазақстан Республикасы
Ғылыми жетекшісі – Қ.М. Шакирова
Көркем шығармадағы психологизм – әдеби, ғылыми мәні мол, зерттеу ауқымы кең әрі күрделі мәселе. Көркем әдебиеттегі психологизм жайлы ғалым Б.Майтанов: «Көркем шығармадағы өмір шындығының кепілі – психология да, соны жеткізу амал-тәсілдерінің жиынтығы немесе идеялық-эстетикалық шығарма феномен – психологизм» [1; 232 б.],- деп анықтама береді. Психологизм көркемдік тәсіл ретінде ХVIII ғасырдан бастап әдебиет әлеміне ене бастады. Сол кезеңдегі қаламы қарымды жазушылардың басты мақсаты- адамның жан қозғалысын, жанның нәзік иірімдерін терең сезімталдықпен суреттеу еді.
Көркем шығармада басты нысан етіп адамды алғандықтан, оның ішкі-сыртқы болмысы шынайылықпен сомдалып, адам жанының ішкі иірімдерін айшықтап көрсету мақсатында психологизм тәсіл ретінде алдыңғы орынға шықты. Қай дәуірдің, қай елдің әдебиет туындыларын ақтарсақ та, адамның ішкі жан иірімдерінен көрініс беретін тың туындыларды кездестіре аламыз.
Психологизм – әдебиеттің көркемдік шыңы. Кейіпкер жанының ішкі-сыртқы жан дүниесінде орын алып жатқан сезім иірімдерінің шығармада көрініс табуы-оның көркемдік бағасын арттыра түсіп, өз оқырмандарын табуына үлкен септігін тигізері анық.
Кейіпкер психологиясы көрініс тапппаған туынды-тұзы жоқ ас сияқты, тұссыз астың татымсыздығындай, психологизмсіз прозаның да өтімділігі жоқ.
Қазақ прозасындағы психологизмді қалыптастыруда түрлі ізденістер жасап, әлем әдебиетінің озық дәстүрлерінен нәр алып, әрқайсысы өзіндік даралығын таныта білген жазушыларымыздың қарасы қалың. Қазақ прозасында 60-80 жылдары Ә.Кекілбаев, Д.Исабеков, О.Бөкей, А.Сүлейменов, Т.Ахтанов, С.Мұратбеков, М.Мағауин, Т.Әбдіков, Ә.Нұрпейісов, Т.Жармағамбетов шығармалары әдеби айналымға жаңа серпіліс алып келді.
2335
ың іші ы ы ың і ұ ы ы ы х ығы , ші і
і іш і - і і ы ы ш ы ұ ғ
і ұ ы шығ ы ың ш ығы і . . і ың « ы ы ың ы»,
« ң », « ы» шығ ы ғы і ы ғ ,
ғы ы ы ұ ы ы ы і і ы ы ы , ң
ың і іңі і ңғ ы . ұш ы я ы ы ғ
і і ы ы ғ ы ы ғы і ш і і і і.
і ұ ы ың шығ шы ығы і і і ш і. ы ы, « ң »
ң і і ы . ң і і ің ы я ы. ұ ы ың ң ғ
і і ү ы ыш ұ ы. ы ү і ы ың
ы і і і і: « ғ ы ғ ы , ұ і і , ү
, і і і і і ү »[2,4 .], – і ің ң ы і. ұ ың
ү і іш і ұ ғ ың і ы ы і. ғ і і ү і і ің
і , і ү і. ы ың і і – . Ж і і ғы ы ы
ы ғ ы ы , ы ы ғ ү і ы. « ң шы ы
і ш ы ғ ы ы ы. ң ы ңі і ы ы ұ
ы, ы ы ы ы, ы ы ы і үші ү ы
і ің ң ы ы ү ү . і ы ығы ң ы ың ұ ығ
ғ ш ы ы. ы ғ ш і ғ ы , ың ы і -
і і і . ұ ің і і ғы і і . Д і
ың ү і і і , і - ұ ы , ы - ы ы і , ұ ы
ы ғ ш і ы. ұ ы ғ ұ ы ы ы
ы ү і . ың і ш ш і і ің і і
і - і і і ғ . і ы ы үш ы ы
ың ы ы ы і і і і і. і . ың і
ы – і і . і ы ың ғ ы ы ы ыш ы я ы ң ғ і. К і ің і үші ы ы ы ы ғ .
Кү ы ғы ы ың і ы ың ғ ы і ү і.
Ж ғы ы ың і і ы. ұ ы ы і: «Дү і
ң ы ы ғы ы . ңі ің іш і ғың ышың ы ің і
ы і і і ің , і ің і ғы ы ы х . ұ
, і ің ғы ңі і і. і ш ы ыш ы. і ің
і шы , і ші і ұ ы ың ың і і ші і ің ғы ы ы і.
і ү і і ші і ы ы ы , ғы ғ ің і і
ші. ұ і ы ыш ы , і і ш і і ің ы ыш ы .
ың ы ғы х ғы ы , ығ ұ і ң і...»[3]. Ж - ы
і ің ы , і і ғ ,
ы ң ы і ғ ұ ы. Д , ң ы ы ү і і і
ы ы. ң і ің ы я ы - і ың іші і ың і ү і яғ , і ұ я ы шы ғ ы ы і ің ұ ғы. і і і і ұ я ы шы
ғ , ы - ұ ы ы ы ы үш і . ыш ң і я ы
ығ ы ы ы. і ің і і і і ш , ы ың і і і і
ы ы – . і ің ы і і ы ы. Ж ү ің- ү і
і і. ың ы ы ұ ы шы ы ы ы ғ
і і ы ың ы ы ң ы ы ғ . ы
ғы шы шы ы Ш ың:” ің ы ы ы,
ің ы”[4], - і і і ы ы ы ү і.
