И 63
РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ/ РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ
Куанышбаев Сеитбек Бекенович, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің Басқарма Төрағасы-Ректоры, география ғылымдарының докторы, Қазақстан Педагогикалық Ғылымдар Академиясының мүшесі;
Жарлыгасов Женис Бахытбекович, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің Зерттеулер, инновация және цифрландыру жөніндегі проректоры, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор;
Скударева Галина Николаевна, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент, Мәскеу облысындағы МОУ «Мемлекеттік гуманитарлық-технологиялық университеті» ректорының м.а.; Ресей Федерациясының жалпы білім беру ісінің құрметті қызметкері, Ресей;
Бережнова Елена Викторовна, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Мәскеу халықаралық мемлекеттік қатынастар институты, Ресей;
Ибраева Айман Елемановна, «Қостанай облысы әкімдігінің білім басқармасы» ММ жетекшісі;
Онищенко Елена Анатольевна, «Педагогикалық шеберлік орталығы» жекеменшік мекемесінің Қостанай қаласындағы филиалының директоры;
Демисенова Шнар Сапаровна, педагогика ғылымдарының кандидаты, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің педагогика және психология кафедрасының меңгерушісі;
Утегенова Бибикуль Мазановна, педагогика ғылымдарының кандидаты, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің педагогика және психология кафедрасының профессоры;
Смаглий Татьяна Ивановна, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің, педагогика ғылымдарының кандидаты; педагогика және психология кафедрасының қауым.профессоры;
Жетписбаева Айсылу Айратовна, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің Ы.Алтынсарин атындағы әдістемелік кабинетінің меңгерушісі.
И 63
«Инновация, білім, тәжірибе-білім беру жолының векторлары»: 2023 жылдың 17 ақпандағы Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. I Кітап. – Қостанай:
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті, 2023. – 1081 б. = «Инновации, знания, опыт – векторы образовательных треков»: Материалы международной научно- практической конференции, 17 февраля 2023 года. I Книга. – Костанай: Костанайский региональный университет имени А.Байтурсынова, 2023. – 1081 с.
ISBN 978-601-356-244-5
Жинаққа «Инновация, білім, тәжірибе-білім беру жолының векторлары» атты Алтысарин оқулары халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары енгізілген.
Талқыланатын мәселелердің алуан түрлілігі мен кеңдігі мақала авторларына заманауи білім беруді жаңғырту мен дамытудың, осы үдерісте қазақ ағартушыларының педагогикалық мұрасын пайдаланудың жолдарын, мұғалімдерді даярлаудың тиімді технологиялары мен форматтарын әзірлеу мен енгізу мәселелерін, ақпараттық қоғамдағы білім беру кеңістігінің ерекшеліктерін айқындауға, сондай-ақ педагогтердің инновациялық қызметінің тәжірибесін жинақтауға, педагогикалық үдеріс субъектілерін психологиялық-педагогикалық қолдауға мүмкіндік берді.
Бұл жинақтың материалдары ғалымдарға, жоғары оқу орындары мен колледж оқытушыларына, мектеп мұғалімдері мен мектепке дейінгі тәрбиешілерге, педагог-психологтарға, магистранттар мен студенттерге қызықты болуы мүмкін.
В сборнике содержатся материалы Международной научно-практической конференции Алтынсаринские чтения «Инновации, знания, опыт – векторы образовательных треков». Многообразие и широта обсуждаемых проблем позволили авторам статей определить векторы модернизации и развития современного образования, использования в данном процессе педагогического наследия казахских просветителей, вопросов разработки и внедрения эффективных технологий и форматов подготовки учителей, специфики образовательного пространства в информационном обществе, а также обобщения опыта инновационной деятельности педагогов, психолого-педагогической поддержки субъектов педагогического процесса.
Материалы данного сборника могут быть интересны ученым, преподавателям вузов и колледжей, учителям школ и воспитателям дошкольных учреждений, педагогам-психологам, магистрантам и студентам.
