И 63
РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ/ РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ
Куанышбаев Сеитбек Бекенович, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің Басқарма Төрағасы-Ректоры, география ғылымдарының докторы, Қазақстан Педагогикалық Ғылымдар Академиясының мүшесі;
Жарлыгасов Женис Бахытбекович, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің Зерттеулер, инновация және цифрландыру жөніндегі проректоры, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор;
Скударева Галина Николаевна, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент, Мәскеу облысындағы МОУ «Мемлекеттік гуманитарлық-технологиялық университеті» ректорының м.а.; Ресей Федерациясының жалпы білім беру ісінің құрметті қызметкері, Ресей;
Бережнова Елена Викторовна, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Мәскеу халықаралық мемлекеттік қатынастар институты, Ресей;
Ибраева Айман Елемановна, «Қостанай облысы әкімдігінің білім басқармасы» ММ жетекшісі;
Онищенко Елена Анатольевна, «Педагогикалық шеберлік орталығы» жекеменшік мекемесінің Қостанай қаласындағы филиалының директоры;
Демисенова Шнар Сапаровна, педагогика ғылымдарының кандидаты, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің педагогика және психология кафедрасының меңгерушісі;
Утегенова Бибикуль Мазановна, педагогика ғылымдарының кандидаты, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің педагогика және психология кафедрасының профессоры;
Смаглий Татьяна Ивановна, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің, педагогика ғылымдарының кандидаты; педагогика және психология кафедрасының қауым.профессоры;
Жетписбаева Айсылу Айратовна, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің Ы.Алтынсарин атындағы әдістемелік кабинетінің меңгерушісі.
И 63
«Инновация, білім, тәжірибе-білім беру жолының векторлары»: 2023 жылдың 17 ақпандағы Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. I Кітап. – Қостанай:
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті, 2023. – 1081 б. = «Инновации, знания, опыт – векторы образовательных треков»: Материалы международной научно- практической конференции, 17 февраля 2023 года. I Книга. – Костанай: Костанайский региональный университет имени А.Байтурсынова, 2023. – 1081 с.
ISBN 978-601-356-244-5
Жинаққа «Инновация, білім, тәжірибе-білім беру жолының векторлары» атты Алтысарин оқулары халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары енгізілген.
Талқыланатын мәселелердің алуан түрлілігі мен кеңдігі мақала авторларына заманауи білім беруді жаңғырту мен дамытудың, осы үдерісте қазақ ағартушыларының педагогикалық мұрасын пайдаланудың жолдарын, мұғалімдерді даярлаудың тиімді технологиялары мен форматтарын әзірлеу мен енгізу мәселелерін, ақпараттық қоғамдағы білім беру кеңістігінің ерекшеліктерін айқындауға, сондай-ақ педагогтердің инновациялық қызметінің тәжірибесін жинақтауға, педагогикалық үдеріс субъектілерін психологиялық-педагогикалық қолдауға мүмкіндік берді.
Бұл жинақтың материалдары ғалымдарға, жоғары оқу орындары мен колледж оқытушыларына, мектеп мұғалімдері мен мектепке дейінгі тәрбиешілерге, педагог-психологтарға, магистранттар мен студенттерге қызықты болуы мүмкін.
В сборнике содержатся материалы Международной научно-практической конференции Алтынсаринские чтения «Инновации, знания, опыт – векторы образовательных треков». Многообразие и широта обсуждаемых проблем позволили авторам статей определить векторы модернизации и развития современного образования, использования в данном процессе педагогического наследия казахских просветителей, вопросов разработки и внедрения эффективных технологий и форматов подготовки учителей, специфики образовательного пространства в информационном обществе, а также обобщения опыта инновационной деятельности педагогов, психолого-педагогической поддержки субъектов педагогического процесса.
Материалы данного сборника могут быть интересны ученым, преподавателям вузов и колледжей, учителям школ и воспитателям дошкольных учреждений, педагогам-психологам, магистрантам и студентам.
