Ы.АЛТЫНСАРИННЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТҦРМЫСЫНДАҒЫ ӚЗГЕРІСТЕР
Бимыкова Асел Коянбайкызы Статус: студент Астана қаласы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧ лттық университеті
Ғылыми жетекші: Бикенов А.Х.
Қазақ этнография ғылымының қайнар кӛзі ХІХ ғасырдағы Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, Ы.Алтынсарин еңбектерінен басталатыны мәлім. Аталмыш зерттеушілер ҧ лттық мәдениетті бойына сіңіріп, еуропалық білім алып, сол арқылы қазақ халқының тарихы мен этнографиясына қатысты зерттеулерде тың тҧжырымдамалар жасады. Әсіресе, ХІХ ғ. қазақ қоғамының Ресейдің отарлық саясаты нәтижесінде кҥ рделі қарама-қайшылыққа тҥ скенін ӛз кӛздерімен кӛ рген зерттеушілер, пікірлерін ашық жаза білді. Осыған орай Ы.Алтынсарин қазақ қоғамындағы аштық мақаласында халқымыздың тҧ рмысында қалыптасқан кҥрделі жағдайды былай тарқатады: « Торғай қазақтарының бҧл бақытсыздығына қазақ даласында халық тҧрмысының тҧрақсыз әдісі – мал шаруашылығын неғҧрлым мықты егішілікпен ауыстыру кезеңі туғандығын дәлелдейтін айқын материал деп есептеуге де болар еді. Осыған орай бҧл халықтың кӛшпелі тҧрмысын, ең болмағанда кҥштеу шараларымен тезірек отырықшылыққа айналдыру мҥ мкін. Бҧл ой Батыс Сібірге арналған тҧтас жобаға айналдырылды. Бҧ л пікір біздің әкімшілік ҥ шін де жат емес. Алайда қазақ халқының бҧл бақытсыздығының кҥ шті әсеріне қарамастан, біз сонда да аталмыш жобаға қарсылық білдірген Воронецкий мырзаның байсалды да тыңғылықты пікірін қолдаймыз және де далада ӛсіп, халық мҧқтажын сезіне білген қыр адамының дауысы қандай жағдайда болса ешкімге зиян келтірмейтіндігіне, ештеңеге кедергі жасамайтындығына сенімді болғандықтан пікірімізді білдіруге ҧйғардық. Шынында да дала адамдарының халықтық ӛмірін жасанды тҥрде тӛңкеруге кіріспес бҧрын бҧл халықты, оның ӛмірін танып білу әлде қайда ақылдырақ болар еді». [1,166]
Иә, бҧл деректерден Ы.Алтынсаринның жан айқайын айқын кӛруге болады. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы саяси ӛзгерістер, реформалардың қазақтың дәстҥрлі қоғамына ықпалы, қазақ халқының ғасырлар бойы айналысқан дәстҥ рлі шаруашылығын дағдарысқа ҧшыратып, жайылымдардың қысқаруы, бҧның бәрі бірқатар ӛзгерістерге, яғни бірте-бірте жер ӛңдеушілікке кӛ шуге әкелді. Осы ҥрдістерді Ыбырайдың «Қыпшақ Сейітқҧл» әңгімесінде жақсы жазылған. Бҧл әңгімеде Сейітқҧ л аштықтан жапа шеккен халықты қҧтқармақ болып, отыз ҥйлі тобырымен, жҧрттың тегіс аттаныс барымтасы бар уақытта, бҧл отыз ҥй кедейді қалайынша етсем байытып, халық қатарына қосам деген ойға қалады. Барымтамен мал алған кҥннің ӛзінде кҥндердің кҥнінде жау да олардан қуып алатынын тҥсіне білді. Соның бәрін ақылға сала отырып, Сейітқҧл әуелі мекен еткендей бір орын іздейді. Кӛп жерлерді кезіп жҥріп ақырында Торғай тересіндегі Қабырға деген ӛзен-судың бойына тоқтады. Дәл осы жерге келген соң, Сейітқҧл қолына кетпен алып, отыз ҥйлі кедейінеде