ҼОЖ 316(075.8)
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҦЛТТЫҚ КОМПАНИЯЛАР МЕН ШЕТЕЛ КОМПАНИЯЛАРЫНА ЖҦМЫСҚА ОРНАЛАСУДАҒЫ ЖАС МАМАНДАРДЫҢ
МҤМКІНДІКТЕРІ Торез Ш.Ә.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ҧлттық Университеті, Астана
Еліміздегі ірі компаниялардың ҥлесі ҧлттық компаниялар мен шетел компанияларына тиесілі. Бҧл зерттеу жҧмысының негізгі мақсаты – осы компанияларға жас мамандардың жҧмысқа тҧру мҥмкіндігін анықтау болып отыр. Бҧл мҽселе қазіргі таңда елімізде жастар саясатының қаншалықты дҽрежеде жҥзеге асырылып отырғандығының кҿрінісі ретінде зерттеу жҧмысының қызығушылығына айналып отыр.
Жастар – еліміздің болашағы. Ал мҧндай келешегінен ҥміт кҥттірер жас мамандарға ірі компаниялардың басшылығы жҧмыс тізгінің қаншалықты дҽрежеде сеніп тапсырады, яғни оларда жастардың жҧмыс жасауына мҥмкіндіктері бар ма деген сҧрақ мақаланың нысаны болып отыр. Осы мҽселе туралы жастар саясаты аясында жҽне жастарды қолдау бойынша ҽлеуметтік желілер мен ресми сайттарда, мысалы Дариға Назарбаеваның ресми сайтында, стратегиялық жобалар жасалғанымен, бҧл мҽселе туралы нақты қолданбалы зерттеу жҧмыстары жҥргізілмегенін ескере кетуге болады. Осылайша аталмыш жҧмыста жас мамандардың ірі компанияларға жҧмысқа орналасу мҥмкіндіктері мҽселесіне кҿңіл бҿлінеді.
Жҧмысқа орналасу мҥмкіндігінің кҿп екені белгілі болса, жастарға ҿз мҥмкіндіктерін толықтай пайдалану жолдары кҿрсетілетін болады.
Зерттеу жҧмысының жҥргізілуі барысында сапалық сҧхбат ҽдісі қолданылды. Ҿз пікірлерімен бҿліскен – бес шетелдік университет тҥлектері, олардың ішінде – тҿртеуі
«Болашақ» стипендиясы бойынша білім алғандар, бес жергілікті университеттердің диплом иелері. Олар – 25-30 жас аралығындағы адамдар. Олардың кемінде екі жыл жҧмыс тҽжірибелері бар, жҧмыс жасайтын жҽне жҧмыстан жауап кҥтіп отырған жас мамандар.
Сонымен қатар аталмыш зерттеу жҧмысы аясында ресми статистикалық ақпараттарға талдау жҥргізілді. Мҧндай ақпарат келесі ҧлттық компаниялардың ресми сайттарынан алынды:
ЭйрАстана, Қазақстан Ғарыш Сапары, Қазақстан Темір Жолы, Қазақтелеком, Қазмҧнайгаз, Қазтрансгаз, Қазатомпром, Самрҧқ Қазына жҽне де шетелдік компаниялар: Karachaganak Petrolium Oppereiting (Англия), Лукоил (Ресей), Chevron (АҚШ), Adjip (Италия), China National Petrolium Corporation (Қытай), Royal Dutch Shell (Германия).
Қазақстан Республикасы Президентінің халықаралық «Болашақ» стипендиясы бҽсекелестікке қабілетті халықтың қалыптасуына бағытталған аса маңызды жобалардың
412
біріне айналды [1]. «Болашақ» бағдарламасы бойынша шетелде білім алған жас мамандармен сҧхбат жҥргізу барысында алынған ақпарат осы зерттеу жҧмысында ҿзіндік кҿрініс тапты. Шетелдік білімі бар тҥлектер орташа мҥмкіндік деңгейін кҿрсетсе, жергілікті Қазақстандық білім алған мамандар мҥмкіндіктің мҥлдем жоқтығын айтады.
Алынған нҽтижелерге сҥйене отырып, жас мамандарға жҧмысқа орналасу ҿте қиын екенін кҿреміз. Жастардың кҿпшілігі жҧмысқа орналасу барысында непотизмнің (туыстық ықпал) ҽсерін де атап кетеді.
Шетел компанияларына жҧмысқа орналасуда ҽлеуметтік желілер аз да болса ҿзіндік рҿлін кҿрсетеді. Қазіргі ҽлеуметтік желілер дамып отырған кезеңде, оның кез келген саладағы орны ерекше. Интернет арқылы танысып, дискуссия ҿткізіп, форумдарда осындай мҽселелерді талқылау жҽне жан жақты ақпараттану жас мамандарға жҧмысқа орналасуда ҿзіндік септігін тигізеді дейді шетелдік білім алғандар.
Ҧлттық компаниялар мен шетел компанияларындағы жҧмыс берушілер жҧмыс тҽжірибесі жоқтарды жҧмысқа алғысы келмейді. Жҧмыс тҽжірибесі болғанның ҿзінде де қазіргі уақытта шетел білімі, ағылшын тілін білу ҿте маңызды, яғни толыққанды алған біліміне қарайды деген тҥсінікті жҧмысқа орналасушы жастар берген ақпараттар қалыптастырды. Бҧған себеп шетел қомпаниялары аттарынан-ақ белгілі, ал ҧлттық компаниялар шетел компанияларымен бірігіп жҧмыс істейді.
