1917 жылдан 1980 жылдардың аяғына дейін Қазақстан тарихнамасы маркстік теорияға негізделді, оның теориялық-концептуалдық негізі де соған байланысты болды. Сондықтан бұл мәселенің зерттелу кезеңін 1917 жылдан 1980 жылдардың аяғына дейінгі маркстік кезең деп анықтауға болады. Зиялы қауымның тарихнамасына қатысты арнайы зерттелген бірінші. шығармаларына 1980 жылдардың ортасында жазылған В.К. Януловтың еңбегі ерекше аталды. Қазақстанның жұмысшы табы, шаруалары мен интеллигенциясының 1960-1970 жж.
Ал автор оның 1970 жылдардың басында қалыптасуын көрсету қажет деген пікірін білдіреді [6, б. 127].
Интеллигенция туралы тұжырымдар
Шетел сөздерінің сөздігінде «Интеллигенция – интеллектуалдық еңбекпен кәсіби түрде айналысатын және сол жұмысқа арнайы білімі бар адамдарды қамтитын әлеуметтік топ» [48, б. 197]. Лонгмановскийдің қазіргі ағылшын тілінің сөздігіндегі екінші маңызды анықтаманы атап өттік: «Интеллигенция — қоғамдағы жоғары білімді, жаңа идеялар мен жаңа оқиғаларға араласатын, әсіресе өнер мен саясатқа көңіл бөлетін адамдар тобы» [44, б. 4]. Онда: «Интеллигенция – мәдени және саяси белсенділігімен ерекшеленетін зиялылар табы, ақыл-ой еңбегімен айналысатын адамдар табы» деп анықтама береді [44, б. 4].
1990 жылдардың аяғында зерттеуші Е.Абланова «зиялылар түсінігімен жоғары және арнаулы орта білімі бар адамдарды айтамыз, бірақ «зиялы» ұғымына ақыл-ой немесе ақыл-оймен айналыспайтын барлық қызметкерлер жатады» деген қорытындыға келген. физикалық жұмыс. жұмыс, оның ішінде жоғары дәрежесі жоқ жұмыс». [97, 111 б.].
Ӛндірістік-техникалық интеллигенция: тарихи-теориялық пайым Қазір отандық интеллигенция тарихын зерттеудің ӛзіндік бағыт-
20-жылдары «Еуразиялық» көзқарасты ұстанатын зиялы қауым өкілдері большевиктердің саясаты мен мемлекетті басқару әдістерін бағаламай, Ресейдегі Қазан төңкерісін заңды деп танып, түбегейлі билік жүргізген кезеңде Ресейде болғанын ескертті. қоғам дамуындағы бұрылыс орыс мәдениеті мен тарихының сабақтастығына мән беру керек [163.]. Украина Коммунистік партиясының (б) 10 съезінің (1920 ж. 29 наурыз – 5 сәуір) қаулыларында «а) күшті қайрат, әкімдер мамандарды қабылдауда шеберлік, күшті қайрат, шыдамдылық танытқан маман жұмысшылардан тағайындалады. , техниктер, инженерлер; инженер-техникалық қызметкердің көмекшісі болады; б) кәсіпорынның қазіргі басшысы ретінде қажетті ақпараты бар инженер-маман болады, оның жанына көптеген құқықтары бар маман-жұмысшылардан комиссар тағайындалады. істің барлық жай-жапсарын білуге міндетті» [172, 163 б.]. Біз қарастырып отырған екінші проблемалық кезең 1930 жылдардан 1950 жылдардың ортасына дейінгі аралықты қамтиды.
Бұл қате пікірлер 20-жылдардың екінші жартысындағы 5-ші және 6-шы Ұлттық партия конференцияларының, ВКП(б) Қазақ Ұлттық Комитетінің көптеген пленумдарының шешімдерінен туындады.
Қазақстан ӛндірістік-техникалық интеллигенциясына ұстанған саясат тарихнамасы (1956-1991 жж.)
1980 жылдардың соңы мен 1990 жылдардың басында зерттеушілердің көпшілігі Қазақстанда зиялы қауым кеңестік кезеңде 1917 жылғы Қазан революциясының жеңісімен пайда болды деген тұжырым шындыққа жанаспайды деген пікірге келді. 1989 жылдың аяғында Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің арнайы комиссиясының құрамына енген тарихшылар 1950 жылдары әдебиет пен өнерге қатысты қабылданған қаулыларды зерттеуге байланысты қорытынды жариялады [218]. 1980 жылдардың ортасынан 1990 жылдардың ортасына дейін билік пен өндірістік-техникалық интеллигенция арасында біршама сандық және сапалық өзгерістер болды.
