УДК 395
ШӨП ДӘРІЛЕР ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕМДІК МӘНІ Нургазина Мақпал
Л.Н. Гумилев атындағы Евразия ұлттық университетінің Археология және этнология мамандығының 1 курс магистранты
Ерте замандардан бері дәрілік өсімдіктердің құпиясын білген біздің халқымыздың, әрі оларды әртүрлі ауруларды емдеуге шебер қолданып келген. Шипалы өсімдіктерден дәрі жасау әдістері ұрпақтан - ұрпаққа өтіп, бұл дәстүр атадан жалғасып отырған.
Қазақстан табиғи жағдайлары әртүрлі болып келетін орманды, далалы, таулы аймақтардан тұрады. Қазақстант ерриториясы аймағында 6000 - ға жуық өсімдік түрлерін кездестіруге болады екен десек, оның 500 түрінен дәрілік заттар алынады екен. Осынша байлықты игерумен бірге дәрілік өсімдіктерді зерттеудің, оны танып, білудің маңызы зор.
Ерте заманнан бері мал бағумен айналысқан көшпелі қазақ халқы шөптердің, жалпы өсімдіктердің емдік қасиеттерін ертеден білген [1].
Əбу - Насыр - Əл Фараби, Əбу - Əли Ибн - Сина, Беруни, Əл - Джуржани қазақ халқының медицинасының дамуына әсері дәрілік өсімдіктерді тауып пайдалануына зор ықпал етті. Жер жүзіндегі дәрілердің 40 -%- ы өсімдіктен дайындалады екен. Қазіргі кезде шөппен емдеу әдіс - тәсілдері кеңінен қолданылып жүр. Үй жағдайында кеңінен қолдануға жеткілікті. Ол үшін «дәрісіз ем - дом» дәрілік өсімдіктерден іздеуіміз керек.
Қай заманда болсын, адам пайдалы өсімдік өнімдерінің тағамдық жағына ғана емес, сонымен қатар емдік, шипалық жағына да көңіл бөлген. Қазіргі кезде «дәрі ауруы», аллергияның шығуы, иммунитеттің азаюы сияқты құбылыстардың байқала бастауына байланысты оның маңызы арта түспесе кеміген жоқ. Дәрілік өсімдіктерді ем ретінде пайдалану сонау көне заманнан бері дағдыға айналған, мұны ескі ескерткіш қолжазбалардан айқын көре аламыз [2].
Қазақ емшілерінің ауру - сырқауларымен ұзақ жылдар күресу барысында қолданып келе жатқан алуан түрлі дәрі - дәрмектердің қайнар көзі – ұлы табиғатты өсімдіктер дүниесі.
Қазақ емшілерінің қолданатын дәрілерінің басым көпшілігі - өсімдіктер. Өсімдіктердің әрбір бөлігінің, мәселен, тамыр, сабақ, жапырақ, гүл, жеміс тұқымдарының дәрілік қуаты әртүрлі болып келеді. Сондықтан оларды емдік қуаты ең күшті болатын мезгілде жинағанда ғана сапалы дәрі - дәрмек алуға болады.
Дәрілік өсімдіктер жиналып алғаннан кейін, жас күйінде бірден пайдаланудан қалғандарын кептіріп, жақсы сақтай білу оның емдік қасиеті мен сапасының жоғалмауының басты кепілі болып табылады.
Қазіргі кездің өзінде отандық ғылыми медицинада 216-дан астам дәрілік өсімдік түрлері қолданылады. Оларды қалай болса солай ысырапсыз жинап, тұқымын құртып алудан әрқашанда сақ болғанымыз абзал, себебі әр өсімдіктің өзіне тән қасиетін алдын ала оқып, танысқан жөн [3].