УДК 37.02 ББК 74.00
© А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті, 2023
© Костанайский региональный университет имени А.Байтурсынова, 2023
Ы.АЛТЫНСАРИН МЕН С.КУБЕЕВТІҢ БІЛІМ БЕРУДІҢ ЗАМАНАУИ БАҒЫТЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ҮНДЕСТІГІ СОЗВУЧИЕ ПРОСВЕТИТЕЛЬСКИХ ИДЕЙ Ы.АЛТЫНСАРИНА И С.КУБЕЕВА СОВРЕМЕННЫМ ТРЕНДАМ ОБРАЗОВАНИЯ
Оның педагогикалық идеяларын облыстың ҥздік мҧғалімдері пайдаланады, ҿлеңдері мен прозаларын халық жақсы кҿреді. [8, б. 4]
Қорыта келе, Спандиярдың қайсы бір идеяларын алсақ та, жаңа кезеңмен астасып жатқандығын кҿреміз. ХХ ғасырдың басындағы демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларының беделді кҿшбасшысы қазақ ғылымы мен мҽдениеті, оқу тҽрбие ісі тарихына сіңірген орасан зор еңбектерінің тарихтан ҿшпес орын алатынын бҥгінгі демократия мен ҽділеттілік салтанат қҧрған дҽуірде ҿмір шыңдығы дҽлелдеп отыр. ХХІ ғасырда білім сапасы жалпыға ортақ, рухани – этикалық басымдылық негізінің шығармашыл, жаңашыл сипатына ие, ғылыми негізде шынайы қҧрылған, сан қырлы, адамзат пен мемлекеттің мҽдени ескерткіштеріне сай негізделген, этномҽдени, ҽлеуметтік – кҽсіптік жҽне конфессионалды топтардың жан – жақты қажеттіліктерін, сондай – ақ жеке тҧлғалардың рухани сҧраныстарын қанағаттандыруға бағытталған болуы қажет. Осы бағытта Ыбырай мен Спандиярдың игілікті істерін барынша қолдап, оны еліміздің білім беру жҥйесінде оқыту мен тҽрбиенің озық ҥлгісі ретінде пайдалану, инновациялық сипатта ҽр бере отырып, тиімді қолдану оқыту міндеттерінің талабына айналып отыр.
Әдебиеттер тізімі:
1. Қирабаев С. Спандияр Кҿбеев [Мҽтін]: ҿмірі мен жазушылық қызметі / С.Қирабаев. Алматы:
Қазақтың мемлекеттік кҿркем ҽдебиет баспасы, 1958. 160 б.
2. Байсарина Р., Кҿпешов Б. Ғҧламаның педагогикалық, методикалық мҧралары [Мҽтін]:
[Ы.Алтынсариннің туғанына 150 жыл] / Р.Байсарина, Б.Кҿпешов // Қостанай таңы. 1991. 17 қазан. 4 б.
3. Таңдамалы шығармалары [Мҽтін] / С.Кҿбеев; қҧраст. С.Қирабаев. Алматы: Қазақтың мемлекеттік кҿркем ҽдебиет баспасы, 1966. 296 б.
4. Қозыбаев М. Тҧлғалар тҧғыры [Мҽтін] / М.Қозыбаев; [қҧраст. І.Қозыбаев]. Алматы: Қазақпарат, 2009.
540 б.
5. Қирабаев С. Спандияр Кҿбеев [Мҽтін]: [Алаштың ардақтысы] / С.Қирабаев // Егемен Қазақстан.
2003. 17 қазан. Б. 3
6. Қалың мал [Мҽтін]: [роман] / С.Кҿбеев // XX ғасыр басындағы ҽдебиет: [хрестоматия] / қҧраст.
Қ.Ергҿбек. Алматы, 1994. Б. 158 220
7. Меңдібай С. Орындалған арман [Мҽтін]: педагог–жазушы Спандияр Кҿбеев туралы толғау / С.Меңдібай // Ҽлім Қ. Терең тамыр: тарихи – этнографиялық хикаят / Қ.Ҽлім, С.Меңдібай. Астана, 2009. Б. 72–82
8. Ілияс Б. Меңдіқарадағы мерейтой [Мҽтін]: [С.Кҿбейҧлы туғанына 115 жыл] / Б.Ілияс // Егемен Қазақстан. 1993. 13 шілде. 4 б
ҼОЖ 37.034
БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН МЕН СПАНДИЯР КӨБЕЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ САБАҚТАСТЫҒЫ
Мурзагалиева Салтанат Дамировна Джунусова Гулжазира Жомартовна «Рудный қаласы Бейімбет Майлин атындағы №7 мектеп-гимназиясы» Қостанай облысы Бастауыш сынып мұғалімдері Рудный қаласы, Қазақстан E – mail: [email protected] Андатпа
Автор мақала мазмұнында педагог, ақын, жазушы Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметке қосқан үлесін тілге тиек етеді. Бастауыш сыныпта шағын әңгімелері ӛміршең деп тәжірибесін бӛліседі.