УДК 37.02 ББК 74.00
© А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті, 2023
© Костанайский региональный университет имени А.Байтурсынова, 2023
Ы.АЛТЫНСАРИН МЕН С.КУБЕЕВТІҢ БІЛІМ БЕРУДІҢ ЗАМАНАУИ БАҒЫТЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ҮНДЕСТІГІ СОЗВУЧИЕ ПРОСВЕТИТЕЛЬСКИХ ИДЕЙ Ы.АЛТЫНСАРИНА И С.КУБЕЕВА СОВРЕМЕННЫМ ТРЕНДАМ ОБРАЗОВАНИЯ
ҼОЖ 373.1
ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИННІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БҤГІНГІ МАҢЫЗЫ Бекеева Гульжанар Абдыкаримовна
педагог – зерттеуші казақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі
«Әулиекӛл ауданы әкімдігінің білім бӛлімінің Сұлтан Баймағамбетов атындағы Әулиекӛл мектеп – гимназия» ММ Қостанай облысы, Әулиекӛл ауданы, Қазақстан Е – mail: [email protected] Аңдатпа
Мақалада Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық еңбектерінде білім беру, оқушыларды тәрбиелеу мәселелеріне ерекше кӛңіл бӛлінеді. Ыбырай Алтынсариннің пікірінше, педагогикадағы ең маңыздысы – мұғалімнің оқушымен тіл табыса білуі. Оқушыны мәдениетке, еңбекке, білімге қызықтыру қажет. Ол ӛз еңбектерінде ұрпақтан – ұрпаққа құнды ойлар жеткізді, қазақ жерінде оқу – ағарту ісін жүзеге асырды, халықтың игілігі үшін жұмыс істеудің үлгісін кӛрсетті.
Түйінді сөздер: еңбегі, сана, рухани, тәрбие, дүниесі.
Аннотация
В педагогических трудах Ибрая Алтынсарина особое внимание было уделено вопросам образования, воспитания учащихся. По мнению Ибрая Алтынсарина, самое важное в педагогике – это умение учителя ладить с учеником. Необходимо заинтересовать школьника культурой, трудом, образованием. В своих трудах он передавал из поколения в поколение ценные мысли, осуществлял учебно – просветительское дело на казахской земле, демонстрировал пример работы на благо народа.
Ключевые слова: труд, богатство, воспитание, мир, духовный
Abstract
In the pedagogical works of Ibray Altynsarin, special attention was paid to the issues of education and upbringing of students. According to Ibray Altynsarin, the most important thing in pedagogy is the ability of a teacher to get along with a student. It is necessary to interest the student in culture, work, education. In his works, he passed on valuable thoughts from generation to generation, carried out educational work on the Kazakh land, demonstrated an example of work for the benefit of the people.
Key words: labor, wealth, education, peace, spiritual.
Ыбырай Алтынсариннің ҿлең жолдары мен идеяларында бір терең ойлар жатыр. Ҽрбір халықтың рухани жҽне адамгершілік тіректері бар. Қазақ халқының санасында осындай іргелі тіректердің бірі кҿрнекті педагог Ыбырай Алтынсариннің шығармашылық мҧрасы болып табылады.
Оның педагогикалық еңбектерінде қоғам мҽселелерін тҥсіну барынша кҿрсетілген.Педагогикалық еңбектерінің қазіргі білім беруде маңызды екені кҿрініп тҧр.
20 ғасырдың екінші жартысында Қазақстандағы қоғамдық ой – пікірдің ҿркендеу тарихында ҥлкен орын алады. Қазақстандағы ҽлеуметтік – педагогикалық мҽселелерді шешудің басты жолдары мен негізгі ҧстанымдарын ҧсынды.Іргесі қаланбақшы алғашқы мектептің қҧрылысын, тҧңғыш берілетін білімнің бағыт – бағдарын айқындады,қалың бҧқараға оның мазмҧны мен манызын тҥсіндірді.
