УДК 005
ҚАЗАҚСТАНДА ФРАНЧАЙЗИНГТІҢ ДАМУ ҚАРҚЫНЫ Берікболова Г.Д. , [email protected]
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ҧлттық Университеті, Астана,Қазақстан Ғылыми жетекші - аға оқытушы Ғ.Қ.Амренова
Еліміз тҽуелсіздігін алғаннан бері халықтың ҽл-ауқат жағдайы мен экономикасын дамытуға ерекше мҽн беріп дамыту ҥ стінде. Кҽсіперлік дамытып бизнести ҿркендету ҥшін мемлекеттің қҧ рылымы сай келетін бірнеше дамыту жолдарын қолдануда. Мысалға алар болсақ мҧндай дамыту қҧрылғыларына венчурлық,лизинг, фразчайзинг, концессиялық, оффшорлық жолмен дамыту бағыттарын таңдап алды. Осылардың ішінен қазіргі таңда даму қарқыны баяу болсада ел экономикасын жоғарғы деңгейге кҿтере алатындай бизнесті дамыту жолының бірі-франчайзинг.
«Франчайзинг» термині француз тілінен «franchise» – жеңілдік, артықшылық, сонымен қатар салық пен жарналардан босату сҿзінен шыққан. Яғни франзайчинг кҽсіпкерлік, жалғасымды іскерлік ынтымақтастық формасындағы ҥрдісінде, ірі компания, жеке-дара кҽ сіпкерге немесе кҽсіпкерлер тобына ҿнімді ҿндіруге, тауарлар сауда- саттығына жҽне осы компанияның сауда маркасымен белгілі бір шектелген территорияда ҿзара шартпен анықталған бір мерзімге жҽне белгілі бір шартта қызметтерді ҧ сынады. [1]
Қатысушылардың жетістікке жету ҥшін қолданылатын франчайзингтің мҽні мен қолданысы басқа бизнес тҧжырымдамаларынан оны ерекшелейді.Оны тек қана бір сҿзбен сипаттауға болады: ҽртҥрлі қосымша қызметтер мен жеңілдіктер қарастыратын
302
жҥйе.Франшизаның негізгі айырықшалық белгісі тауар немесе қызмет емес, жҥ йенің сапасы болап табылады.
Франчайзинг жаңадан бастаушы кҽсіпкерлер ҥшін жаңа бизнеске, бҥгінгі кҥндегі кҽсіпорын мен оның жҧмысшылары жинақталған ҥлкен тҽжірибелерді пайдалануға мҥмкіндік береді, сондықтан шетелдегі ҽрбір 12-ші кҽсіпорынның франчайзингтік болуы кездейсоқтық емес. Франчайзингтік қатынастар жҥйесі – тек қана бізде емес, сондай-ақ шет елде де айтарлықтай жаңа қҧбылыс Ал біздің елімізде франчайзингтің даму қарқыны қандай?
Қазақстанда ең алғаш 1994 жылы ҽйгілі «Coca-Cola» компаниясының зауыты іске қосылғаннан бастап елімізде франчайзингтік қарым-қатынастар дами бастады деп айтуға болады. Бҧдан кейін «Baskin Robbins», «Adidas», «InterContinental» сынды ҽлемге танымал брендтер Қазақстан нарығында жҧмыс істей бастады.