Шағын мәтіндері қарапайым, тілге жеңілдігі оңтайлы тәжірибесінен кӛрінеді. Ұстаздың мұрасын жаңа білім беру мазмұнында түрлендіріп, жаңғырту маңызды деп ой тастайды.Спандияр Кӛбеев пен Ыбырай Алтынсарин идеясының сабақтастығын сӛз етеді.
Кілтті сөздер: Педагог, рухани,жаңашыл, тәрбие, инновация Аннотация
Автор статьи отмечает вклад Ибрая Алтынсарина в просветительскую деятельность как поэта, педогога и писателя. В начальной школе мини-рассказы считаются жизнеспособными. Небольшие тексты отличаются простотой, легкостью языка. Важно преобразить наследие учителя в новом образовательном содержании,сделать его актуальным. Речь идет о преемственности идей Спандияра Кобеева и Ибрая Алтынсарина.
Ключевые слова: педогог, духовный, инновационный, воспитание, инновация.
Abstract
In the content of the article, the author mentions the contribution of teacher, poet, educational writer IbrayAltynsarin's work. He shares his experience in short stories in primary school. Short stories are simple, easy to use language, which is evident from the optimal experience. He thinks that it is important to transform and modernize the heritage of the teacher in the new educational content. SpandiyarKobeev and IbrayAltynsarin talk about continuity of ideas.
Key words: Teacher, spiritual, innovator, education, innovation
Ыбырай Алтынсарин (1841–1889) – қазақ халқының аса кҿрнекті ағартушысы, жазушысы, қоғам қайраткері. «Даланың алып қоңырауы» атанған ағартушының мҧрасы ҧстаздар қауымының мҽңгі ескірмес рухани серігі ретінде кҥнделікті оқу – тҽрбие ісінің мазмҧнына айналды.Оның қалдырған мҧрасы бҥгінгі кҥні ҿміршеңдігімен біздің мектебіміздің де игілігінде іске асуда. Бастауыш сынып мҧғалімі ретінде Ыбырай Алтынсарин мен Спандияр Кҿбеев ҽңгімелерінің бір-бірімен ҥндестігін ортаға салғым келді. Кітапханадан ізденіс ҥстінде Спандияр Кҿбеевтің кез-келген туындысынан оның ағартушылықты мақсат тҧтқан ниетін айқын аңғаруға болады. [4, б. 23-26] Cпандияр Кҿбеев бҥкіл саналы ғҧмырын оқытушылыққа арнады. Жазушының балаларға арнаған мысал ҿлеңдері мен ҽңгімелерінің басты нысанасы осы мақсатпен тығыз байланысты.
Қаламгердің бала психологиясын жете меңгергендігін аудармалары да, тҿл туындылары да танытады. Ыбырай мектебінде оқыған, оның хрестоматиясы ҥлгісімен еңбек жазған, қазақтың тҧңғыш ағартушы ғалымының жолын қуған Спандияр Кҿбеевті балалар ҽдебиетінің анық қамқоршысы демеске еш негіз жоқ. Ыбырай Алтынсарин шығармашылығынан Спандияр Кҿбеев еңбегінің ерекшелігі сол, ол қазақ балалар ҽдебиетіне мысал жанрын саналы тҥрде енгізді, мысалдарды ҿлеңмен де, қарасҿзбен де аударды, бала ҧғымына лайықтап жазды. Ыбырай атамыздың «Бҧл кім?»,
«Ҿнер-білім бар жҧрттар», «Ананың сҥюі», «Ҿзен», «Тҥлкі мен қарға» ҿлеңдерін нақышына келтіріп, мҽнерлеп ҿлең оқыса, екіншісі Ыбырай ҽңгімелерінен «Асыл шҿп», «Ҿрмекші, қҧмырсқа, қарлығаш»,
«Жаман жолдас», «Бақша ағаштары» ҥзінділерін кҿріністермен кҿрсетті. Ы.Алтынсариннің педагоги- калық идеясы балаларды ҧқыптылық пен сабырлылыққа, шыдамдылыққа, тҿзімділікке тҽрбиелейді.