Мектептегі оқушыларға сапалы білім беру нҽтижесі мҧғалімнің ҧстанымына байланысты екені мҽлім.Ал, енді ағартушы педагог Ыбырай Алтынсариннің кезінде қолданған ҧстанымдары мен қалдырған мҧрасы бҧл кҥндері қалай жалғасуда? Алдымен «ҧстаным» дегеніміз не екенін анықтап кетейік.Оқыту ҥдерісінде қалыптасқан кҿзқарастар мҧғалімнің сыныптағы барлық іс – ҽрекетерінінің ҽсер етеді. [1, б. 7]
Ыбырай Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жҧмыстағы ең шешусі нҽрсе: мҧғалімнің ең жақсы оқыту ҽдістерін білуінде, баламен дҧрыс сҿйлесе білуінде.Ҥлгілі жолға қойылған, дҧрыс тҽртібі бір жана типті мектеп оқушыларды қызықтырып, оларды мҽдениетке, жҧмысқа жҽне ой еңбегіне ҥйретуге тиіс, олардың білімге деген ынтасын мейлінше арттыруға тиіс.Ҧстаздың қандай да бір шығармасын алсаң да, оқушысының санасын оятып, жасҿспірмдерге ҥлгі – ҿнеге берерлік, болашағына жол сілтерлік, оларды адамгершілік ҿмір танытарлық ой тастайды. Еңбектері ҽр адамның ҿмірінен орын таба біледі. Соңғы жҥз жылда Ыбырай атамыз еңбектерін сусындап ҿспеген бір де қазақ жоқ шығар. Ыбырай Алтынсарин бар саналы ғҧмырын халқының ҿнерлі, білімді, ҿркениетті де мҽдениетті елдердің қатарына қосу ҥшін арнады.Осы жолда қаншама қиындықтар мен кедергілерді бағындыра отырып,ҥлкен жетістіктерге қол жеткізді.Сол тыңбай жасалған еңбегінің арқасында елінің
мақтанышына, дана педагогіне айналды.Кемеңгер атамыз қазақ халқына тҽн ҧлттық тҽрбиені білім ағарту ісімен ҧштастыра отырып,қазіргі педагогика саласындағы бірнеше бағыттың негізін қалады.
Шҽкірт тҽрбиелеуді енді қолға алған Ыбырай мҽдениет пен білім жолына халқының ҿте ынталы екенін жақсы ҧғады. Бҧл оны жігерлендіре тҥседі. Сонымен бірге ел ішіндегі ҽлеуметтік теңсіздік пен ҽділетсіздікті де кҿре білді.Қоғамдық ҽділетсіздік пен адам бойындағы ҧнамсыз мінездерге қарсы кҥресу ҥшін, ол ел ішінде білім, ҿнер тарату ісін кеңейте беру керек деп уғады. Сол ниетпен бар кҥш – жігерін мектеп ісіне, бала оқыту жҥйесін жақсартуға жҧмсайды.
Бҧл жайлы орыс досы Ильминскийге жазған хатында: «Мен балаларды оқытуға қойға шапқан аш қасқырдай кірістім» – деп ҿзінің ең сҥйікті ісі шҽкірт тҽрбиелеуге ден қойғанын аса зор қуанышпен хабарлайды. Мектептегі сабақ пен тҽрбие жҧмысын сол кездегі орыс мектептері ҥлгісінде кҧрады.
Сабақты қазақ тілінде жҥргізе отырып, ол балаларға орыс тілін ҥйретуге, пҽн незідерінен білім беруге тырысады, адамгершілігі мол ҧрпақ тҽрбиелеп шығаруға бейімдейді. Ҽр шығармасы арқылы балаларға тҽрбиелік ой салып, санасына тоқырып отыруға ықпал етті. [2, б. 21]
Ыбырай Алтынсарин ҿз шығармаларында адамның бойындағы асыл қасиет адамгершілік, рухани тҽрбиенің маңыздылығын ең басты қҧндылық деп білді.Ҽңгімелерінің қҧрылымы, тҽрбиелік мҽні бала санасына ерекше ҽсер етіп, қызығушылығын оятып, бойына тҽрбие нҽрін қҧйып, қоғамда адамгершілігі жоғары тҧлға қалыптастыруда кҿздейді.Ҽңгімелері арқылы баланың сезіміне ҽсер етіп, ішкі жан дҥниесін ояту арқылы бала жҥрегіне адамгершілік дҽнін сепкен. Қазіргі заманауи білім берудің ҿзекті мҽселесі жас жеткіншекке адамгершілік, рухани тҽрбие беру.
