УДК: 349.41(574)
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЮВЕНАЛДЫҚ ӘДІЛЕТ Аманкосова Фариза Сагидоллаевна, fari_92_14mail.ru Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ, Заң факультетінің 3-курс студенті , Астана,
Қазақстан Ғылыми жетекші – А.З Каскеева
Қазіргі таңда кез-келген мемлекетте, қандай да бір қоғамда балалар ерекше қамқорлықта жҽне қорғауда болуы тиіс. Қолымызда барымыздың ең қымбаттысы, ең асылы, бар байлығымыз-балалар, сондықтан да олардың ҿмірі қаншалықты дҧрыс қалыптасқандығына,олардың қҧқықтарының бҧзылмауына,қорғалуына бақылау жасап, мемлекет олар ҥшін қандай жағдайлар жасағандығына сҽйкес еліміздің келешегі айқындалады.Елбасы, Н. Назарбаев, жолдауында халыққа 2050 жылға дейінгі еліміздің ҽлеуметтік, экономикалық даму бағытын белгілеп берді. Ҽсіресе, ана мен бала мҽселесіне баса мҽн беріп, ҽрбір сҽбидің қҧқығының қорғалуын талап етті. Ҿскелең ҧрпақты барша халық жҽне мемлекет болып қамқорлыққа алу қажеттігін анық айтты. Осыған орай ҽрбір ата-ананың баланы бағып-қағып, тҽрбиелеу, білім беріп, еңбекке баулу басты міндеті екенін айқын тҥсініп, «Бар жақсылық – балаға» ҧранын ҿмірлік басты қағидасына айналдыруы қажет. Тағы да айта кететін жайт, баланың дамуына отбасымен мемлекеттің қосатын ҥлесі бірдей, ҿйткені олардың мақсаты да ортақ. Сондықтан басқа қҧқық жҥйелерінде сияқты біздің ҧлттық қҧқығымызда, соның ішіндегі ең бастысы Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-ші бабы неке мен отбасы, ана мен ҽке жҽне бала мемлекеттің қорғауында екендігін кҿрсеткен. Осыған байланысты балаларды қорғау, олардың негізгі қҧқықтарын қорғау – кез келген мемлекеттің басты кҿкейкесті мҽселесі болуы қажет. Бала жҽне отбасы қҧқықтары Конституциялық деңгейде бекітілген.
Міне, осы орайда Қазақстан Республикасының Президенті «Кҽмелетке толмағандардың істер жҿнiндегi мамандандырылған ауданаралық соттарды қҧру жҽне Қазақстан Республикасы Президентiнiң кейбiр жарлықтарына ҿзгерiстер енгiзу туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2012 жылғы 4 ақпандағы № 266 Жарлығына сҽйкес, Қызылорда облыстарында кҽмелетке толмағандардың iстерi жҿнiндегi мамандандырылған ауданаралық соттар қҧрылған болатын. Ювеналды соттар бірінші кезекте балалардың қҧқықтарын қорғауға жҽне балалар қылмысының алдын-алуға бағытталған. Қазіргі таңда еліміздің Астанасы жҽне Алматы қаласында ювеналдық сот жҧмысын атқаруда. Соттардың белгілі бір салада мамандандырылуы қоғамдық қажеттіліктен туындап отырған мҽселе. Егер ертеде тек шаруашылықпен айналысып, даудамайлар жер талабынан аспаса, бҥгінгі кҥні кҥрделі қоғамдық жҽне экономикалық қарым- қатынастан туындап отырған істер ҿндіріске келіп тҥсуде. Сондықтан азаматтарға кҽсіби қызмет кҿрсету ҥшін, соның ішінде бала қҧқығының қорғауды қамтамасыз ету мақсатында мамандандырылған ювеналдық соттардың басқа да ҿңірлерде ашылуы дҧрыс басталған қҧқықтық саясаттың жалғасы болар еді.
Бала қҧқығын қорғауда ювеналдық соттардың атқаратын рҿлі орасан зор, дегенмен жалғыз ҿзі жеткіліксіз. Бҧл себептен еліміздің жасҿспірімдерге байланысы бар басқа да мемлекеттік қҧрылымдар мен органдар да ҿздеріне тҥсетін ҥлесті кҽсіби атқарулары қажет.