Франчайзинг шарты бойынша бизнесті жҥргізу франчайзиге келесі артықшылықтарды береді:
• тҽуелсіз мҽре бизнесімен салыстырғанда, банктен қаржы алу мҽселесін жеңілдетеді;
• толықтай дербес бизнеске қарағанда, бизнесті ҧйымдастыру жҽне оны басқару кезінде шығынды азайтады;
• франчайзерден дайын бизнес жҥргізу тҽ сілін алу;
• бизнесті ҧйымдастыру жҽне оны басқару бойынша франчайзерден жан-жақты білім
алу;
• бизнесті басқару кезінде франчайзерден тҧрақты тҥрде кҿмек алу;
• франчайзер жҥргізетін кең масштабты жарнаманының артықшылығын пайдалану мҥмкіндігі;
• франчайзермен бірлесіп тауарды кҿтерме сату мҥмкіндігіне қол жеткізу;
• тауар/қызметті тҧтынушыға таныс франчайзер брэндімен (тауар белгісімен) сату мҥмкіндігі.[2]
Қазір Қазақстандағы шағын жҽне орта кҽсіпкерлік нысандарының ішінде франчайзингтік қатынастардың кҿлемі бар-жоғы 3,5 пайызды қҧрайды. Ал, дамыған елдерде бҧл кҿрсеткіш 50 пайызды қҧрайды. Франчайзинг одағының мақсаты - кҽсіпкерлерге кҿмек кҿрсетіп, 2014 жылға дейін шағын жҽне орта кҽсіпкерлікте франчайзингпен жҧмыс істейтін кҽсіпкерлердің ҥлесін 6 пайызға дейін жеткізу. Қазақстандағы франшиз нарығында Ресей экспансиясының ҥлесі артып барады. Мамандардың айтуынша, осы уақытқа дейін олардың біздегі ҥлесі елу пайызды қҧрап келсе, алдағы жылдары бҧл кҿрсеткіш екі есеге кҿбейеді деп кҥтілуде. 2007 жылға дейін қазақстандық рынокта негізінен американдық жҽне еуропалық брэндтер ҧсынылған болса, соңғы жылдары олардың ҥлесі ресейлік франчайзерлер жҧмысының жандануы есебінен біршама қысқарды. 2007 жылмен салыстырғанда, елдегі франчайзингтық нҥктелер мен франчайзингтік компаниялар қатары соңғы жылдары ҽжептҽуір кҿбейген. Тіпті, дҽл қазіргі уақытта ҿзіміздің ҧлттық франчайзингтік компания мен ҧлттық брендтің де қалыптасу нышандары байқалады. Франчайз одағының тҿрағасы Вячеслав Сидельников соңғы жылдардағы бҧл саланың ҿміріне шолу жасап: «Егер де 2007 Қазақстанда шетелдік брендтер саны 30 ғана болса, қазіргі таңда олардың саны бес жҥзге жеткен.
Қазақстандық франчайзингтік компаниялар саны да, қҧдайға шҥкір, қазір отызға жеткен», - дейді ол. Алайда, 2007 жылы франшиз саласында американдық жҽне еуропалық брендтер қарқыны басым болған болса, соңы екі жылда бҧндай бақыт ресейлік компаниялар ҥлесіне ауысқан. Қазіргі кҥні еліміз Орталық Азияда франчайзинг секторының дамуы жҿнінен кҿшбасшыға айналып отыр. Бҧл саладан жҧмыс жасап жақсы табысқа жетуге болатынына кҿз жеткізген кҽсіпкерлер франчайзингтік компаниялар қатарын жыл санап арттырып келеді.
