ӘӚЖ 336.76
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУШЫ ҚОР НАРЫҒЫН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУДАҒЫ - ПАЙЛЫҚ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚОРДЫҢ РӚЛІ
Кҥнтуарова Жансая Сералықызы Қ.Жҧбанов атындағы Ақтӛбе Мемлекеттік Университетінің студенті
Ғылыми жетекші: Ph.D докторы Сайымова М.Д.
Бҥгінгі таңда Қазақстан Республикасы қарқынды даму жолына тҥсті. Тәуелсіздік тҧғыры жиырма жыл ішінде кӛптеген жетістіктерге жетіп, асу белестерден ӛту кезеңінде.
Ел экономикасын жаңаша даму жолында кӛптеген қадамдар жасалуда, алайда экономиканың маңызды бӛлігі қаржы нарығы, соның ішінде атап ӛ тсек, қор нарығында жаңашылдықтар мен дамыту шаралары жеткілікті жҥзеге асырылмай отыр. Кӛптеген шетел мемлекеттерінің
155
қор нарығы сол ел экономикасның негізіне айналған. Халықтың экономикалық сауаты жоғары деңгейде. Қазақстанда қор биржасы жаңаша даму жолына тҥсуде, дегенмен халықтың қор нарығы жайлы тҥсінігі ӛте тӛменгі деңгейде. Бҧ л дегеніміз қор нарығы арқылы бағалы қағаздармен жҧмыс жасап, табыс табу мҥмкіндігін жіберіп алушылық.
Шетелдерде қарапайым халықтың қор нарығы жайлы тҥсінігі қалыптасқан. Олар уйде отырып-ақ пайда тауып отыр. Мҧның бәрі қор нарығынығының заңдарын тҥсінгендіктен.
Қор нарығы бір қарағанда, қарапайым тҧрғын ҥ шін бҧл сӛздер кӛп затты білдіре бермейді. Сонымен қатар, оның жҧмысы сол қазанда қайнап жҥрген адам болмаса, кӛпшілік ҥ шін бірден кӛ зге тҥспейді де. Дегенмен, қор нарығы нарықтық шаруашылықтың ең айнымас бӛліктерінің бірі. Ол арқылы фирмалар және әр тҥрлі компаниялар, және мемлекеттің ӛзі іс-әрекетіне қажетті ақшаны экономикада қордаланып қалған қаражаттан ала алады. Ал елімізде қордаланған жинақтар - зор инвестициялық потенциалға ие.
Экономикамыздың қарқынды дамуы еліміздің ТМД ішіндегі инвестициялық әлеуеті ең мықты мемлекетке айналуына алып келді.
Жалпы, қор нарығында жҧмыс жасау да ӛте қолайлы. Себебі Қазақстандағы қор нарығының инфрақҧрылымы айтарлықтай тҧрақтанды: яғни, қор нарығымен қатар қазіргі таңда бағалы қағаздардың біртҧ тас орталық депозитариі қызмет кӛрсетеді, брокерлік/
диллерлік және басқарушы компаниялар мәмілелер жасасады, сонымен қатар қазақстандық, ресейлік әрі батыс нарықтарындағы инвестициялық портфельді басқару жӛнінде тҥ рлі қызмет тҥрлері кӛ рсетіледі. Қор нарығының даумына жағдай жасау және халықаралық инвесторлар мен эмитенттерді тарту мақсатында мемлекет тарапынан арнайы кластерлік аймақ, яғни, Алматы қаласының ӛңірлік қаржы орталығы бар.
Сол себептен қазіргі ҧлттық экономикамымыздың жағдайын жақсарту мақсатында қор нарығының толықтай трансформациялануы тиіс. Қаржы нарығының дамуы, кҥнделiктi тҧрмысқа жҧмсалатын қаражаттан бӛ лек, бос қаражаты бар кез келген адамды — инвестор, ал оның ақшасын — капитал деп атауға мҥмкiндiк бередi. Бiрақ инвестор атану ҥшiн, капиталды белгiлi бiр қаржы қҧралына инвестициялау керек. Әрине, егер барлық тапқан табысыңыз кҥнделiктi ағымдағы қажеттiлiктерге жҧмсалатын болған жағдайда, ешқандай салымдар туралы сӛз қозғау артық болар. Ал ӛзге жағдайда, қаржы нарығы бҥгiнгi таңда потенциалды инвесторларға кӛптеген мҥмкiндiктердi ҧсынып отыр.Менің ойымша, қор нарығында инвестициялық саясатты қалыптастыру жолыда пайлық инвестиялық қорларды дамытудың маңызы зор.