Жоғары және орта арнаулы оқу орындарында ӛндірістік- техникалық интеллигенцияны дайындау тарихнамасы
ВКП(б) Орталық Комитетінің 1929 жылғы қараша пленумының шешімі бойынша Бүкілодақтық Халық шаруашылық Кеңесі КСРО Бас жоспарымен одақтық республикалар үкіметтерімен және Бүкілодақтық Халықтық Кеңестермен бірлесе отырып, Комиссариат 1930 жылдың басында маман кадрларды даярлаудың бірінші бесжылдығын жасады [241]. Қазақстанның ішінде 1930 жылы ветеринария және ауыл шаруашылығы: а) ауыл шаруашылығын индустрияландыру және механикаландыру, б) гидротехникалық, б) ауыл шаруашылығы экономикасы бойынша экономикалық институттарды ашу жоспарлануда.80 пайызын қамтамасыз ету белгіленді. Бузурбаевтың «Қазақстан зиялылары Отан соғысы жылдарында» атты мақаласында кеңестік кезеңде Қазақстанда жоғары оқу орындарының құрылғаны туралы айтылып, қазір республикада 19 жоғары оқу орны, 30 ғылыми-зерттеу ұйымдары мен мекемелері бар екендігі атап өтілген.
Сембаев 1958 жылы жарық көрген еңбегінде 1928 жылы екінші мектепті бітіргендердің жалпы білімін жақсарту, шаруа-жастар мектептерінің жұмысын оқушылардың әлеуметтік құрамына қарап емес, дамыту үшін арасында тәжірибелі ауыл шаруашылығы мамандары бар, бұл оқу базасына айналуы керек дейді. Алайда, 1929 жылы қарашада өткен ВКП(б) Орталық Комитетінің пленумы ВКП(б) ОК шілде пленумының «2-бастауыш мектепті бітіргендердің жалпы білімін жақсарту туралы» 1928 ж. [265, б. 104].
1932 жылдың басында Днепропетровск тау-кен институтына 25 қазақ жасы оқуға жіберіліп, 5 жылдан кейін тау-кен инженері болып оралды. Орев 1942 жылы «Казахстанская правда» газетінің 1942 жылғы 5 қарашадағы санында республиканың арнаулы жоғары және орта оқу орындарында 30 мың адам оқығаны туралы мәліметтерді келтіреді. Автордың пайымдауынша, өндіріспен байланысын үзбей, мамандар даярлаудың жетілдіріліп, кеңеюіне 1959/1960 оқу жылында республиканың 21 жоғары оқу орнында сырттай оқу және 6 кешкі бөлімнің ашылуы дәлел. .].
Ғылыми қызметкердің еңбегінде Талғарда ауыл шаруашылығы институты 1930 жылы қазан айында Алматы ауылшаруашылық техникумының базасында ашылды, себебі оның іргетасы республиканың 10 жылдығымен тұспа-тұс келгендіктен «Қазақ мемлекеттік ауылшаруашылық институты» деп аталды және оның алғашқы ұйымдастырушысы және режиссері осы уақытқа дейін белгісіз болған Ораз Жандосов [281, 38 б.]. 1930-жылдары ауыл шаруашылығына ұлттық мамандарды даярлауда нақты салыстырмалы көрсеткіштердің жоқтығын анықтап, 30-жылдардың екінші жартысында мұндай кадрларды дайындауда үлкен жетістіктерге қол жеткізілді және олар жетекші күшке айналды деп есептеледі. тек қазақ емес, көп ұлтты колхоздар үшін [287, 85 б.]. Мысалы, 1922 жылы шілдеде республика жастарының жетекшілері С.Сәдуақасов, Е.Алдоңғаров, Ә.Байділдин ҚССР Орталық Атқару Комитетіне, Халық ағарту комиссариатына 30 қазақ баласын жіберу туралы ұсыныс хат жолдады. Германиядағы техникалық институттарға.
Кейбір оқу орындарында ғылыми атағы бар мұғалімдер өте аз екені айтылады, мысалы, 1960 жылдардың аяғында Целиноград инженерлік-құрылыс институтында ғылыми дәрежесі бар оқытушылардың 6 пайызы, Павлодар индустриалды институтында 5,8 пайызы ғана болған [ 65, 379 б.].