Мектеп қабырғасынан бастап біздер Ыбырай Алтынсариннің шығармаларымен танысып , ондағы кейіпкерлердің образдары арқылы жағымды, жағымсыз қаһармандардың бейнесін санамызға сіңірсек, еңбек ету арқылы оқу білімге қол жеткізе алатының, кез келген адамның бойында адамгершілік қасиеті бар, жҥргегі иманға, ниеті адалдыққа толы екенің, оның қолынан барлығы келетін ҧғынсақ мақсатымыздың орындалғаны. Бала тҽрбиесі білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басымды бағыты. Ҿскелең ҧрпаққа білім беріп қана қоймай тҽрбиелеу жҥйесін де дамыту ҥшін талай бағдарламалар, мақсатты шаралар орындалуда, ҿйткені тҽрбиесіз берілген білім – жетім.Ҧрпақ тҽрбиесі мҽселесінде ҽлем халықтары ҿзінің сан ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан тарихи тҽжирибесін қолданып, соған жҥгінеді.
Болашақ ҧрпақты тҽрбиелеудің негізі – ҿткен уақыттан, тарихынан қалған бай мҧра. Сондай мҧралардың бірі – Ыбырай Алтынсарин баға жетпес, қҧнды, тҽрбиелік мҽні зор шығармалары, аудармалары, ҽңгімелері. Жылдар ҿтіп,ел жанарған сайын жаңғыра тҥсетін, қҧндылығы арта тҥсетін тақырып – ҧрпақ тҽрбиесі.Бҥгінгі тҽрбие ҥрдісін халқымыздың салт дҽстҥрін, ҽдет – ғҧрпын, ҧлттық ерекшеліктерін ҧстана отырып жаңғырту керек.Бала ең алдымен ҿз ҧлтының мҽдениетін, тарихын, мҧрасын бойына сіңіріп, сонан соң ҿзге халықтың мҽдениеті мен мҧрасын меңгергені дҧрыс. Жалпы дҥниежҥзілік ҿркениет ҽр ҧлттың қазынасы арқылы дамып, байып отыратыны сҿзсіз. Бҥгінде ҿскелең жас ҧрпақты алдымен ҿзіміздің ҽдебиетімізбен сусындатып «шҿлін қандырып» сосын ғана ҿзге ҽлем ҽдебиетін ҥйрету керек деп ойлаймын.
Ҧлы ағартушы мектепте тек оқу, жазушы ғана ҥйрететін орын ғана емес, оқушыларды тазалыққа дағдыландырып, ҽр нҽрсеге дҧрыс ақыл, оймен қарай білетін тҧлға қалыптастыру керектігін айтқан.Ыбырай Алынсарин балаларға арнап сҿзі жатық, мағынасы қызықты қысқа ҽңгімелер жазған.
Ағартушы бҧл ҽңгімелерінің балалар ҥшін тҽрбиелік рҿлі ерекше.Біз жас ҧрпақ , Ыбырай Алтынсарин шығармалары арқылы жҿсҿспірімдерге адамгершілік рухында тҽрбие беретінін біліп ҿсіп келеміз.Ол кісінің жҧмыстарын оқи отырып, қазақ жастарын оқуға ҥндемеумен қатар адамгершілікке, махаббат, достыққа, еңбекке, жігерлілік пен тапқырылыққа, халқын сҥюге , қысқасын айтқанда , адам деген ардақты есімді ақтай алатын кісі болып шығуға ҥндеді жҽне жастарға бала кезінен бастап дҧрыс тҽрбие бергенде ғана бҧл міндеттерді іске асыруға болатындығын білдік. Жазушы ретінде ҽңгімелері еңбекті сҥюге, оқу, ҿнерге ҧмтылушылыққа, Отаның – елін сҥюшілік, талаптылық, жігерлік, іздемпаздық, кішіпейілділік,жинақтылдық тағы басқа тҽрізді жақсы мінез қҧлыққа тҽрбиелейді.Ол ҿзінің жалқаулыққа, қиянатшылдыққа, надандыққа, сотқарлыққа қарсы екенін кҿрсете отырып, жастардың мҧндай ҽдеттерден аулақ болуына жол кҿрсетті.