Еңбекті сҥю жҽне қадірлеу – Ыбырай ҽңгімелерінің негізгі идеясы болып табылады. Оны жазушы шағын ҽңгімелерде ҥгіт, ҿсиет тҥрінде берсе, кей шығармаларында адам санасын тҽрбиелейтін реалистік суреттер арқылы бейнелейді.
Ҿзімнің тҽжірибемде «Ҿрмекші, қҧмырсқа, қарлығаш», «Бір уыс мақта» ҽңгімесі арқылы жҽндіктердің ҿзі де тіршілік ҥшін тыным таппай еңбек етіп жҥргендігін кҿрсете келіп, оларды шҽкірттеріме ҥлгі қылумен келемін. Кҿбеев Спандияр мысалдары ҿлеңмен де, қарасҿзбен де жазылған. [6, б. 25–28] Олардың арасында идеялық, тақырыптық, тіпті сюжеттік тҧрғыда бір-біріне ҧқсас келетіндері де бар. Мҽселен, ақынның ҿлең тҥріндегі «Арыстан мен тышқан» жҽне қарасҿзбен жазылған «Қҧмырсқа мен кҿгершін» мысалдарының сюжеттері ҧқсас. Екеуінде де хайуанның мҥшкіл халге тҥсуі бар жҽне оған ойламаған жерден берілетін кҿмек бар. Ол кҿмек - бір кездегі жақсылықтың ҿтеуі. «Арыстан мен тышқан» мысалында ҽлеуметтік астар айқын. Мҧнда ҽлдінің ҽлсізді ҿзіне тең кҿрмеушілігі айтылады.
Автор «нашарды кҥшті кісі кҿңіліне алмас, теңгеріп ҿз бойына асыл жҥрмес» дейді. Арыстан
«кезі келгенде кҿмек берем» деген тышқанды келеке қылады. Кҥндердің кҥнінде аңшы торына ілігіп, халі мҥшкіл болады.Бҧл жерде Ыбырай Алтынсаринның ықпалы айқын сезіледі. Ҿйткені ҿлеңмен жазылған мысалдарының кҿпшілігінде ақын қҧдайды ауызға жиі алады. Тышқанды қоя бергеннен кейін автор «Бҧл дҥние бірде олай, бірде бҧлай, жаратқан ризық беріп жанды қҧдай» дейді. «Қҧмырсқа мен кҿгершін» мысалында болғанды баяндау ғана бар. [5, б. 6–7] Суда ағып бара жатқан қҧмырсқаны кҿгершін қҧтқарса, кейіннен сол қҧмырсқа кҿгершінді аңшының ауынан қҧтқарады. Мысал сюжеті жасы кіші балаға тҥсінікті.
Жазушы қорытынды жасауды баланың ҿзіне қалдырады. Табиғаттағы тірлік суреттеледі.
Тҥйіні: «тіршілік кҿзі - ҿзара кҿмек». «Ат пен есек» мысалында жҥгі ауыр есекке ат жҽрдем етпейді.
Иесі жолда зорығып ҿлген есектің барлық жҥгін оның терісімен қоса аттың ҥстіне артады. Ат ҿз қателігін кеш тҥсінеді. Сҿйтіп, автор қайырымсыздықтың соңы неге апаратынын кҿрсетеді. «Қҧмырсқа мен кҿгершін» мысалында болғанды баяндау ғана бар. Суда ағып бара жатқан қҧмырсқаны кҿгершін қҧтқарса, кейіннен сол қҧмырсқа кҿгершінді аңшының ауынан қҧтқарады. Мысал сюжеті жасы кіші балаға тҥсінікті. Жазушы қорытынды жасауды баланың ҿзіне қалдырады. Табиғаттағы тірлік суреттеледі. Тҥйіні: «тіршілік кҿзі -ҿзара кҿмек». «Ат пен есек» мысалында жҥгі ауыр есекке ат жҽрдем етпейді. Иесі жолда зорығып ҿлген есектің барлық жҥгін оның терісімен қоса аттың ҥстіне артады. Ат ҿз қателігін кеш тҥсінеді. Сҿйтіп, автор қайырымсыздықтың соңы неге апаратынын кҿрсетеді. Ақынның қара сҿзбен жазылған ҽңгімесі 24 шақты. С.Кҿбеевтің «Екі соқа» кітабында тҿл ҽңгімелері ретінде 7 ҽңгімесі берілген, олар: «Қайырымды бала», «Тҥскі тамақ пен кешкі тамақ»,«Атасы мен немересі»,
«Балалар мен мҧғалім», «Ҿсиет», «Қҧстың ҧясы», «Шал мен балалар». Қайырымсыздыққа - қайырымдылық, аяушылық, адамшылық, боссҿзділікке – еңбек, сенімсіздікке сенімділік қарсы қойылады.