Практик ӛндірістік-техникалық интеллигения тарихнамасы
1924 жылы 11-16 мамырда Орынборда өткен Қазақстан РКП(б) IV өлкелік конференциясында «Білікті жұмысшыларды даярлау және қазіргі еңбекші бұқараның біліктілігін арттыру, қазақ жұмысшыларын оқыту. оларды өнеркәсіптік құрылыс пен басқару жұмыстарына тарту шаруашылық органдарының, сондай-ақ кәсіподақ органдарының міндеті – фабрика – зауыттық оқу орындарын, кәсіптік-техникалық училищелер мен ересектерге арналған курстарды ұйымдастыру бойынша нақты шаралар қабылданды» [ 298 б. , 172]. 1930 жылы үш мыңға жуық адам, оның ішінде 1700 қазақ өндірістік, партиялық және мемлекеттік аппараттағы әртүрлі басшылық қызметтерге көтерілді. БКП(б) Қазақ Ұлттық Комитетінің 1930 жылғы 7-Бүкілқазақ партия конференциясының баяндамасының материалдарында 1927 жылы уездік кеңес аппаратындағы қазақ кадрлары небәрі 13,4 пайызды құрайтыны айтылады.
1940 жылы шыққан «Қазақ АКСР халық шаруашылығы мен мәдени құрылысының дамуының қорытындылары» атты жинақта «1928 жылы 27 желтоқсанда ВКП(б) Қазақ Ұлттық Комитетінің кеңейтілген пленумында, с. Кадр мәселесін шешу, олардың жұмыс істеуіне қолайлы жағдай туғыза отырып, белсенді жұмысшылар мен ардагерлерді жауапты жұмысқа жүктеді, оларды кеңінен насихаттау мәселесін жедел шешуді және олардың арасында партиялық тәрбие жұмысын бастауды талап етті.Мұхамеджанов 1928 жылы партиялық мүшелік енгізілген кезде, Қазақстан Орталық партия комитетінің есебінде Мәскеу мен Ленинградтың жоғары техникалық оқу орындарына 10 орын бөлінді [7, 206 б.].Тастановтың келесі еңбектерінің бірінде «1930 жылдардың ортасында С. республика өнеркәсібінде жоғарылатылған практиктер саны 49 пайызды, оның ішінде көмір өнеркәсібінде 46 пайызды, мұнайда 57 пайызды және Түрксібте 54 пайызды құрады [10-б.] 9.70].
Зерттелетін мәселеге қатысты объективті және нақты көзқарастар 1980 жылдардың екінші жартысы мен 1990 жылдардың басында пайда болды. 1934-1940 жылдар аралығында Қазақстан ауыл шаруашылығында өндірістік-техникалық қызметке көтерілгендердің 199 мыңы әртүрлі курстарды бітіргені жазылған. Гуревичтің айтуынша, 1960 жылдардың соңы мен 1970 жылдардың басындағы мамандарды дайындауға күш салу, олардың құрамы мен құрылымының сандық өзгерістері, аумақтық-салалық бөлініс белгілі бір жетістіктерге жетіп, Қазақстанның маман корпусы жаңа сапалық жағдайға көшті.
1970-1980 жылдары республиканың барлық аймақтарында жоғары оқу орындарының орталықтары пайда болды, студенттер саны мен мамандар даярлау 1,5-2 есеге өсті, ұлттық интеллигенцияның қатары мүмкіндігінше өсті, бірақ халықтың жалпы санындағы қазақтардың үлесі және мамандардың санындағы мамандардың үлесі 40%-дан астам. Әрбір 100 қазақтың 16-сы ғана интеллектуалдық еңбекпен айналысады, ал республиканың техникалық жоғары оқу орындары 50-жылдардың соңына дейін 1000 қазақ инженерін дайындаған жоқ.
Инженер-техникалық интеллигенцияның әлеуметтік даму тарихнамасы
Екінші кезең 1930 жылдардың аяғынан 1950 жылдардың аяғына дейінгі аралықты қамтыды, ұлттық интеллигенцияның көрнекті өкілдерін қылмыстық қудалау, олардың есімдері мен еңбектеріне тыйым салу, тергеу жұмыстарына қатаң партиялық-мемлекеттік бақылау орнату. 1931 жылы ғана Ленинград Қазақ КСР-іне 545 инженер-техникті тұрақты жұмысқа жіберді; Балқаш мыс қорыту зауытының құрылысында Мәскеу метрополитенінің 500 озық қызметкері еңбек етті. Автор 1950 жылдардың соңы мен 1960 жылдардың басында интеллектуалдық еңбек пен дене еңбегінің арасындағы айырмашылықтар азая бастағанын, жұмысшылар мен инженерлік қызметкерлерді атап көрсетеді.