Соның ішінде ішкі істер бҿліміндегі кҽмелетке толмағандар жҿніндегі инспекциясы жҧмысын қҧқық бҧзғаннан кейін ата- анасына ҽкімшілік хаттама толтырмай, балалардың қҧқық бҧзуларын алдын алумен кҿбірек айналысулары керек, білім беру бҿліміндегі балалар мҥддесін қадағалайтын орган кҽсіби мамандардан қҧрылуы қажет. Прокуратура қызметкерлерінің ішінде де жасҿспірімдер бҿлімі немесе бала істері жҿніндегі кҿмекшілердің белгіленуі мен бірге кҽмелетке толмағандардың қатысуымен
106
жасалған қылмыстарды сотта қарау барысында айыптау жағынан прокурорлардың қатысуының қаншалықты қажет екендігі де қарастырылу қажет.
Сонымен қатар ювеналдық сотта қызмет атқаратын судьяларға да қойылатын талап қатаң болу керек деп ойлаймын. Ҿйткені бала тағдырын шешу, баланың ата анасымен қатынасын сараптау, жасҿспірімнің қылмыс жасаудағы себебін сот отырысы барысында анықтау ҥшін тек қана балалар мен отбасына байланысты қҧқықты білу жеткіліксіз. Ол ҥшін ең алдымен бала психологиясын ғылым ретінде жеке зерттеп, жасҿспірімнің ішкі дҥниесін тҥсіне білетін жағдайға жету керек. Неке жҽне отбасы деген ҧғымнан хабардар болмаса, шығарған шешімі заңды болғанмен ҽділдігі кҥмҽн туғызуы мҥмкін. Сондықтан ювеналдық соттарға судья тағайындау барысында олардың ішінде қҧқық білімімен қосымша педогогикалық, писхологиялық білімі барлары немесе бала оқытуы жҽне тҽрбиесімен айналысқан мамандарды таңдаған дҧрыс па деп ойлаймын. Ал ең бастысы ювеналдық судьяның ҿзі отбасы иесі болуы шарт, ҿйткені баланың қамын тек қана балалы біледі. Кез келген қоғамда ең алғашқы кезекте отбасы мен баланың ҿзін-ҿзі жақсы сезінуіне кҿңіл бҿлінуі тиіс. Бала егер ҿзін жақсы сезінсе - оның отбасындағы жағдайдың тҥзулігіне байланысты. Сондықтан да бала тек қана ҿз отбасында жақсы тҽрбие мен қамқорлықты ала алады, тек қана отбасы баланы болашақ ҥлкен ҿмірге дайындай алады.Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылар) жҽне отбасы» туралы заңының 60-бабында: ҽрбiр баланың отбасында ҿмiр сҥруге жҽне тҽрбиеленуге қҧқығы, ҿзiнiң ата-аналарын бiлуге қҧқығы, олардың қамқорлығында болуға қҧқығы, олармен бiрге тҧруға қҧқығы бар.Баланың ҿз ата-анасының тҽрбиесіне, ҿз мҥдделерiнің қамтамасыз етiлуіне, жан-жақты ҿсiп-жетiлуiне, ҿзінің адами қадiр-қасиетiнiң қҧрметтелуiне қҧқығы бар. Баланың қҧқықтарымен бостандықтары жан-жақты қамтамасыз етуде толық отбасының рҿлі ҿте зор.
Толық отбасы дегеніміз-ҿзінің балаларын қорғау ҥшін тең дҽрежеде жауапты ата-анасы бар отбасы. Бҥгінде бауырындағы баладан безіп, оған қамқорлық жасау мен тҽрбие беруден қашатын ата-аналар саны кҿбеймесе азаймай отыр, жетім балалар ҥйінде ата-анасынан қапылыста айырылып қалған балаларға қарағанда, ҽлеуметтік себептерге байланысты тҧл жетім атанғандар саны басым. Кҽмелетке толмаған тҧлғаның қалыптасуына отбасындағы тҽрбиенің маңызы ҿте зор екендігі сҿзсіз. Бҥгінде кҽмелетке толмағандарды тҽрбиелеуде оң нҽтижеге қол жеткізу ҥшін қолайсыз отбасыларына ықпал ету жҥйесін ҿзгерту қажет, тек қана ата-аналық қҧқығынан ғана айырылып қоймай, ата-аналардың кҽмелетке толмағандарды тҽрбиелеудегі жауапкершіліктің тиімді институтын қҧру керектігін алға тарту керек. Балалар- ҽлемнің болашағы, ҽрбір ҧлттың жҽне елдің сенімі. Олар кінҽсіз, таза, сонымен қатар осал жҽне тҽуелді жандар. Сондықтан да олардың Қазақстан Республикасының Конституциясында кҿрініс тапқан қҧқықтары мен бостандықтары толыққанды қорғалып, жҥзеге асыруы қажет.