Қазақстанда Республикасы территориясында өсетін дәрілік өсімдіктер
Дәрілік өсімдіктердің емдік қасиеті олардың құрамында стероид, тритерпен, алкалоид пен гликозидтердің, витаминдердің, эфир майлары мен тұтқыр заттар сияқты түрлі химиялық қосылыстардың болуына байланысты. Оны Рим дәрігері Гален өсімдіктерде шипалық қасиеттердің болуын олардың құрамындағы белгілі бір заттардың қасиетіне байланысты екенін анықтады. Ол сонымен бірге бұл заттарды қалай бөліп алуға болатынын көрсете отырып, тұңғыш рет науқастарды өсімдіктің қайнатындысымен, шырынымен, тұнбасымен, ұнтағымен және одан жасалған дәрімен емдеді.
Дәрілік өсімдіктер кептірілген шөп, тұнба, қайнатынды, шай, ұнтақ, т.б. түрінде қолданылады.Дәрілерді дайындау үшін шикізат ретінде пайдаланылатын дәрілік өсімдіктер бөлек іріктеледі. Дәріні, көбінесе, жабайы өсімдіктерден алады. Көптеген өсімдіктердің
і і . О ә і і і і і. О ғ і ң ң
ә і ғ .
Дә і і ө і і ің і қ қ.
А ( . Rhodiola rosea)— і і, ә і , ,
ғ ә і і і і . ғ ә і і ң ң
і і ү і , ғ ә і і , ү
, ү і ңі . і і і
і. ұ і і ң
і і . ұ , ғ ұ і і
2, 5-3 ғ і і . ң ұ ғ
ғ ң ұ ғ , ү - ү і
, ғ ғ ү ү і ің ғ ғ ғ ә і, і.
О , і ң і і.
ұ : 50 ғ і 0, 5 40 %- і 2
ңғ , . 20-30
3 . і і ұ 5-
10 3 30 ұ ғ ұ . і і
10-20 ү . ғ ғ і і ,
ү ң , ( ң ) і і і [4].
А я. О . К і і . ү і і
ұ ә і. : ә ғ ;
, ұ ; , ә ң і ің і ,
ғ ; , і , і і і і і ; і . ә і.
.
А қ . : ңі ің ;
, ғ ; ү ғ ; і ің ұғ
; ұ , ү ғ .
.
А . ғ і ә і ің
і , і і , ү і ү і і , ң
.
Дә . О ғ ғ ғ ү ү . ң
і і і ұ ғ . ұ і і і
і і і і .
ң ә ғ , і , , , .
Ж . О і і і . ұ
і і і . О ң і
( і і і і ) і. ің ғ ә і- ә ,
ұ , ұ ің і і і і і , ғ і і і і
, і ү ә ү – .
ң і - . і і 5-8 ғ ұ .
і: , ( ), і і , ің , ұ
ғ ә і і і , ғ
і [5].
М . ә і і і – і і. і ұ ұ ң і і
. Ш - і , . . і ү і ғ ғ ң ұ
. О ү і ғ ғ ң 100 5 ғ і і і , - і і
.
А , (Aloe) — « ғ ә і і » ( arborescens) ү і
і і і. ң ұ , . . ә і і ,
ң ү і .
- ы ы ы әң і ы ы ы ы ың
ғ ың ы ғы. Х ы і і і -
ы ә ы ың ы ы ы ә і і ы ы і. ы
ы ы ғы ә і і . , і ә ы
. і ы ғ . ың і і
і ы ы. іңі ің ығы ы ы , і і і
і ә ы ы ы і ңі ы. М ы ы ғ
ы. і ы [6].
ы - ы ы ы і - ы - ә і ғ
ғ . ың ы , - ы ы ғ ғ . ы ы
і . ы ы:1. ә ғ ; 2. і ы ғ ; 3. ы
ы ы , ы і і ғ ( ); 4. Ə і ғы ы
ы ы ығы і і і ғ ; 5. ы ғ ; 6. ы , ы
ы ғ ; 7. ы ; 8. ы ; 9. І і ы і
ы (Harmal Peganum harmala) — ә і і і і і
ы ы , ы ғы і ы. Х ы і і ы ы
ың ңы , і ің ы ғ . М - ә і і ә і
ың ы ың ы ы ы ы , і і ы , ы ы
ы, ы ғ ы ы ғ ғ і і і. ы – ы
і і , ә і ы, і.