Ыбырай мектепте қазақ балаларына білім мен тҽрбие берудің басты – оқулық деп санайды.
Ол балаларға ана тілін аса ҧқыптылықпен ҥйретеді, шағын кҿркем шығармалар арқылы оларды жақсы мінез – қҧлыққа баулуды кҿздейді. 1876 жылдан бастап қазақ ауыз ҽдебиеті мен қазақтың салт – дҽстҥрі ҥлгісіне негізделген «Қазақ хрестоматия» оқу қҧралын жазуға кірісіп, оны 1879 жылы Орынборда басып шығарды. Рухани бай тҧлғаны қалыптастыру тек мектептен ғана емес, туғанынан отбасынан басталуы керек. Халқымызда «Ағаш тҥзу ҿсу ҥшін кҿмектесу керек, ал ҥлкен ағаш болғанда оны тҥзете алмайсың» деп жай айтылмаған.Бҧл мысал «Бақша ағаштары» ҽңгімесінде суреттелеген. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, сияқты қҧнды қасиеттерді сіңіріп ҿсіру ҥшін отбасы мен мектеп, яғни мҧғалімдер маңызды роль атқарады.
Тҽрбие ҥрдісі екі жақты ҥрдіс, себебі бала тек мектептен тҽрбие алмайды, ол отбасынан, қоғамнан, араласатын достарынан ҥлгі – ҿнеге алады. Бҥгінгі бала ертеңгі ер азамат болғандықтан да балаға қарап біз болашығымызды болжап, бағалаймыз. Ҿмір табалдырығын енді аттап, шыр етіп дҥниеге
Ы.АЛТЫНСАРИН МЕН С.КУБЕЕВТІҢ БІЛІМ БЕРУДІҢ ЗАМАНАУИ БАҒЫТЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ҮНДЕСТІГІ СОЗВУЧИЕ ПРОСВЕТИТЕЛЬСКИХ ИДЕЙ Ы.АЛТЫНСАРИНА И С.КУБЕЕВА СОВРЕМЕННЫМ ТРЕНДАМ ОБРАЗОВАНИЯ
келген сҽттен – ақ сҽби алдымен адам, жеке тҧлға, парасатты азамат қалыптасуына берген тҽрбиенің маңызы мен ықпалы зор. Шығармасында еңбек сҥйгіштікке баули отырып: «Ол қарлығаш, ҿрмекші қҧрлы жоқпысын,сен де еңбек ет, босқа жатпа» – дейді. Кез келген адам аз жҧмысты қиынсынады.
Жазушыны ойынша бҧл жақсылықтың белгісі емес. Сондықтан балаларды жасынан еңбекке баулу керек. Жазушының осы ҽңгімесінде кішкентай жҽндіктердің ҿмір, тіршілік ҥшін тыным таппай ететінін айта келіп, оларды ҥлгі етеді. Қарлығаш, ҿрмекші сияқты сен де еңбек ет, босқа жатпа деп ҥйретеді.
Ыбырай мектепте қазақ балаларына білім мен тҽрбие берудің басты қҧралы – оқулық деп санайды.
Ол балаларға ана тілін аса ҧқыптылықпен ҥйретеді, шағын кҿркем шығармалары арқылы оларды жақсы мінез – қҧлыққа баулуды кҿздейді. [3, б. 33]
«Қазақ хрестоматиясы» кірген ҿлеңдерінде де халық ағарту идеясын кҿтерді. Оның «Кел, балалар,оқылық!», «Ҿнер – білім бар жҧрттар» ҿлеңдері осындай мақсатта туған. Ақын ҿміріндегі сарқылмайтын мол байлық – білім екендігін айта келіп, білімге адамның қолы жету ҥшін, ерінбей оқып, қажымай еңбек ету керектігін тҥсіндіреді.