кетпен беріп, жер тегістеп, егін егуге кірісті. Тҥркістан жағында кӛрген ҥлгісімен судан арық қазып шығарып, егінге су жіберді. Егін піскен соң орып, жиып алып артығын тӛ ңірегіндегі кӛшпелі елге мал етті. Жаңа мекен еткен жеріне орныққан соң, Сейітқҧл егінді жылдан-жылға кҥшейтіп, арық басына шығыр салып, суды шығырмен айдап, астықтын артығын тӛңіректегі елге малға айырбас етумен, бҧ лардың малдары кӛбейіп, бай болды. Мҧны кӛ ріп, әрбір кӛшпелі елдегі жарлы- жақыбайлар да келіп, Сейітқҧлға қосылып, кейін Сейітқҧ л елі деген тӛрт жҥз ҥйге таянды дейді.[2,109]
Қазақтар енді мҥмкін болған жерде егін шаруашылығымен айналысуға талаптанып онымен әжептәуір шҧ ғылдана бастаған. Торғай уезді қазақтары қҧнарлы жер болмаса да, әдеттен тыс еңбек пен шыдамдылықты қажет ететін диқаншылыҧпен айналысып, ӛзен жағасындағы бос жерлерді таңдап алып, бидай, тары және аз мӛлшерде сҧлы себеді, жыртылған жерге су жҥргізілетін каналдар тартып, астықтың ӛ суін ӛзінше орнатылған суландыру
263
шығырларының кӛмегі арқылы жасанды суландырумен қамтамасыз етеді. Қҧ рғақ климат ӛте жиі суаруды талап еткен.
Ӛкінішке орай, кейбір дала уездерінде егіншіліктің ешқандай да болашағы байқалмаған.
Ыбырайдың айтуынша, бҧл жердің топырағы сазды сортаңды немесе кӛбінесе қҧмдауыт келеді, бар ӛсімдігі ащы жусан, климаты кереметтей қҧрғақ, ӛзендері жыл санап тартыла тҥсуде, сондықтан да соңғы жылдары жҧрттың кӛбі азғантай ғана ӛзендердің ӛзі буланып кете ме деп қауіптенген. Мҧндай уездердегі мҥмкіндігі бар жалғыз кәсіп – бҧл мал шаруашылығы болған.
Қазақ малшылары қҧ лындарды ҥ ш-тӛ рт жасқа дейін ӛ сіруге қалдырып, базарларда немесе ауылдарда аттарды, айғырлар мен кәрі биелерді сатады, одан кейін ӛ сіп қалған қҧлындардан жаңа ҥйірлер қҧ райды да, аттрады қайтадан саудаға тҥсіреді және т.б. делінеді.
«Торғай уезінде ӛткен 1870 жылы және биылғы жылдың басында болған тҥрлі бақытсыздықтардың мҧндай тоңысуы кез келген кӛ шпелі емес, отырықшы халықты да апатқа ҧшыратуы әбден мҥмкін. Мысалы, алыстан іздеп қажеті жоқ. Біздің Торғай қаласы да қазақтар сияқты қиыншылықты бастан кешіруде. Азықтарды ешқандай ақшаға сатып ала алмайтын кҥндері де болды, содан кейін семьялар от жағылмаған ҥйде азық-тҥліксіз апталап отырды, ҥй малы қырылып жатты, тіпті қаладағы гарнизонның ӛзі мҧқтаждық кҥй кешіп, отын ҥшін казарма шатырын сындырмаққа ниет қылған кҥндер де болды» деп ашына жазады.[3,169]
Қазақтардың сол кезеңдегі сҧмдық жағдайы тҧрмыс-тіршілігінің кҥйзеліске ҧшырауы кҥйсіз малы туралы айтып жеткізу мҥмкін емес еді. Қамыс пен нашар қамтылған киіз уй: оның бір жақ тҧсына тӛрт кішкентай баладан, ҥй иесі мен әйелінен тҧратын отбасы жайғасқан, сырттан киіз ҥйдің саңылаулары арқылы жарып кіріп, сиықсыз баспананы аяусыз сындыра жаздап әртҥрлі дауыспен қҧлақ тҧндыра ҥрген жел ысқырып тҧрған. Жан-жақтан соққан ӛкпек жел, ҧйытқыған от, ҥлкендер бҥрісіп қана отырысқан, балалар бақырып, шырылдап жылайды...