Бала – ҧлт болашағы, елдің келешегі. Атам қазақ бозбала мен бойжеткеннің саналы болып, ҧлттық тҽрбиені бойына сіңіруіне ерекше ден қойып, жастайынан ҿжеттікке тҽрбиелеген.
Бҥгінде сол қазақтың ҧрпағы баласын отбасын асыратуға «мҽжбҥр». Кҽмелеттік жасқа толмаған баланы тҥнгі сағат оннан кейін ата-ананың қарауынсыз кҿшеге шығармау керектігін біле тҧрып, тҥнгі жҧмысқа телігендер де жетерлік. Ҽсіресе, буыны қатаймаған бҥлдіршіндердің автокҿлік жуу бекеттерінде нан тауып жҥргені қынжылтады. Сондай-ақ, бос уақытын тиімді іске емес, пайдасыз іске жҧмсап, компьютерлік клубтарды торығандар да аз емесCонымен қатар, қазіргі таңда кҿптеген балалардың ҿз ойын айтуға рҧқсат бермей,
―сенің ойың дҧрыс емес‖ немесе ―бҧл тақырыпқа қатысы жоқ ―,-деп басып тастайтын да жағдайлар аз емес.Осыдан кейін балалар ҿз ойын еркін жеткізе алмай немесе айтуға да жасқанады. «Балалардың қҧқықтары туралы» Қазақстан Республикасының Заңында бҧл жҿнінде сҿз етілген ―ҽрбiр баланың сҿз бостандығына жҽне ҿз пiкiрiн айтуға, ар-ождан бостандығына, ҿзiнiң қоғамдық белсендiлiгiн дамытуға, жасына сҽйкес ақпарат алуға жҽне оны таратуға, қоғамдық бiрлестiктерге, сондай-ақ басқа да коммерциялық емес ҧйымдардың нысандарына жҽне Қазақстан Республикасының заңдарымен рҧқсат етiлген бейбiт
107
жиналыстарға ҿз еркiмен қатысуға қҧқығы бар‖.Cонымен қатар, ҥй тапсырмасын орындамай келген оқушыларға орындамаған себебін сҧрамастан, ол былай тҧрсын ― бҧл-қателік, ата –анаң оқысын деп жібергесін - оқу керек, оқығаның ҿзіңе жақсы, ертеңгі наның, болашағың‖,- деудің орнына сыныптастарының алдында ҧрысып ,дҿрекі сҿздер айтып, намысқа тиетін жағдайлар да аз емес. Арине, мҧндай оқиғадан кейін баланың бҧл сабаққа деген ынтасы да жоғалып, мҧғалімді де жек кҿріп кететіні анық.
Жасҿспірімдердің мектептегі ҿмірі тҧлғаның қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы мектеп қабырғасында білім алған жылдары адамкершіліктің дҥниетанымы, сенімдері, тҽртіптілігі ҿзіне жҽне басқаға талап қоюы,адалдығы мен шыншылдығы,қайырымдылығымен ҧстамдылығы,жігерлілігімен батылдылығы қалыптасады. Елбасымыз Н.Ҽ.Назарбаев "Қазақстан-2030"стратегиялық бағдарламасында Отан қорғау мен оның қауіпсіздігіне ерекше мҽн бергені мҽлім.Қарулы кҥштерінің бір тармағы ретінде ішкі ҽскердің де іргетасы қаланды.Ішкі ҽскерде барлық қазақстандықтардың, қарапайым азаматтардың мҥддесін қорғаушы-қҧқықтық тҽртіп ҽскері.Бҧл мектеп ,отбасы жҽне қоғам жҧртшылығының қҧқықтық тҽрбие жҧмысын жҥргізудегі басты бағытының бірі-оқушылар арасында заң тҽртібін бҧзушылықтың алдын-алу шараларын жҥргізуге кең жол ашады.Қазақстан Республикасының 09.07.2004 жылғы № 591 II "Кҽмелетке толмағандар арасындағы қҧқық бҧзушылықтардың профилактикасы жҽне балалардың қадағалаусыз жҽне панасыз қалуының, ата-аналардың балаларын қайыр сҧраушылдыққа итермелеулерінің алдын-алу мақсатында бала тҽрбиесімен дҧрыс айналыспай,оларды оқыту жҽне тҽрбиелеу жҿніндегі міндеттерін орындамағандарға ҚР ҼҚБТК-нің 111-бабына сҽйкес шара кҿрсетіледі. Тағы бір мәселе жасӛспірімдердің бос уақытын тиімді пайдаланып,дұрыс демалуына,жақсы оқуына жылдың тӛрт мезгіліндеде қолға алып қадағалау керек."Баланы жан-жақты етіп тәрбиелеу үшін оны жан-жақты білу керек" деген белгілі педагог К.Д.Ушинский.