Оқысандар, балалар, Шамнан шырақ жағылар.
Тілегінің алдыңнан Іздемей – ақ табылар.
Кел,балалар, оқылық, Оқығанды кҿңілге Ықыласпен тоқылық! –
деп жастарды оқуға шақыралы. [4, б. 82]
Ақын «Ҿнер – білім бар жҧрттар» атты ҿлеңінде оқу,білім алудағы мақсат – «тастан сарай салдырып, айшылық алыс жерлерден, кҿзіңді ашып – жҧмғанша жылдам хабар алдыратын, аты жоқ қҧр арбаны мың шақырым жерлерге кҥн жарымда барғызатын, адамды қҧстай ҧшырып, мал істейтін жҧмысты от пен суға тҥсіретін, отынсыз тамақ пісіретін, сусыздан сусын іштіретін, теңізде балықтай жҥзіп, дҥниені жалықпай кезетін» елдердің қатарына жету деп білді. Болашаққа деген сенімі зор болған ақын жастарға ҥлкен ҥміт арқан.
Ыбырай жастарды оқуға, білім алуға шақырумен қатар адамгершілікке, достыққа, еңбекке, тҿзімділікке, тапқырлыққа, мейірімділікке ҥндеді, адамға бала кезінен бастап дҧрыс тҽрбие бергенде ғана бҧл міндеттерді іске асыруға болатындығын шығармашылығымен, еңбегімен дҽлелдеуге ҧмтылды.
Орыс ҽдебиетінің ықпалы ҽсерінен Ы.Алтынсарин ҽдебиетімізге пейзаждық табиғат лирикасын енгізіп, табиғат кҿріністерін суреттеуге арналған «Ҿзен», «Жаз» ҿлеңдерін Ыбырайға дейінгі қазақ поэзиясында кездеспейді. Ақын табиғатты суреттеу арқылы сол кездегі заман тынысын, адамдардың кҿңіл кҥйін, тҧрмыс – тіршілігін бейнелеген. Еңбекті сҥю жҽне қадірлеу – Ыбырай ҽнгімелерінің негізгі тақырыбы. Оны жазушы шағын ҽңгімелерінде ҥгіт, ҿсиет тҥрінде берсе, кей шығармаларында халықтың қоғамдық санасын тҽрбиелейтін реалистік суреттер арқылы бейнелейді. «Қыпшақ Сейітқҧл», «Киіз ҥй мен ағаш ҥй», «Дҥние қалай етсең табылады», «Бай мен жарлы баласы», «Ҿрмек- ші, кҧмырсқа, қарлығаш», «Сҽтемір хан», «Таза бҧлақ» т.б ҽңгімелері еңбек тҽрбиесі мҽселесіне арналған. «Ҿрмекші, қҧмырсқа, қарлығаш» ҽңгімесінде кішкентай жҽндіктердің де ҿмір, тіршілік ҥшін тыным таппай еңбек ететінін айта келіп, оларды ҥлгі етеді, Қарлығаш, ҿрмекші сияқты сен де еңбек ет, босқа жатпа деп ҥйретеді. «Ҽке мен бала» деген шығармасының тҥйінін: «Аз жҧмыста қиынсаң, кҿп жҧмысқа тап боларсың, азға қанағат етпесең, кҿптен қҧр қаларсың» деп тҧжырымдайды.