ың і ұ ы ы і: « і И я і ің
х ы ың і ы ы ү і ы ы . ң х ың
і і і . ы ы ы , х ғ
ғ ы і і і . ың ұ ы ы ың ы і ш , і
і ы ы . ы ың ү і і ү і , ы
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)
2336
і ң ү і . , ғ ү і
і і . , ұ ш ғ ү . ұ ң ү
- і ң іші і ұ ғ ң і ү і. і і
і . ұ , і і ғ ұ ғ
« ң » ң і і » [5;] . і і ң
“іш і ұ ғ ң і ” ңі і ш үші ң і і
ң і ғ ұ ш і і і .
ұ ң і і .
ш ң « » ң і
. « ң » і і , «
ғ » і і ің і , ү і ғ .
і і – ш і - і і , ұ і ү і і ш і
ң ү і і і. ғ , ң і ү
ұ ш ғ і і. і ш і ғ і , і – і
ғ . і: « ғ »
ғ і ғ . ұ , үш ү ң ғ .
і і . ұ і ұ . і
ң і ұ ғ » [6]. і і і ұ
ұ . ұ і ұ үш ің ұ
і үші , ң ғ ғ і .
ң і і ң ғ ,
ш ң і і , . І і і ің
ғ і ұ і і ғұ , ұ ң ғ
ұ үші , і і - ү і. ү - ү
і , ғ , і ш ш .
ұ . і ң і і
і і і і , і і ғ .
ң і і ң ғ ,
ш ң і і , . Ш ғ :
« і ші і ің ғ і і і ғ і . ұ ң і, ш
, ұ ш ғ … ің ш , і і –
ң ң і і ғ ұ і
і. і, ң ғ -
ұ ғ і і ң[7.7 .]. – і - і і
ғ ғ , і - і і і ү і , , і ұғ . ұ і і
- ң і , і і, і . ғ
і і: “ і ғ , ұ , ү і ғ 12- і і і
і і ү і . ұ і і ш шұғ ү і ш і і і
ү і ”[8] ұ і . ш ү і ғ ң і
ң і і , ғ ш , ғ
ұ ғ . ғ ұ ғ ң і і ш
і і і і і і
ұ ғ , ұ ғ , і і ші і
ү і і ұ ғ . і ң ғ і ғ , і і і ұ
ұ ш ғ ң
ғ ү ұ ғ і ң
і.
Ш ғ ң ш ғ ү і і і і і ш і
і ш - і і ің ш і і
і. « ш - ғ і, , ұ і ғ і і»[9], -
ш . . ғ
ғ ү , ң ш ғ . ң
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)
2337
ы ы ы ы ы ы ы , і і ің
я ы ы ы.
ың - ы ы я ы ы і і
і і і і і і ы ы ы ы ы .
і ұ ы ы ы ы ы « ң » ң і і - і ү і і і. ұ
ү ы ы ы ы ың ы ы ң ың ұ ы ы ы.
ұ ы ы і і ың ы ы ү і і
ңы ы ұ ң і і і ы .
ы – і ің і ыңы і , ың ы ы ң
ы ұ ы ү .
ы ғ і і і
1.. . . һ ың і. ы: ы,1987.-232 .
2. . і . ң . . ұ ,2003,-4 .
3. www.enu.kz/ . . . ы ы ы ы ы ың і.
4..http//massaget.kz/layfstayl/debiet/tmsil/15618/.
5 . і . ы. : ұ ,2002
6.. . . . ы ы ы ы ы ың
7. . і . ы. : ұ ,2002.-7 .
8.www.enu.kz/ . . . ы ы ы ы ы ың і.
9. http://bilimsite.kz/ulagatty_sozder/11036-zhaman-turaly-ulagatty-sozder.html
376017
Ш Ы Ө Ш Ы Ы Ы ЫҢ ИХЫ
і ү і і ы ы [email protected]
. . ы ы я і ің 2- ы, ұ - ұ ,
ы ы і – . ң
ХХ ы ың 20- ы ы ы і ы ы
ы ы – « » і «Ш » ы. ы ы і
ің ы ы ы і. ұ ың я і ы.
ы ұ ң һ ы ұ я ы ы ың ы
і ы ы. ұ ы ы і і , , і
ы ы ұ ы ы ы. ың і і і і ы ы
ы ы ы і. ұ – ы ы ы ү . ы ү ,
«1919 ү - ың Х ы ы ың і і і ы
ы і і і і ы ы. ы ы 1 ы
і і ы ұ ы ы. 1920 ы ы ы і
ы ( ) ы , ы ы» [1, 192]. ұ ы ұ
ы ы Х ұ ұ ы, ұ ұ ы, ы ,
я , ң ұ ы, ұ ұ ы, ұ ұ ы, ү і
ы ұ ы, ұ ы ы ы я ы ы ы , -
ы ы ұ ы ы ы ы.
1926 ы ы 29 і ы ың ы
ы і Х ы ы, і і і
і і ы ы і . ұ ы я , і ы
ы ы ы ы ұ ы і і і.
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)