Ол 1920-1930 жылдардағы қоғамдық даму туралы кең мағлұмат бермеді, тіпті 1940-50 жылдары да зерттеушілер жеке культтің әсері, «жылы жылдар», техникадағы басқарудың тоталитарлық жүйесі туралы ештеңе айтпауға тырысты. -барлау техникалық, белгіленген саяси ұстанымдарға сәйкес. Автор 1950 жылдардың соңы мен 1960 жылдардың басында өз білімі мен тәжірибесін республиканың химия өнеркәсібін одан әрі кеңейту ісіне жұмсаған инженер-техник қызметкерлердің саны артып келеді деген қорытынды жасайды [288, б. 122]. Янулов 1960 жылдардың соңына дейін Қазақстан зиялыларының тарихын зерттеу тек мәдени құрылыс мәселелерімен байланыстырылғанын атап көрсетеді [363, б. 100].
Зерттеушілер санақ деректеріне сүйене отырып, 1930 жылдары зиялы қауымның 40 мыңға жуық өкілі басшылық қызметтерді атқарғанын, қаржы-экономикалық салада 30 мыңнан астам, техникалық және инженерлік қызметте 35 мың адам болғанын анықтады. Ал 1960 жыл қарсаңында техникалық-техникалық интеллигенция 150 мың адамды, қаржы-экономикалық интеллигенция 100 мың адамды құрады.] 1970 жылы республиканың халық шаруашылығында жоғары және орта арнаулы білімі бар мамандардың 32%-ы зерттелді. Қазақстан техникалық және техникалық қызметкерлер болды.
Көші-қонның негізгі толқыны 1920 жылдардың соңы мен 1930 жылдардың басында болғанын ескере отырып, ол өндірістік, аграрлық және мәжбүрлі көші-қон негізінен әлеуметтік, саяси және ұлттық ерекшеліктерге негізделген деп есептейді [370, б. 37]. Еліміздегі инженерлік-техникалық мамандардың жергілікті мамандарының санының артуы 1970 жылдан кейін ғана өсе бастады деген тұжырым бар [97, б. 117].
Ауылшаруашылығы интеллигенциясының әлеуметтік даму тарихнамасы
1940 жылы республикаға қарасты 12 техникум мен бір жоғары оқу орны 550 жоғары және орта маманды дайындады. 1949 жылы МТС-ке жоғары білімді 114 агроном келсе, сол кезде 98 агроном, 26 механизатор, 20 маман кеткен. 1950 жылдардың аяғында 1920 жылғы Қазақ АССР-нің Құрылтай съезінде жарияланған құжаттар жинағында ауыл шаруашылығы және.
Институттар құрылған күннен бастап 1940 жылға дейін 1220 жоғары мамандандырылған агрономдар, зоотехниктер мен мал дәрігерлерін дайындады [3, б. 66]. Осыған байланысты құжаттар мен материалдар жинағында 1927 жылы республикада 118 ауылшаруашылық бөлімдері мен 12 жылжымалы зоотехникалық станциялар, 86 тұрақты және 20 жылжымалы ветеринариялық бөлімдер мен 98 фельдшерлік фельдшерлік пункттер құрылғаны туралы мәліметтер берілген. 1970 жылы 855 мамандандырылған фельдшерлік пункт болған. Қазақстанда жоғары және орта арнаулы білімі бар экономистер, жоспарлаушылар, еңбекті реттеу инженерлері және 6000 бухгалтерлер.
Егер 1947 жылы республикада 361 МТС болса, оның 354-і директорлық, 60%-ы толық емес орта және бастауыш, 30%-ы орта, 11%-ы жоғары білім алды. 1970 жылғы халық санағының қорытындысын талдай келе, 16 мен 49 жас аралығындағы қазақ халқының білім деңгейі Бүкілодақтық орташа көрсеткішке жақындады. Автор 1940 жылдардың соңы мен 1950 жылдардың басында мамандар қатарын министрлік жүйесінде жұмыс істейтін мамандармен толықтыру колхоздарды мамандармен қамтамасыз ету арқылы нығайтуда оң нәтиже бергенін айтады.
20 ғасырдың 30-жылдарының ортасында кеңестік қоғамның социалистік құрылымы мен оның өндірістік қатынастарының социалистік түріне сәйкес социализмді жеңген барлық халықтар мен ұлттардың жаңа біртұтас, біртекті қоғамдық құрылымы құрылды [150, б. 17]. Әбжановтың айтуынша, 1930 жылдардың аяғында Қазақстан ауыл тұрғындарының 10-11%-ы зиялы қызметкерлер санатына жататын, олардың абсолютті саны 170-тен 187 мыңға дейін болған.