қ ғ — ғ ы ы ы ы ы ы і ғ .
, ғ ә ы ы і і ғ і — і і
ғ ы . ғ ы і і і ы ы ғ ы ы ы , ы
і і ңі ы ы. Кә і ғ ың іңі ы ы ы.
О ы і ғ ы і ғ . і ы ы
ә і і ғ . Ш ы - ғы ы ы ы ы , і і ы , ы ы і
ығ ы. ғ ың ығы ғ ы і . О і і , ы ә ы
ы ғ .
Д – ғ . К і ғ ы – ы ы . ы і ,
ғ ы ы і і, ы ғ ы. ы і і, і і і і
ы.. і і – , , ы ы , ы і, 1 – 5 і, і і
ы, . ы ы і. ы ы ң ы ,
ы ы ы. ың 50- ы і і і і. ә і-
ә ы ы [7].
Ж ы - і і ы ы ы ы ы ы ы і і . О -
і і, ы ы і і і . О ы ы ыӊ і і і ы,
ә і і ӊы ы . ы ыӊ ы ғы ғы ы
ы ы ы. ыӊ і і і і - . М , ,
, ә і і , - і ы ы
ы ы. ы і ы ы ы ы ә і.
Ж ы і —. ы : , ғы , ңғ ы ғ ы ,
- ғ , ы ы , ы і. ә і і , і і і і .
ы і ің ы ы, ы ғы і ің ә і і і . ы ы
, . ы і ы ы ә і ы. ы ы,
ы ы ы, ығы ы ы ы ы ы ы і ә і і ы ы
Ж – ің ы ә і , , , ы ы
. Мә , ың ә і ы , ғы і ы , і
ы ы ы ы ы. - ы ы ың ы , , і
ы , ы ы ы ың ы ы , і , ы ы ,
ә , ы ың ы ы ә і і ы ғ ы ы. ы ы ың
ы і , ы ғ і і і , ы ғ
Жө ғ шы ( ) – Жө ің і ә і ә ,
і һ , , , ә і әш ұ , і і ө ,
і , ұ . Жө і ә і і ә ш
і іш і. і і , ші ,
ің і і ө і. і ің ұ
, і і , і і. Ш і , іш , ,
, , і , ғ ғ . Жө і ің
ұ ш ш і і. Жө ғ ш ң і іңі ің ғ ,
ә і ңі [8].
Ж (Artemіsіa) – і і ұ ө , і
і шө і ө і і , ш ұ . ң і – шө -шө і
, ө і 81 і . Ш ғ ң ғ ғ
, ұ ұ ші . і (
) і, і. Ж – ә і і , ш, ғ , і,
ө і і . Ж ( , ) ө і і.
И ү і (Vaccіnum vіtіs-іdeae) – ш ұ .
ө ш , , ғ ш ң
ө і. ш і і і і. Ж ғ ,
ә ғ . і .
И (Atropa belladonna) – ұ ө
іш, шө і ө і і . ғ , і ң . Ж і і , і
, ш ұ . И ің ұ ( , , . .) ә
. Ж ғ ұ .
И і , ә і
И ұ ы ш ұ ұ
ш ө і і ің і і . И ң ш і і — ғ ә
, і і ә ғ ә і- ә і і ә
, і ш ң ғ ,
ғ ө і і і .
И ш ғ (Bіdens) – і і ұ і шө і
ө і і . И ш ғ – ә і і ө і і , ңі . О ә
ш , , і і і і.
і , і ш . ш ш ғ ң ғ
і , ші і ш ( ) ғ іш і і. -
і і, і , ш ә ң ші .