Сондықтан да франчайзинг ҧлттық бизнестің бҿлінбес бір бҿлігіне айналып ҥлгерді. Бҧл ақпараттың бҽрі қазақстандық бірінші франчайзинг баспасҿз-туры кезінде мҽлім болды. Соңғы 4 жылда франчайзингтің жылдық айналымы елімізде 1 миллиард доллардан асқан. «Даму»
кҽсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ қазір еліміздегі франчайзингтік компаниялардың жҧмысының жандана тҥсуіне тҥрлі шаралар ҧйымдастырып, оң ықпал жасауда. Шағын жҽне орта кҽсіпкерлікті қолдау бағдарламасын жҥзеге асыруда бҥгінде 980
303
миллиард теңгеден астам қаржыға жеке кҽ сіпкерліктің 13,4 мың субъектісі қаржы- ландырылып, 50 мыңға жуық жҧмыс орны қҧрылған. Франчайзингтік компаниялар жҧмысының оң нҽтижесінде кҿптеген қазақстандық брендтердің халықаралық нарыққа шығу ҽлеуеті артуда. Бҥгінде франчайзинг нарығындағы отандық ҿнімдердің ҥлесі 5-10 пайыз шамасында. Ҽ рине, бҧл кҿзге тым аз кҿ рсеткіш сияқты болып қораштау кҿ рінуі мҥмкін, дегенмен қазіргі фран-чайзинг нарығындағы ахаулға қарағанда бҧл ҥлестің жыл санап біртіндеп ҿсе беретіні даусыз. 2007 жылы франчайзингтік компаниялардың жылдық айналымы 0,5 миллиард долларға жуық болған. Қазір бҧл 1,5 миллиард долларға дейін жетіп отыр. Ең қуанарлығы, еліміздің франчайзинг нарығында ҿз сауда белгісі бар отандық компаниялардың да білек сыбана іске кірісіп жатқандығы. Осы уақытқа дейін елімізде жҧмыс жасап жатқан АҚШ франчайзинг компанияларының ҥлес салмағы ҿ згелерге қарағанда басымдау-тын. Ҥстіміздегі жылдың қаңтарынан бастап Кедендік одаққа мҥ ше болуымыз осы салаға маманданған ресейлік компаниялардың қызығушылығын арттырды.
Кедендік одақ кҿ рші ел компа-нияларының Қазақстанда алаңсыз ҿз жҧ мыстарын жҥргізуіне ҥлкен мҥмкіндік тудырып отыр.
«Қазақстандағы франчайзинг» кітабында келтірілген деректерге сҥ йенсек, еліміздегі франчайзинг нарығының 50-60 пайызын Еуропадан ҽкелінген киім-кешек пен аяқкиім қҧрайды. Тамақ ҿнімдері екінші орынды иеленіп тҧ р. Ал халықаралық тҽжірибелерге қарасақ, ҿзге елдерде франчайзинг нарығының 70 пайызы бизнес қызметке тиесілі. Еліміздің Франчайзинг одағы мен «Даму» кҽ сіпкерлікті дамыту қоры 2020 жылға қарай отандық франчайзингтік кҽсіпорындардың ҥлесін 20-30 пайызға жеткізу жолдарын қарастырып жатыр. Ол ҥшін, ҽрине, шағын жҽне орта кҽсіпкерлік саласын жандандыра тҥсу - басты міндет. 2007 жыл франчайзингтік компаниялардың жылдық айналымы 0,5 млрд.доллар болған. Қазір ол 1,5 млрд. долларға дейін жетті. Жыл ҿткен сайын франчайзингтік кҽсіпорындардың саны да ҧлғайып, 120-дан 350-ге дейін ҿсті. Қазір бҧл нарықта ҿз сауда белгісі бар қазақстандық компаниялар да жҧмыс жасай бастады. Жалпы Кеден одағына кіргеннен кейін еліміздегі ресейлік франчайзингтік компаниялардың саны қарқынды тҥрде ҿсуде. Бҧ рын АҚШ-тың франчайзингтік компаниялары басым болатын.Қазір қазақстанда 5 000 франчайзингтік сауда нҥктелерінде 20 000 мыңнан астам еңбек етуде. Ал ел аумағында франчайзингтік қатынастар бойынша жҧмыс істеп жатқан 480 кҽсіпкерлік нысаны бар.