Пайлық инвестициялық қор - бҧл инвестордың бақарушы компаниялардан пайлық инвестициялық қорлады сатып ала отырып, оны компаниялар одан әрі қарай табыс алу мақсатында бағалы қағаздарға салып сол арқылы пайда кӛреді. Пайлық инвестициялық қор ( ПИҚ) Қазақстанда жаңадан дамып келе жатқан бағалы қағаз тҥрі. Бҧл қорлардың орталығы –
«Астана-финанс» арқылы қызметін жҥзеге асырады және мемлекет әрдайым қолдау кӛрсетеді.
Басқарушы компаниялар бҧл активтерді олардың қҧнының ӛсуі және табыс алу мақсатында бағалы қағаздарға инвестициялайды. Инвестор, ПИҚ және басқарушы компания негізінде сенімді басқару келісімі жатыр. Пай - ҧстаушының инвестициялық қордағы ҥлесін куәлендіретін және оған ПИҚ қызметін тоқтатқаннан кейін иелік ету қҧқын беретін қҧжатсыз формадағы атаулы, эмиссиялық бағалы қағаз. Қаржылық, қҧқықтық және басқару формасына сәйкес инвестициялық қорлар бірнеше тҥрлерге бӛлінеді. Қҧқықтық формасы бойынша корпорация және траст тҥрінде болады. Корпорацияның кейбір тҥрлері қорды басқару функциясын ӛздері атқарса, екінші бір тҥрлерінде қордың инвестициялық портфелін басқару компаниялары басқарады. Траст - инвестициялық қорлардың ерекше формасы.
Шетелдерде инвестициялық қорларды ӛтімділік формасы бойынша да бӛлу қалыптасқан. Бір-біріне қарама-қарсы 2 инвестициялық қор формасы қызмет етеді: жабық (closed-end ) және ашық (open-end). Инвестициялық қорлардың типтері мен оны басқару тҥрінің арасында кейбір байланыстар бар: жабық тҥ рдегі қорлар әдетте корпорациялар тҥрінде болады да, ашық корпорациялар және трасттар тҥрінде болады. Жабық типтегі инвестициялық қорлар Ҧлыбританияда «бағалы қағаздарға инвестициялау бойынша
156
қоғамдар» деген атпен танымал болса, Францияда оларды «Капиталы тҧ рақты инвестициялық компаниялар» деп атайды. Мҧндай қорлар тек корпорациялар тҥ рінде қҧрылады. Жабық инвестициялық қорлардың акцияларын алғашқы орналастыру брокерлік фирмалар арқылы жҥзеге асады. Акциялардың ӛтімділігі олардың биржалық, сондай ақ биржадан тыс айналымдағы инвесторлардың сату-сатып алу мҥмкіндігіне байланысты.
Акциялар бағамы сҧраныс пен ҧ сыныс нәтижесінде анықталады.