( . Urtica) — ұ і . і ө
, і ә і і шө і ө і і . ң і ің
ұ , - , , і, і ә ұ , ә
і ш ғ , ғ і ә
. ғ , і і ғ
ғ і ә ші іш і. Ж ң ұ
ғ ғ
(Vaccіnіum) – ұ ө ө і і .
ұ , , ө і , ш , , ,
, , , і , , , , , 1, 6, , ә і,
, ө , і і, і . ің ғ ші
ө ө ., ә і, і , . ғ
ң і ғ . ғ
ң ә і .
ң ө ң . ,
, ұ іш , і ғ , ш ғ ғ
ің . ің ұ , ш ң іш і.
ыры ы ( . Equisétum) — ұ әң і ,
ш і і і ің ұ ғ . ә і і і і
і ц ңі . ғ і
ғ .
з (Pelargonium) - ұ і
ш і і і . і ғ , ң і ің ұ , ғ ,
ғ ш , ц , ә і ( ) .
ң і і: ғ , ш ғ ғ , ғ ә
і і ғ - ә і і і і . ң ш і
ғ ұ ғ і , і ,
- , ғ ш ғ , ғ ғ ,
ш ш ғ . К і і ә і ші і і і.
ыш (Sinapis). ш ұ 35-47%- і ш ғ і і .
К і і ің ұ ц ә і . і
і ш , ә і ш
ғ , ұ ң ң ңғ і і і і і . ш
ұ , ә ш ш і, ң ә і
; ш ң ұ 30%- і [9].
ә і і і і і і ш , ұ , , ш , ұ ,
. . і . ә і і ші ш і і ә і і
і і і і і. ә і і, і , і і . К
і і ің і і . ә і і і і і. ғ і ң
ң ә і ш ғ .
ғ ә і і ш ің ә і і
ц ұ ғ ғ ғ , ш і
. ңі і ш і ң ә ң
і і і ң .
К і ә і і ш , ұ ғ ш ғ
ғ , і. ұ , ғ ә і ә і і , і
ң ш і ң ғ .
і і і і і ің і і і і і ің - ш
. ң іші і і і ә і- ә і ғ
, і і і і , ә і і . і і , і ің і і
і і :
1. И . 2.К ә . 3. і . 4. ғ . 5.Ш . 6.К . 7. ғ .
8. . 9. ш , шә . 10. ш і . 11.Ш ш і і .
12. ш і. 13. ш , . 14. ғ і і . 15. і і
ш ң . 16. ш . 17. . 18. і . 19. ғ .
20. ң , . .
ғ ң - і ің і і 6 ң і і ің
і і . ң іші 500- ғ ә і і . і
і ғ ң і ш ң і . ғ
ң і ш і ің ғ . ,
і і і ің ә і і і ә ұ ш ғ ң
і ғ .
ә і і і і і і ц і і і
ғ і . ң ұ ш ұ і і
ш . і, і і і ң ә і і і і
і і ің ғ і і ұ ң ғ . , і і ә і
ғ ә
1. « ғ ғ ө і і » (Ə.Ə. Ə , . . ұ )
2. « і » 2000№
3. « . « »1975 ( . .
, . . , . . )
4. .Ш ң : - ұ . : . . . .,
1990
5. . . і. 2012 05.06. № 6 .
6. .И .И. ө і і ә і ің . , 2006 .
7. . і ің і ң .
« ».1997
8. . ә . : , 1990.
9. .Ш. і ө і і . , 2008.
10. . ә і і ө і і . : , 1975.
11. і . Э . - : , 2004. -712
12. ң , ұғ ң ә і
і. Э . – , 2011.
94(574)
:
1- , ,
. . . , . ,
– . .
.
.
– ,
2018 .; .
, № 1 . ,
Ш № 1 .
.
. 1
15 . – 11 000 2.
, 2017 . [1].
– , ,
.
- -
.
. -
1920- ., . .
Э , 1928 .
. 1997 . , 2017 .
.