«Даму» қорының мҽлңметң мен болашақ жоспарына сенсек қор ҿ з жҧмысын 2016 жылға қарай Қазақстандағы франчайзингтік компаниялардың ҥ лесін 30 пайызға дейін арттыруды кҿздеп отыр. Франчайзинг шағын жҽне орта бизнесті дамыту ҥшін таптырмас қҧрал болып отырғанын қазір Ҥкіметтің ҿзі мойындап кҿмек етері де сҿзсіз.. «Даму» қоры кҥні бҥгінге дейін еліміздегі 13,4 мың кҽсіпкерлік субъектілеріне қаржылай қолдау кҿрсетіп, 50 мыңанан астам жаңа жҧмыс орындарын ашқан. Сондай-ақ ол алдағы жылда еліміздегі франчайзингтік қатынастар негізінде жҧмыс істеп жатқан шағын жҽне орта бизнес ҿкілдерінің жылдық тауар айныламы, 1 млрд. долларға жетіп, ел экономикасына ҿлшеусіз ҥлес қосқан болып табылады. Қазіргі таңда Орталық Азияда франчайзингтік қатынастарды дамытуда Қазақстан топ бастап тҧ рғаны белгілі. Қазақстанда дҥниежҥзіне аты мҽлім брендер франчайзингтік бағытта жҧмыс істеп, кҽ сіпкерлік саланың ҿрісін кеңейтіп отырғаны белгілі. Ҽ рине, қазақстандық кҽ сіпкерлер ҿздерінің брендтерінде жҧ рт назарына шығарып, оны франчайзингтік бағытта дамытуға кҥш салып, ауыз толтырып айтатындай жетістікке қол жеткізіп отырғанын айтуға тиіспіз.
Қазақстан франчайзингтік қатынастарды ҿ рістетуге барынша жағдай жасалынған.
Біздер қазір бизнес тҥрлерін лицензиялауда зор жетістіктерге қол жеткізгенімізді мақтанышпен айтуға болады. Франчайзингтік қатынастардың дамуы еліміздегі лицензиялау, бизнесті замануи стандарттар негізінде ҧйымдастыруға жҽне кҽ сіпкерлік саланы ҿзіндің мҽдениеті мен ауарасын қалыптастыруда кҿп кҿмегі тигізеді. Қазақстанда франчайзингтік бағыттағы бизнесті ҥ лесі 3,6 пайызды қҧрап отыр. Ал дамыған Еуропа елдерінде бҧ л кҿрсеткіш 40-60 пайызды айаналасында. Таяу болашақта біз де осындай биік кҿрсеткішке
304
қол жеткізміз. Қазір 2010 жылы еліміздегі шетелдік франшизалардың саны 220 болса, 2022 жылы олардың ҥлесі 800-ге дейін жетіп жығылады деген жорамал бар. Ал бҧ л уақытта Қазақстанның тҿл франшизаларның кҿлемі 300-ге дейін жетуі ықтимал.
Менің жеке пікіпрім фразчайзингті дамыту ҥ шін мынадай шараларды жасауымыз керек:
Қажетті нормативтік-қҧқықтық базаны қҧру жҽне қолданыстағы заңдарды жетілдіру;
Қазақстан Республикасы мен Санаткерлік меншіктің Дҥ ниежҥзілік ҧ йымының арасындағы ынтымақтастық бағдарламасы, ҚР «Инновациялық қызмет туралы заңы», «ҚР патент туралы заңы», «ҚР Инвестиция туралы заңы», «ҚР Лицензиялау туралы заңы». Бірақ бҧл заң
актілері ҽлі де болса франчайзингтің мазмҧнын толық ашпайды жҽне бірқатар тҥзетулерді талап етеді. Сонымен қатар «Кешенді кҽ сіпкерлік лицензия (франчайзинг) туралы» Заң нақты «Франчайзинг туралы» Заң ретінде қайта қарастырылып, мазмҧны жоғарыда аталған заңдармен сҽйкестендіріліп, жаңаланып, бір жҥйеге келтірілуі қажет. Франчайзинг саласы мен монополияға қарсы заңнамада мемлекеттің шектен тыс реттеуге бағытталған заңдары мен нормативтік актілерін ҿңдеп, толықтыру керек[5]; Франчайзингтік іс-ҽ рекетті жҥзеге асыру барысында ҽкімшілік кедергілерді тҿмендету
шараларын жҥзеге асыру керек Аймақтық жҽне қалалық ҽ кімшіліктердің кҽсіпкерлікті қолдау департаменттерінде франчайзингті тіркеу жҽне қолдау бҿлімдерін қҧ ру тиімді болар еді[6];
франзайзердің кепілдемесімен франчайзиге несие беру, Шағын бизнесті дамыту қорының франчайзингті несиелеу бағдарламасын жергілікті органдардың кҿмегімен жҥзеге асыру Франчайзиге салық салу жҥйесін жеңілдету, отандық франчайзерлердің жҧмысын
ынталандыру ҥшін корпоративтік табыс салығын роялтидің мҿлшеріне тҿмендету жҽне жергілікті франчайзилерді жер салығы мен мҥлік салығынан босату керек.