Бҧл жасалған нҽтижелер Макс Гранноветтер мен Р.Сведбергтің теориялары арқылы тҥсіндіріледі [2]. Кез келген экономикалық қатынас ҽлеуметтік жҥйедегі индивидтердің қарым-қатынасына тікелей байланысты. Бҧл экономикалық қатынастарды жеке индивидтерді танымай зерттеп білу мҥмкін емес. Ҽлеуметтік желілердің астарында автор олардың ҥздіксіз қарым-қатынасын негіздейді. Тіпті жҧмысқа орналасқаннан кейін де индивидтердің арасындағы қатынас ҥзілмейді. Ҽлеуметтік желі ішіндегі жҧмыс ҧсынушы сол адам бойынан белгілі бір ерекше қабілеттерді байқап, оған ерекше сеніммен қарайды. Бҧл да бір жҧмыс кҥшінің сапасының артуын байқатады. Бҧл арқылы теорияның артықшылығын кҿреміз.
Жҧмыс беруші ірі компаниялардың жеке статистикалық ақпараттарына сҥйенер болсақ, ондағы бос орындарға тек білімді де білікті, ағылшын тілін жақсы меңгерген мамандар ғана иелік ете алады.Мысалы Қазмҧнайгаз, Қазақстан Темір Жолы, Қазақстан Ғарыш Сапары, ЭйрАстана, Қазақтелеком компаниялары жыл сайынғы жоспарында «Жас маман» атты бағдарламасын жҥргізіп отыр. Бҧл бағдарламаның тҿмен дҽрежеде жҥзеге асып жатқанын ақпарат беруші респонденттердің жауабынан анықтап отырмын. Бҧл бағдарламаның ірі компаниялар ҥшін тиімсіздігі, ҽрбір жас маманға арнап тҽлімгер – белгілі тҥрдегі кҽсіби тҽжірибесі бар, жас маман оқыту мен дамыту бойынша жетекшілік ететін, компанияның жоғарғы білікті қызметкері белгіленеді. Ол айқын тҥрде шығынға алып келеді [3].
Елбасының ҿзі байқаған жағдай тек қана 15-20% жас мамандар ҿз жҧмыстарын жетік біледі, ал қалғандары қандай жолмен жҧмысқа қабылданып отыр? Бҧл жарияланған сҿздердің астындағы комментарилерде де бҧл сҿз нақтыланған. Жоғары жастағы жетекші мамандардың кҿпшілігі жас мамандардың білімділігінің тайыздығын жҽне тҽжірибелік білімнің мҥлдем жоқтығын, оларды қайта тҽжірибелік білімнен ҿткізетіндіктері туралы қайта-қайта ресми порталдарда жариялап келеді.
Осы мҽселені шешуде жасалған қорытынды, жҧмыс берушінің қоятын талаптары тек ресми формалды тҥрде ғана, бірақ кҥшін толықтай сақтай алмайды. Шетел компаниялары туралы қозғалған мҽселе, ондағы жас мамандар тек шетел білімі бар жҽне ағылшын тілін жетік меңгергендер мен техника тілін тҥсінетіндер ғана. Бірақ бҧндай қабілеттерді игере отырып та шетел компанияларына жҧмысқа орналасу ҿте қиын. Бҧл жердегі кҿрініс М. Гранноветтер мен Р.Сведбергтің теориясымен тҥсіндіріліп тҧр [4].
Мақаланы қорытындылай келе, жас мамандарды оларға қойылатын талаптарға сҽйкес алға қарай мотивациялау қажет екенін айта кетуге болады. Сонымен қатар бҽсекелестікке қабілетті білімді де дҽрежелі маман иесі қажет екендігін олардың ҿздеріне
413
тікелей тҥсіндіру ҿзекті мҽселеге айналуы тиіс. Ҿйткені зерттеу нҽтижелері кҿрсетіп отырғандай ҧлттық жҽне шетел компанияларында жҧмыс жасау ҥшін талаптар жоғары жҽне бҧндағы мҥмкіндіктердің ҿте аз екендігін анық байқаймыз. Бҧл мақаланың осы зерттеу мҽселесіндегі, атап айтқанда, компаниялар ҿздерінің жҥргізіп отырған бағдарламаларын қалыптастыруда бір дауыс болып қалыптасуына сенімдемін.
Қолданған әдебиеттер тізімі
1. Болашақ халықаралық бағдарламасының ресми сайты www.bolashak.kz 12.03.2013 жыл
2. М. Гранноветтер мен Р.Сведберг «Теория социальной сети», "Социология экономической жизни" The Sociology of Economic Life. Edited by Mark Grannovetter &
Richard Swedberg 1992. (Westview Press. Boulder-San Francisco-Oxford. p.60)
3. Лекция Алихана Байдусенова «Экономическое бюро Жас маман» ҚазМҧнайГаз www.akylkenes.com 19.03.2013жыл
4. Р.Сведберг «Новая экономическая социология: что чделано и что впереди?», Swedberg R. New Economic Sociology: What Has Been Accomplished, What Is Ahead // Acta Sociological 1997. Vol. 40 P.161-182