Ы.АЛТЫНСАРИН МЕН С.КУБЕЕВТІҢ БІЛІМ БЕРУДІҢ ЗАМАНАУИ БАҒЫТЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ҮНДЕСТІГІ СОЗВУЧИЕ ПРОСВЕТИТЕЛЬСКИХ ИДЕЙ Ы.АЛТЫНСАРИНА И С.КУБЕЕВА СОВРЕМЕННЫМ ТРЕНДАМ ОБРАЗОВАНИЯ
Ҿз мінін білмеушілік, айлакерлік, қолдағыны місе тҧтпаушылық, тойымсыздық, сатқындық, арамдық, мақтанқҧмарлық сыналады. [4, б. 15-16] Оқу-білімнің артықшылығы, ҿз ісін жетік білушілік, сҿзге тоқтаушылық дҽріптеледі. С.Кҿбеевтің ҿлеңмен жазған мысалдарынан қара сҿзбен жазғандарының бір ерекшелігі, бҧларда бірлік, ынтымақтық тақырыбынан ҿзгелері қайталанбайды.
С.Кҿбеевтің «Жарлы мен бай»,«Қайырымды бала», «Атасы мен немересі», «Қҧстың ҧясы»
мысалдары қайырымдылықтың ҥлгісін кҿрсетеді. Бір кезде ҿзін таспен атып қуған, кейін кіріптарлыққа тҥскен байға кедей аяушылық білдіреді. Ең ҿзекті тақырып - еңбек. «Екі соқа» ҽңгімесінде кҥні бойы еңбек еткен соқа еңбексіз, бос жатқан соқаға «егер сен де жҧмыс қылып михнаттансаң, мендей жарқырап тҧрар едің» дейді. Тот басқан соқа жалқаулығынан зардап шегеді.
Балаға «жалқаулық адамды аздырады» деген ой ҧсынылады. «Тҥскі тамақ пен кешкі тамақ»,
«Ҿсиет» ҽңгімелері астың дҽмді болуы еңбекке байланысты екендігін білдіреді. Еңбектен кейінгі маңызды тақырып - оқу мҽселесі. Еңбек еткен адам сияқты оқу білген адам да ҧтады. «Егер оқи білмесеңдер, кітап сендерге неге керек, бҧл кітапты мен алайын, қай бҧрын оқи білгеніңе берермін»
дейді мҧғалім балаларға. Демек «Балалар мен мҧғалім» ҽңгімесінде оқу да, оқу кҿзі - кітап та қастерлі.
[8, б. 27-29] «Аз сҿз – алтын, кҿп сҿз – кҿмір» мақалын «Сауысқан мен қарға» мысалы дҽлелдейді.