Ашық типтегі инвестициялық қорлар бертін келе пайда болды бірақ аса қарқынды дамыды. АҚШ-та олар «қарыз корлары», Ҧлыбританияда «сенімді пайлық қорлар», Испанияда «бағалы қағаздарға инвестициялау қорлары» деген атауға ие.Ашық инвестициялық қорлар акциялар эмиссиясын жҥзеге асырып тҧрады. Бірақ олардың акциялары биржалық айналымға тҥ спейді, тек қордың ӛзіне ғана сатылады Салымшылардың, яғни пай иелерінің табысы қор активтерінің таза қҧнының (АТҚ) ӛ суімен анықталады. Мысалы, «А» инвестициялық қоры жыл басында бір данасы 10 мың теңге болатын 1000 дана бағалы қағаз (пай) шығарды делік. Тиісінше кор активтерінің таза қҧны 10 млн теңге болды. Жинақталған қаражатты басқару компаниясы мемлекеттік, корпоративтік облигацияларға, акцияларға және тағы да басқа бағалы қағаздарға инвестициялау нәтижесінде алты айдан кейін қордың АТҚ-сы 12 млн теңгені қҧрады. Сонда қордың табыстылық деңгейі:
12 млн -10 млн/10 млн *100 = 20%
Осы кезде пай иесі қолындағы ҥлесін басқарушы компанияға қайта сатқысы келсе немесе тағы да қосымша пай сатып алғысы келсе, бҧл жағдайда пайдың бір данасының қҧны 12 мың теңгеге бағаланады. Қазақстан жағдайында ашық және жабық ПИҚ пен қоса интервалды ПИҚ-тар қызмет етеді. Берілген қор тҥрлерінің бір-бірінен айырмашылығы - олардың пайды сату немесе сатып алу мҥмкіндіктерінің жиілігінде екені белгілі. Ашық қорлардың пайларын кез келген жҧмыс кҥні сатып алуға немесе ӛткізуге болатын болса, интервалды ПИҚ-тарда ол тек белгіленген кезеңдерде ғана мҥмкін болады. Ал жабық қорлардың пайлары тек сенімді басқару келісімінің мерзімі аяқталған кезде ғана басқарушы компанияға ӛткізіледі. Сонымен, ПИҚ - жинақтау қҧралы емес, белгілі бір мӛ лшерде тәуекелі бар инвестициялау қҧралы.
Қазіргі таңда біздің елімізде 186 қор бар. Оның 143-і - жабық, 18-і - ашық, ал 25-і - интервалды қорлар. Активтерінің жиынтық сомасына келетін болсақ, бҧл кӛрсеткіш қазіргі кҥні 299 млрд теңгені қҧ рап отыр. Пайлардың бір данасының қҧны 1 мың теңгеден 500 мың теңгеге дейін жетеді. Пайлық инвестициялық қорға қатысушы жеке тҧ лғалардың саны 2000 адамнан сәл ғана асады. Ал нарықтың басым бӛ лігі тҥрлі қаржы институттарына тиесілі. Бҧл - пайлық инвестициялық қорға қаржы салу секілді қҧ ралдар қазақстандықтар арасында аса танымал емес екендігін аңғартады. Бҧл мәселелерді шешу ҥшін ПИҚ танымалдылығын арттыру және тҧрғындардың қаржылық сауаттылығының жалпы денгейін кӛтеру тҧрғысынан мемлекет белсенді араласып отыр. Мамандардың пікірінше, Пайлық инвестициялық қорлар бҥгінгі кҥнде Қазақстанның қаржы рыногының заңмен неғҧрлым толық әрі сапалы реттеліп отырған бӛлігі. Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 144- бабының 5-1 тармағы бойынша пайлық инвестициялық қорлардың пайлары мен акционерлік инвестициялық қорлардың акциялары бойынша тӛ ленетін дивиденттер және ПИҚ пайларын осы қордың басқарушы компаниясы сатып алған жағдайда тҥсетін табыс жеке табыс салығынан босатылған.
Пайлық инвестициялық қорға кез-келген жеке тҧ лға ӛзінің ақша қаражаттарын басқарушы компанияларға сала отырып жоғары мӛлшерде пайда табады. Осы ПИҚ туралы интернет желісі арқылы қажетті ақпараттарды алуға болады. Бҧл бағалы қағаздардың ӛз сайты жҧмыс жасайды. Ол : «invesfunds» деп аталады. Бағалы қағаздар негізінен депозитке қарағанда сенімді бағалы қағаз тҥрі болып саналады. Аталған сервердің жҧмыс істеп кеде жатқанына бірнеше жыл болды. Осы аталған сайттан ПИҚ туралы бҥкіл мәліметтерді кӛруге болады, яғни басқарушы компаниялардың тізімі, қорлардың табыстылығы мен активтерінің кӛлемі бойынша рейтингтері, бағалы қағаздардың бағасы мен сатып алу жолдары, сондай-ақ
157
қор нарығындағы соңғы жаңалықтар мен сараптамалар кӛ рсетілген. Сол мәліметтерге сҥйене отырып басқарушы компаниялар, басқару стратегиясымен танысып, тәуекел деңгейін анықтап, кез-келген және инвестор ӛз шешімін қабылдай алады. Сонымен қатар бҧл міндеттерді шешу осы нарықта қызмет етуші делдалдардың – брокерлер мен инвестициялық диллерлердің қатысуынсыз мҥмкін еместігі бізге мәлім. Тек қана солар бағалы қағаздар нарығын қандай жағдайда да, қашан, қандай шартпен және қандай бағалы қағаз шығару керек екендігін біледі. Бҧл жерде брокер бағалы қағаздарды стушыларды сатып алушылармен кездестіріп, ол ҥ шін комиссиондық ақы алса, ал инвстициялық диллер ӛз есебінен және ӛз атынан бағалы қағаздарды сатып ала отырып, кейіннен сатады. Қайта сатудан тҥскен тҥсім олардың пайдасын қҧ райды.