Дәл осы кӛңілсіз кӛріністерді Ыбырай ӛз кӛзімен кӛрді.
Ыбырай қазақтардың кӛшпелі ӛмірден бірте-бірте отырықшылыққа ауысуын қалады.
Ӛйткені әр халық алға дами отырып, ең соңында кӛшпелі тҧрмыстан оқу-біліммен яғни прогреспен тығыз байланысты отырықшылыққа міндетті тҥ рде кӛ шуі керек болатын. Қазақ халқының отырықшылыққа бейімделуі ғасырдар бойы тҧрмысындағы ӛте жылдам ӛзгерістер негізінде сезілген соңғы жылдардағы біршама ҥлкен ӛзгерістер қазақ халқының болашақтағы 20-30 жыл ішінде қаншалықты есейетіндігіне айқын дәлел бола алады. Сол уақыттарда кӛптеген қазақтар егіншілік кәсіпті орыс шаруаларынан кем білмеген, кейін жас халыққа тән тӛзімділік пен алғырлықққа орай қазақтар да байырғы диқаншылардан қалыспас. Ресей халықтарын осылай жасанды тҥ рде жақындастыру әдістері ерекше сәтті нәтиже берген емес, мҧны орыстар арасында бірнеше ғасырлар бойы тҧрып келе жатқан татар, башқҧ рт және басқа бҧратаналар мысалынан байқаймыз. «Орыстардың қазақтармен жақындасуына табиғи жағдай жасаған дҧрыс болмас па еді, оның ҥ стіне бҧл орайда қазақтардың табиғатында қанағаттандырарлық нышандар бар» дейді Ыбырай. Дала жорықтары кезіндегі, тіпті жеке шаруаларындағы қиын жағдайларда олар қазақтардің кӛ мегін жиі пайдаланады. Екі халық та кҥнделікті тҧрмыстағы табиғилығымен, ақылдылығымен, бҧзылмаған діни немесе ҧлттық нанымдарымен, ақ жҥректілігімен және әркімге ӛз діні жақсы-мыс дейтін қарапайым пікірге негізденген еріктілігімен ерекшеленеді. Сондықтан да қазақ халқының орыстармен жақындасуының дҧрыс амалын сыртқы әсерден емес, адамгершілік ықпалдан іздесек болар.
Сонымен қатар, қазақтар арасында кеңінен тараған, халыққа жақындасудан тиер пайданы кӛрсететін орыс білімі де кӛмектеседі. Сол уақыттарда қазақтар ешқандай шараларсыз-ақ қҧнарлы жерлерде казактармен іргелес тҧрған. Сонымен бірге қазақтардың болашақ отырықшылығы ҥ шін егішілікке қолайлы жерлерді ҧқыптап сақтағаны дҧрыс еді, мҧның ҥстіне ондай жерлер де аз қалған еді, ал егер де орыс қоныстанушыларын орналастырса, онда мҧндай жерлер тіптен азая тҥседі. Ыбырай Алтынсаринге қазақ егіншілерінің жердің қҧнарлы әр бӛ лігін қадірлей бастағаны туралы және ҧрпақтарының барлық болашағы осыған байланысты екенін тҥ сіне біліп, ол жерді қандай
264
жағдайда болсын қорғауға дайын екендіктері белгілі еді. Осы орайда Атынсарин былай деген: «Біздің пікіріміз бойынша қазақтар отырықшылыққа ӛздері жетеді және ерте ме, кеш пе орыстармен ӛздері бір арнадан табылады. Оларға тек жерді сақтау керек. Ол жерде малшылықпен қатар егіншілікте ппайда болғанымен, жалпы мемлекеттік экономика мҥддесі ҥшін мал шаруашылығы да егіншілікпен қатар мадақталуы керек.