«Кҿп сҿйлеген кісінің сҿзінің жартысы ҿтірік болады» деген қарғаның мерейі, ҽрине, шықылықтаған сауысқаннан ҥстем. «Қоян мен кҿлбақалар» мысалындағы «Менен де қорқатын жҽндіктер бар екен, бекер ҿлмейін» деген қоян шешімі ҽр жҽндіктің бекер жаралмағандығын аңғартады. Ҿз тҧлғасына, іс – ҽрекетіне, мінез-қасиетіне сенімсіздік қҧптарлық емес. Қҧптарлығы – тҽубаға келушілік. Ҥлкенді қҧрмет тҧту қажеттігі «Шал мен балалар» ҽңгімесінде еске тҥсіріледі. Сҿзге тоқтау да – басты қасиет. Ҿзін келемеж қылған балаларға мысқыл сҿзбен жауап қайырған шал да, ҿз қателіктерін тҥсініп ҧялыс тапқан балалар да белгілі бір тҧжырым жасауға жетелейді. Жануарлардың, аңдардың бір-бірімен ҿзара айтысы - кҿне заман шығармаларынан, халық ертегі-аңыздарынан келе жатқан ҥрдіс. Ҽр заттың ҿз орны, ҿз қасиеті бар. Ҽрқайсысы ҿз орнында жақсы. «Айтыс» ҽңгімесінен кҿрінетін аталмыш ой
«Қаз» деп аталатын мысалдан да қылаң береді. «Арыстан, есек жҽне тҥлкі», «Тҥлкі мен қырғауыл»
мысалдары зорлыққа да амал, айлаға да айла бар екендігін кҿрсетеді. «Ҿз ҥйірін сатқан орынсыз қалар» деген мақал – «Кҿгершін мен ҽтеш» мысалының тҥйіні. Істің мҽнін. тҥсінбеушілік, ақымақтық
«Қасқыр мен кемпір» мысалында сыналады. Қашан да мақтанқҧмарлық іске зиянын тигізеді.
«Қарға мен кҿлбақа» мысалында қарға кҿлбақаның ҿзін мақтағанына масаттанып есіреді.
Мақтаншақтық пен даңғазалық екеуі – егіз. [9, б. 38-39] Мҽселен, «Кедей мен қоян» мысалындағы кедей де қолындағысынан айрылып қалады.Міне, мақалаға ізденіс ҥстінде екі педагог-жазушының да идеясы бірдей деп тҥсіндім. Ал, Ыбырай Алтынсариннің «Талап етіп талпынбаса, адам баласы алға баспаған болар» деген даналық сҿзі де жаңартылған білім мазмҧнына дҿп келіп отыр. «Талаптың пайдасы» деген ҽңгімесінде Ыбырай кейіпкердің талабының арқасында елге танымал болғанын мысалға келтіре отырып, бҧл арадағы кҿздегені - жас баланың талабын, сол талаптың арқасында неге қолы жеткенін кҿрсету, кім талап етсе, сол мақсатына жететіндігін дҽлелдеу еді. Иҽ, ағартушы айтқан талап дҽл қазіргі уақытта оқушыларымызға ғана емес, ҧстаздар қауымына да аса қажет-ақ. Ғасырлар ҿтсе де, заман ҿзгерсе де, «Кел, балалар оқылық» деген қанатты сҿздерімен халық жҥрегінен ойып тҧрып орын алған ағартушы, демократ, педагог Ыбырай Алтынсариннің болашақтан кҥткен ҥміті бҥгінгі кҥні жҥзеге асып отыр. Сондықтан ҿзімнің пайымдауымды бір саралап кҿрейін деп шештім.
Біріншіден, Ыбырай Алтынсариннің еліне сіңірген еңбегі қазіргі таңда, мектеп жасынан ҥш тілді игеруге сауатты жҽне жоғары білікті маман болуға шақыратын Н.Ҽ.Назарбаевтың ҥндеуімен ҥндесіп отыр. Осы баяндамамды жазу барысында бҧған да дҽлел таптым. Орыс оқымыстысы Н.Ильминский қазақтардың ортасында қазақ тілін ҥйреніп алыпты. Ол ҿзінің «Алтынсарин туралы естеліктер» атты кітабында «Мен оған шын ықыласыммен берілдім, орыс тілінің қазақтар ҥшін де керек екенін алғашқы сезінгендердің бірі болды» деп жазған екен. Ағартушының арманы тіл тазалығы болса, қазіргі таңда ол арманы жҥзеге асты.
Осы орайда ҧстаздың ізбасары ретінде ертеңгі кҥннің бҽсекеге қабілетті шҽкірттеріне ағылшын ҿзге тілін ҥйретуде тамшыдай болса да ҥлесімді қосу міндетім деп есептеймін. Қазіргі таңда ҿзімнің тҽжірибемде ағартушының басқа тілді ҥйретуде «Ҽуелі зат есімге ғана жататын зат аттарын ҥйретемін, содан соң сын есімді ҥйретемін, осыдан кейін ғана зат есімді сын есіммен қосып, адам сияқты сҿйлем қҧратып ҥйретемін» деген даналық сҿздерін ҿзімнің педагогикалық ҧстанымыма айналдырып алғанмын.Міне, Ыбырай ата осыған қарағанда кҿптілділікті ертеден болжаған секілді.