Педагог – жазушы «Атымтай Жомарт» атты ҽңгімесінде еңбекті дҽрептейді. Еш нҽрсеге мҧқтаж болмаса да, Атымтай еңбектен қол ҥзбейді. Ҽңгіменің идеясы: «Кҥн сайын ҿз бетіммен тапқан пҧлға нан сатып алып жесем, бойыма сол нҽр болып тарайды, Еңбекпен табылған дҽмнің тҽттілігі ҿзгеше болады екен», – деген Атымдайдың сезінен анық кҿрінеді. Ыбырай дҧрыс тҽрбие беру мҽселесіне де ерекше кҿңіл бҿліп, ҥлгі боларлықтай ҽңгімелер жазды. «Бақша ағаштары» деген ҽңгімесінде тҽрбиенің адам ҿміріндегі маңыздылығына баса назар аударады.«Мейірімді бала»,
«Шеше мен бала», «Аурудан аяған кҥштірек» деген ҽңгімелерінде мейірімділік, адамгершілік мҽселелерін кҿтереді. Алтынсаринның аударма ҽңгімелерінен басқа, ҿзі жазған қысқа ҽңгімелерінде де ҿмірдің ҿзекті мҽселелері шешімін тапқан. «Бай мен кедей баласы» атты ҽңгімесінде ел кҿшіп кетіп, жҧртта қалып қойған екі баланың бастарынан кешкен оқиғаны суреттеу арқылы ҿмірге икемділігі жоқ адамдардың дҽрменсіздігі мен тіршілік ҥшін кҧрестің мҽнділігі кҿрсетілге. [4, б. 83]
Ыбырай Алтынсарин ҽңгімелерінің тҽлім – тҽрбиелік мҽнің кҥші оның тек балаларға арналған шығармалар жазуында ғана емес, сонымен қатар ҥлкендерге де ҥлгі боларлық мҽселелердің қамтылуында. Мысалы, «Қыпшақ Сейітқҧл» ҽнгімесінде отырықшылық, еңбек, сауда туралы сҿз ете келе, адал еңбек еткен адамның мақсатына жететінін Сейітқҧл мен оның ауылдастары бейнесі арқылы кҿрсетеді. Қазақ ҽдебиетінде болмаған тың тақырыптарды кҿтеріп, ескі мен жаңаның қайшылықтарын кҿрсетті, білім мен ҿнерді, еңбексҥйгітштікті ҥлгі етті. Орыс ақын – жазушыларының туындыларын аудару арқылы қазақ ҽдебиетіне ҿз жаналығын ҽкелді – мысал жанрының дамуына ықпал етті. И.А.Крыловтан аударған «Егіннің бастары», «Екі шыбын», «Қарға мен тҥлкі», «Қайырымды
тҥлкі» атты мысал – ҿлендері арқылы қазақ қоғамында етек алған келеңсіздіктерді сынға алды. [4, б.
84]
Ыбырай Алтынсариннің ҧстанымдары педагогикалық қағида, шарттары кҥні бҥгінге дейін бала тҽрбиесінде маңызды. Қарапайым халықты ойлап, елінің алдында ҿшпес қызмет жасап кеткен тҧлғаның мҧралары мҽңгі ҿшпес. Ҧрпақты тҽрбиелеудегі қосқан ҥлесі ҧшан теңіз. Негізін қалап берген білім беру жҥйесі, жылдан жылға мҽртебесі ҿсіп, оның аясы кеңіп барады. Жасҿспірімдерді тҽрбиелеу жас кезінен дҧрыс баулу мҽселесіне кҿп кҿніл бҿлді. Қазақстанның қазіргі рухани – мҽдени дамуына оның шығармалары ҿз ҿзектілігін жоғалтқан жоқ. Жас ҧрпақ оны ағарту ісінің ҧйымдастырушы ретінде таниды. Ыбырай атамыздың мҧрасы ғасырлар бойы ҧрпақты тҽрбиелеуге септігін тигізеді.