Франчайзинг туралы бірыңғай мҽліметтер базасын ҽзірлеу қажет. Осы мҽ селеге қатысты франчайзингке қызығушылық танытқан кҽсіпкерлерді қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету ҥшін франшизалық мҽ ліметтер базасын қҧ ру, қызмет етуші жҽне ҽ леуетті франчайзер мен франчайзилердің қатысуымен форумдар ҧйымдастыру. Франчайзингтік бизнестің артықшылықтарын, тҽжірибелік франчайзингке қатысты материалдарды баспасҿзде жариялау.
Халықаралық тҽжірибеге негізделе отырып франчайзингтік жҥйені пайдаланушы отандық кҽсіпкерлік қызметті дамыту мен олардың тиімділігін қамтамасыз ететін оңтайлы критерийлерін келесідей қарастыру: а) отандық кҽсіпкер қызмет ету саласын дҧрыс таңдауы керек, ҽ) франчайзингтік қатынастардың қҧқықтық аспектілерін, артықшылықтары мен кемшілігін жете білуі міндетті, б) франчайзингтік жҥйені басқару ҥшін дҧрыс бизнес стратегияны айқындай білуі, в) отандық франчайзер компания франчайзиының оңтайлы жҽне табысты қызметін қамтамасыз ету ҽдістеме мен бағдарламаларды ҽзірлеуі қажет, г) франшиза пакетін, оның ҿнімдері мен қызметтеріне баға белгілеудің тиімді саясатын бекіту, ғ) франчайзер жҥйені кеңейту мақсатында табысты стратегияны ҽзірлеп, франчайзиді таңдау мен олардың қызметін дҧрыс жҥ ргізуін бақылауы қажет.
Осындай бірқатар шараларды атқаратын болсақ еліміз аумағында франчайзингтік бизнесті дамытудың бастапқы алғышарты болатыны анық. Біріншіден мемлекет тарапынан осындай кҿмектер болса, екіншіден қандай бизнестің ҿ ркендеуі ҿз кҽсібін бастап ҽр кҽсіпкердің қолында. Елімізде экономикасының дамуына қандай кҽсіп тҥрі болсада тиімді ҽрі дҧрыс ҧйымдастырылса жеткілікті.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. ИСАБЕК Б. Т. -Қазақстан Республикасында кҽ сіпкерліктің инновациялық тҥрлерін жетілдірудің нарықтық механизмдері- Тҥркістан 2009 16-17 бет.
2.Т.В. Иссык, Г .Е. Қасенова, И. А.Леонтьева 305
Ж.Д. Cерікбаева, Д.Ж. Тшенсовская, С.А. Филин, А. З.Чивазова-Ісін жаңа бастаған
кҽсіпкерлерге арналған кҽ сіпкерліктің жедел курсы- Алматы, 2012. 125 бет
3. Қазақстандағы франчайзингтік қатынастарды реттеу бойынша іс-шаралар// Қаржы- қаражат,2007ж.,№5,74-78б.,0,3б.п
4. «Франшиза для своих», «Эксперт Казахстан» № 15 (17) 2008г.
5. «Франчайзинг: актуальность, проблематика пути решения»// журнал «Деловой Казахстан» №8(205), 5 марта 2010г.
6. ЛебедеваС.Ю. Мировая практика поддержки малого и среднего предпринимательства крупными фирмами// Московск. госуд.ун-т международных отношений// Москва,2000-23б