Ендеше, бҧл арманын неге орындамасқа? Ҿз ойым бойынша Ы.Алтынсаринді ҧлттық мектептің негізін қалаушы деп білемін. Ҿйткені ҧстаздың ҧранымен біздің ҧлтымыз сауатын ашып, қазіргі таңда ҧлттық мектептер дамып келеді.
Ҧлы ағартушының мҧрасы біз ҥшін таусылмас қазына саналса, оның ҽрбір еңбегінен шҽкірттеріміз рухани тілектеріне жауап табады, нҽр алуда. Бала жанының зергері Ы.Алтынсариннің педагогикалық идеясы балаларды ҧқыптылық пен сабырлылыққа, шыдамдылыққа, тҿзімділікке тҽрбиелейді. Дана ағартушының жҧрт назарын аудартқан тҧнып жатқан қазынасының бір бҿлігі мейірімділік тақырыбы. «Ҧшпақтың кҥн сҽулесі жерге тҥсіп», «Аспаннан рақымменен кҥн тҿнгенде»,
«Ҧйқыдан кҿзін ашқан жас балаша, жайқалып шыға келер жердің гҥлі», «Кеш болса, кҥн қонады
таудан асып, шапаққа қызыл алтын нҧрын шашып», т.б. бейнелі сҿздерін шҽкірттерім шығарма жазу барысында кеңінен қолданып жҥргеніне куҽ болып жҥрмін.
Еңбекті сҥю жҽне қадірлеу – Ыбырай ҽңгімелерінің негізгі идеясы болып табылады. Оны жазушы шағын ҽңгімелерде ҥгіт, ҿсиет тҥрінде берсе, кей шығармаларында адам санасын тҽрбиелейтін реалистік суреттер арқылы бейнелейді. Ҿзімнің тҽжірибемде «Ҿрмекші, қҧмырсқа, қарлығаш», «Бір уыс мақта» ҽңгімесі арқылы жҽндіктердің ҿзі де тіршілік ҥшін тыным таппай еңбек етіп жҥргендігін кҿрсете келіп, оларды шҽкірттеріме ҥлгі қылумен келемін. Иҽ, ағартушы айтқан талап дҽл қазіргі уақытта оқушыларымызға ғана емес, ҧстздар қауымына да аса қажет – ақ.
Ы.Алтынсариннің ағартушылық идеясында халықты ағартуда, біріншіден, надандықпен кҥресу қажет деген ой басым. Мысалы, «Бай мен жарлы баласы» атты ҽңгімесінде жазушы бай баласы Асан мен кедей баласы Ҥсенді бас кейіпкер етіп ала отырып, ҽлеуметтік мҽні зор ірі мҽселеге назар аударады.
Баланың қалыптасуына орта мен отбасының ҽсер-ықпалын ашып кҿрсету арқылы мҽн-маңызы ҥлкен қорытынды жасайды. Ағартушы Ыбырай Алтынсарин білім берудің тҥпкілікті мақсаты ретінде ҿлкенің рухани дамуы ғана емес, экономикалық дамуын кҿрді. Ағартушының ойынша, мектеп ҿз қҧрылымы бойынша жаңа мҽдени ҿмірдің, жаңа дҽстҥрлердің, тҽртіптің, ҿнердің ҥлгісі болуы тиіс. Ҽрине, бҧл қазіргі таңда біздің мектебімізде жҥзеге асып отыр. Еңбек, ізгілікке ҧмтылу адамгершілік адамға лайықты ҿмірді қамтамасыз ететінін Ы.Алтынсарин «Таза бҧлақ» деген ҽңгімесіндегі мысал арқылы дҽлелдейді. Бҥгінгі кҥні Ыбырайдың тҽрбиелік мҽні зор ҽңгімелері ҽр сабағымызда біздің рухани санамызды ҿсіріп, шҽкірттерімізге жақсы мен жаманды айыра білуге ҥйретті. Ҥйретіп қана қоймай, барлық ҿмірінің мҽніне айналды. Олай деу себебім «Ата-анаң қартайса, демеу болар бҧл-оқу» деп ата-анамызды тек білімді болсақ қана асырай алатындарын тҥсіндіріп кетті. Ҽрине, осындайда, оқу оқымасаң, ата-анаңды асырай алмайсың ба деген