Егер Россия ӛзінің оңтҥ стік-шығыс губерниялары Европа ҥшін астық қамбасы ретінде қызмет ететін орынды мақтан етсе, онда Қазақ даласы да ең болмағанда бір Россияның мал қорасы боларлықтай қызмет кӛрсете алады. Ешқандай сыйлықтар, ешқандай ауыл шаруашылығы академиялары қазақтай малшы дайындай алмайды. Табиғи талпыныс жолындағы қазақты қолдаңызшы; қазір бастан кешіп жатқан кездейсоқ шаруашылық кҥйзелістерінен оны уақытылы қамқорлыққа алңызшы; қазақтар арасында орыс білімінің ықпалын дамытыңызшы, жас та, дарынды, ақын жанды әсершіл халыққа адамгершіліктің асыл қасиеттері арқылы әрекет етіңізші. Сонда қазақ халқы жуық маңда орыс мемлекетімен қосылады, ӛз бақытын осы жақындасудан кӛреді де тек қана мал ӛсіруші ғана емес, сондай-ақ егінші және тіпті ӛзі қазір мақтан ететін Россияның қастерлі туы астында жауынгер де бола алады.[4,171]
Кӛріп отырғанымыздай ғасырлар бойы қалыптасқан дәстҥ рлі қазақ тҧрмысының дағдарысқа ҧ шырауы және одан тез арада шығу жолдарын ҧлттық мәдениетімізде ерекше орын алатын әңгімелер негізін де халыққа жеткізген. Ыбырай Алтынсариннің ҧстанған ең басты ҧстанымы этномәдени жолмен халықтың кӛзін ашу, кәсіпке, ӛнер- білімге ҥйрету. Соның негізінде алдыңғы халықтар қатарына жеткізу болады.
Ағартушының ол арманын және оған жету жолдарын «Қазақтың болыстық мектептері туралы записка» деп аталатын мақаласынан кӛз жеткізе аламыз. Онда « Біріншіден олардың қазіргі экономикалық және саяси жағдайының ӛзі аяқтарын аттап басқан сайын дерлік, мысалы орыс тілін, орыс жазуын білуді қажет деп отыр; екіншіден бҧл халық ӛзінің табиғи жаратылысында әр нәрсені білуге қҧмар және ҧғымпаз зерек халық.
Қазақтың осы ынтасын татар, ӛзбек, башқҧ рт сияқты кӛ рші ҧлттар пайдалана бастап, қазірдің ӛзінде едәуір пайдаланып отыр. Ал егер осы бҧзылмаған, іскер, дарынды халық, орыс арасында ҥ ш жҥз жыл тҧ рса да, фанатизм бойына сінгендіктен, азғана бӛлігі болмаса, әлі кҥнге надандықтан шыға алмай отырған татарлардың ықпалына біржола тҥсіп кетсе, онда бҧл ӛте ӛкінішті болған болар еді. Осы жағынанда, онымен қатар, ӛ з қоластындағы халықтарын ой-пікір жағынан және экономика жағынан дамыту жӛніндегі ҥкіметтің жалпы мҥдделері жағынан қарағанда да қазақ даласының орыс-қазақ мактептерін тез тарату қажет-ақ болар еді. Бҧл мектептер татарша оқуды толық ығыстырып шығармаса да, онымен тең тҥ сетін бір кҥ ш болар еді, халықтың ілгері дамуына зиянын тигізіп отырған соқыр сезімдердің бетін қайтаратын дҧрыс кӛзқарас таратушы орын болар еді. Бҧл – қазақтың әзірге жойылмай келген, ешқандай дін ықпалына тҥспей тәжірибелік негіздерге сҥйенген дәстҥрлермен бірге, халықтың адамгершілік жағынан азуына жол бермеген болар еді».[5,180]
Әдебиеттер
1. Ы.Алтынсарин «Таңдамалы шығармалары» Алматы «Ғылым» 1999 2. Ы. Алтынсарин «Таза бҧлақ» Алматы «Ғылым» 1993
3. Ы.Алтынсарин «Таңдамалы шығармалары» Алматы «Ғылым» 1999 4. Ы.Алтынсарин «Таңдамалы шығармалары» Алматы «Ғылым» 1999 5. Ы.Алтынсарин «Таңдамалы шығармалары» Алматы «Ғылым» 1999