Балалар мен жасҿспірімдерді тҽрбиелеу мен оқытуда отбасының маңызы зор.
Осыған орай мемлекетіміз отбасының, соның ішінде кеңейтілген отбасының тҧтастығын сақтауға аса назар аударып отыр.
Отбасында тҧрақтылық пен береке болмаса, осыған байланысты қоғам тарапынан кҿмек кҿрсету ҽрекеттері сҽтсіз болған жағдайда, тіршілік етудің балама орындарын пайдалану мҥмкіндігін қарастыру қажет.
Ол дегеніміз, балаларды тҧрақтылығы бар, ҽрі берекелі отбасы жағдайына мейлінше жақындатылған мекемелерге тҽрбиелеуге берілуі тиіс.
Баланың келешегіне кері ҽсер ететін жағдайларды айтпағанда, олардың ата- анасынан айыруға жол бермейтін ҧлттық бағдарлама жасаудың жҽне оны іс жҥзіне асыру қажеттігінің мҽні зор.
Мемлекетіміздің ата Заңының 1 – бабында Қазақстан Республикасы ҿзін демократиялық, қҧқықтық жҽне ҽлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды. «Оның басты қазынасы – адам жҽне адамның ҿмірі, қҧқықтары мен бостандықтары» деген қастерлі сҿзді кіргізген. Бҥгінгі қҧқықтық мемлекет қҧрамыз деген заманда ҽрбір адам ҿз қҧқықтарын жете біліп, жалпы заң білімі саласынан мағлҧмат алғаны дҧрыс. Заңды аттамай, тура жолмен жҥріп, еліне адал қызмет еткен азамат қана мҧратына жетеді.
Сондықтан заңды білу – заман талабы.
Кҽмелетке толмағандарды кҿркемҿнер, техникалық, спорт жҽне т.б. ҥйірме, секцияларында ҥйренуге тарту, оларды отандық жҽне дҥниежҥзілік мҽдениет қҧндылықтарына баулу басты бағдарламалар ҽзірленуі тиіс.
Мҽселен, мҽуелі жас ағашты баптағанда ғана, оның жайқалып, тҥзу ҿсетіні айдан анық. Сол сияқты қанатын енді қаққан жастарға да ақылгҿй ел алыптары жол сілтеп,олардың қҧқықтарының бҧзылмауына бақылау жасап, ондай жағдайлар орын алған кезде тиісті шаралар қолданып, жазаға тартуы тиіс, ел саясатына араласуға мҥмкіндіктер жасауы қажет.
Сол себепті, халқымыздың арайлы таңын тек белсенді жастардың талапты талпынысына жол ашып,жасҿспірімдердің бойына патриоттық сезімін ҧялатып, салауатты
108
ҿмір салтын ҥгіттеп, насихаттап, саяси кҿзқарасын дамыту арқылы кҿруге болады.
Тҥйіндей келе, біз, Қазақстан Республикасының тҽуелсіздігінің тамырын тереңдететін, халық мҥддесін бірінші орынға қоятын, қазақ елінің атын кҥллі ҽлемге паш ететін, болашақ, алып ҧландардың қҧқықтарының жан-жақты қорғалып жҽне олардың санасында қҧқықтық мҽдениеттің ҧялауына бар кҥшімізді салуымыз қажет!Ол ҥшін басқа да қҧқық жҥйелері сияқты жасҿспірімдер қҧқығын қорғау кодексін дайындау игі істердің бастамасы болар еді деп ойлаймын.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы .
2. Балалардың қҧқықтары туралы. Қазақстан Республикасының Заңы . 3. Неке (ерлі-зайыптылық) жҽне отбасы туралы кодекс.
4. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ҽ.Назарбаевтың.
«Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы.
5. Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 4 ақпандағы № 266 Жарлығы.
6. Елбасы Н.Ҽ.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасы.
7. Кҽмелетке толмағандар арасындағы қҧқық бҧзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз жҽне панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі. № 591 Заңы.
8. Заряев А.В., Малков В.Д. Ювенальное право. - М.: Юстицинформ, 2005.
Пронин А. А. Ювенальное право. - М.: Феникс, 2011.