сҧрақ туындауы ҽбден мҥмкін. Ҽрине, асырайсың бірақ білімді болсаң, ой-ҿрісің кеңейіп, адамгершілігің арта тҥседі емес пе? Оның пікірінше алған біліміміз болашақта елімізді дамытуға пайдасын тигізу керек. Иҽ, бҥгінгі кҥні ҧлт ҧстазының арманы тҥгелдей дерлік орындалған секілді. Ҿз алдына ҧлттық мектептер кеңейіп, білімімізді кеңейтіп, бҽсекеге қабілетті бола алатын шҽкірттері кҿбейді. Мен де ағартушының ізбасарымын. «Білім ғана жҥрекке шырақ жағар» демекші, кез-келген бҽсекеге тек білім арқылы қарсы тҧра аламын. Бҥгінгі таңда ҧстаздың еңбек туралы шығармалары маңызын жойған емес. Қайта мол мҧрасы мектеп игілігіне жарап, бізді терең біліммен сусындатып келеді дегім келеді. Қазіргі таңда жоғарыда сҿз еткенімдей, ҧстаздың еңбек тақырыбы мектебіміздің ҿмірінде ҽрбір ҽріптесімнің тҽжірибесінде еніп, бала тҽрбиелеу қҧралына айналып отыр.
Қай шағын ҽңгімесін алып қарасаңыз, ҿзектілігі кейіпкерін еңбекке шақырып отырады. Иҽ, ҧстаз шығармаларына қарап, тҽрбиеші деп те тҧжырым жасадым. Ҿйткені, шағын ҽңгімелерінің мазмҧнының ҧтымдылығы уақыт ҥнемдей отыра, оқырманына ақыл-ой салады. Айналаңа зер сал, жҽндіктердің ҿзі де еңбек етіп, тіршілік ҥшін кҥреседі деп, оқушы санасына ой тастайды. Сондықтан жаңартылған білім аясында еңбек тақырыбын дҽріптеуде кҥш-жігерімізді аямағанымыз абзал деп ҧғынамын. Ең бастысы бҧл оқушыға бойтҧмардай ой салып, ҿмірден ҿз жолын табуға ҥлесін қосады.
Қай сынып оқушысы болмасын, кез-келген ҽңгімесін зердесіне тез тҥйіп, жақсылыққа ҧмтылатынын тҽжірибемде анық байқадым. Қазіргі таңда білімнің мақсаты бҽсекеге қабілетті, жаңаша ойлайтын шығармашыл тҧлға дайындау. Дҽл осы мақсатта жаңа технологияның белсенді ҽдіс-тҽсілдерін тиімді қолдана отырып, іс-тҽжірибе шеңберіме Ыбырай Алтынсариннің шығармаларын ҽдістемелік қорыма жинақтап алғанмын. Осындай сҽтте, ҧстаздың «Егер шҽкірт тҥсінбесе, оған мҧғалімі ғана кінҽлі» деген сҿздерін жадымда ҧстап, ҽр шҽкіртіме жеке кҿңіл бҿлемін. Жаңа заман баласын ҿздігінен білім алуға тҽрбиелеп келемін. «Ізденген жетер, мҧратқа» демекші, ҧлы ҧстаздың шығармаларының арқасында шҽкірттерім білімдерін жетілдіріп келеді. Олай болса, Ыбырай Алтынсарин мен Спандияр Кҿбеев ҽңгімелері арқылы шҽкірттерімізді адами қҧндылықтарға тҽрбиелей берейік дегім келеді.
Әдебиеттер тізімі:
1. Аңыз адам журналы 2020 ж №4, 23-26 б.
2. Бастауыш сынып республикалық журнал 2020 ж №6, 25-28 б.
3. Білім шыңы газеті 2020 ж №5, 6-7 б.
4. Білімді ел журналы 2020 ж №4, 15-16 б.
5. Жаңа бағдар республикалық журналы 2021 ж №8, 27-29 б
6. Педагогикалық ой-сана республикалық журнал: 2022 ж №9, 38-39 б.
7. Уҽлиханов Ш. Қазақ ағартушыларының философиясы. 2019 ж 24-25 б.
8. Ыбырыай Алтынсарин тағылымы: 2019 ж 36-37 б.
9. Парасат журналы 2020 ж 36-37 б.