Ыбырай Алтынсарин халқының игілігі ҥшін қызмет етіп, дарындылығын, мҽдениетке қабілеттілігн дҽлелдейді. Жастардың болашаққа деген сенімін қолдады. Оның педагогикалық тҽрбие қиялдары мен мектеп системасы ғылым мен жалпы білімді жоғары бағалауға, балаға сҥйспеншікпен қарап, оны қадірлеуге жҽне халқының мҥддесі ҥшін қызмет істей алатын жас адамдарды дайындауға негізделіп жазылған жҽне де бҥгінмен ҥндесіп, Мҽңгілік еліміздің болашақ азаматтарын тҽрбиелеуге зор ҥлесін қосты десек, қателеспейміз. Қазіргі таңда ҧстаздың сабағында жаңа технология ҽліс – тҽсілдері оқушыларды ортамен қарым – қатынас жасай білуге, басқаны тыңдай білуге, топта тҧжы- рымға келу, жауапкершілікке, енбектенуге ҥйретеді. Ыбырай ҧстазымыздың да ҧсынған ҽдістемесінің негізі осы емес пе. Жазушының алға қойған мақсаты – қайткен кҥнде де «қалың елі, қазағым» терезесі тең кҿсегеді, кҿргенді мҽдениетті, ҿнері ҿркендеген ел қатарына қосу болатын. Осы жолда сан кедергілерге кездесіп, «мыңменжалғыз алысы», аңсаған арманға дету жолында бойдағы бар кҥш қайратын, ақыл парасатын сарп еткен Ыбырай да қалың бҧқараны шынайы қамқоршылары бола білді.
[5, б. 11]
Ыбырайдың шығармашылығы жас ҧрпақтың рухы мен сана – сезіміне, дене дамуына пайдалы екенін кҿбінен жартысы тҥсінбейді жҽне шығармаларды кҿбі оқымайды. Сондықтан мен оқушыларға Ыбырай ҧстазымыздың педагогикалық еңбектерін ҽрдайым оқуға кеңес бере едім.
Ыбырай Алтынсариннің алға қойған мақсаты – қайткен кҥнде де «қалың елі, қазағым» терезесі тең кҿсегеді, кҿргенді мҽдениетті, ҿнері ҿркендеген ел қатарына қосу болатын. Осы жолда сан кедергілерге кездесіп, аңсаған арманға жету жолында бойдағы бар кҥш қайратын, ақыл парасатын сарп еткен Ыбырай да қалың бҧқараны шынайы қамқоршылары бола білді. Ыбырай идеяларын дамытып, қоғамда пайдалана білу ҥлкен бір жетістік.
Әдебиеттер тізімі:
1. Газет – журналдар: Алтынсарин Ы. «Ҿнер–білім бар жҧрттар». Алматы, Жалын 1991 ж.
2. Ыбырай Алтынсарин. Шығармалар жинағы. Алматы, 1994 ж.
3. Қазақ хрестоматиясы, 2007ж., «Білім» баспасы
4. Қазақ ҽдебиеті 10–сынып «Арман ПВ» баспасы 2014 ж.
5. Ғаламтор https://kk.wikipedia.
ҼОЖ 37.034
ЫБЫРАЙ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ РУХАНИ – АДАМГЕРШІЛІК ҚҦНДЫЛЫҚТАР
Бекмагамбетова Айжан Сапабековна қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Қостанай облысы әкімдігінің білім басқармасының
«Әулиекӛл ауданы білім бӛлімінің Әулиекӛл кешкі жалпы орта мектебі» КММ Әулиекӛл ауданы, Әулиекӛл селосы, Қазақстан E – mail: [email protected] Аңдатпа
Ӛзектілігі: Бұл мақалада жастарға рухани адамгершілік тәрбие берудегі ӛз халқы үшін жар құлағы жастыққа тимей, оқу – ағарту жолында аянбай еңбек еткен Ұлы ағартушы Ы.Алтынсариннің шығарма- ларының жас ұрпаққа берер ғибраты мол, асыл мұра екендігі жайлы сӛз болады. Оның шығармалары арқылы жастарды жақсылыққа ,биік адамгершілік қасиетке тәрбиелеу.
Түйінді сөздер: Ы.Атынсарин шығармалары,рухани – адамгершілік құндылық, ұлттық тәрбие, келешек ұрпақ.
Аннотация
Актуальность: В данной статье речь пойдет о том, что произведения великого просветителя И.Алтынсарина, который трудился на благо своего народа в духовно – нравственном воспитании молодежи –