Біздің экономикалық жағдайымызда немесе әлемдік нарыққа енуіміздегі ең ӛзектісі, бҧл әлемдегі баалы қағаздар нарығыа байланысты жиақталан барлық қҧндылықтарды оқып ҥйрену және хабарау болып табылады. Қазақстанда еді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткізу ҥшін инвесторлардың мҥддесін қорғайтын және бағалы қағазда нарығының тҧрақтылығын қамтамасыз ететін заңдылықтарды жетілдіру мәселесі ӛзекті.
Бағалы қағаздар айналысы сферасындағы жеке бастама қолдауға байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субъектілерінің қызметіне мемлекеттік, әкімшілік және жаңа (экономиклық) бақылау қою шараларының жҥйесін жасау, сол сияқты экономикалық қор секторындағы нарықтарға толық мемлекеттік араласу жҥйесін дайындау ӛзекті болып тҧр.
Нарық экономикасы дамыған елдерде инвестициялық бизнесті бақылауға және реттеуге мҥмкіндік беретін, яғни заңдар мен арнайы органдардан басқа да сол саланың ӛздерінде ӛзін-ӛзі бақылау және ӛ зін-ӛзі реттеуді қамтамасыз ететін «заңдар» мен
«ведомстволар» бар.
Ӛзін-ӛзі реттеу екі негізгі элемент арқылы анықталады:
- Стратегияны анытаумен айналысатын ҧйымдардың ӛздері мәміле жасасу тәжірибесіне қатысады;
- Ӛзін-ӛзі реттеуші ҧ йымдар қоғамдық органдар есебінен емес, негізінен нарықтың есебінен қаржыландырылады;
Ӛзін-ӛзі реттеу жыл бойы қалыптасып ӛзінің тиімділігін сақтап келеді, себебі, бҧ л бағалы қағаздар нарығына қатынасушылардың экономикалық мҥддесінде болады. Қазіргі ӛзін-ӛзі реттеу, мемлекеттік реттеумен қатар, бағалы қағаздар облысындағы тиімді реттеу қҧралы болып қала беруде.Қарастырылған мәселелерді шешіп қана қоймай, жҥзеге асыру кезінде , елдің қор нарығының дамуы мемлекетің экономикалық-әлеуметтік мәселелерді шешумен қатар, алдағы ҧзақ, орта мерзімге бекіткен стратегиялық мақсатқа жетуге кӛмектесуге мҥмкіндік береді.
Ҥкіметтің соңғы жылдары бҧл салаға ҥлкен мән беруі қуантады. Ӛйткені қор нарығы жетілмей жедел даму мҥмкін емес. Ал еліміздің алдында экономиканы индустриалды- инновациялық жедел дамыту міндеттері тҧ р.
Әдебиеттер:
1. http://www.aikyn.kz: «Қор нарығы жетілмей, жедел даму мҥмкін емес»;
2. http://www.ifd.resmi.kz ( инвестициялық қаржылық ҥй);
3. http://dmk.kz ( дала мен қала ): «Пайлық инвестициялық қор депозитке балама ма?»;
4. http://www.afn.kz ;
5. http://www.rfca.gov.kz; ҚР Алматы қаласының ӛңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі;
6. http://www.fingramota.kz ( ӛз қаражатыңды басқаруды ҥйрен);
