ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИСЛАМ ДАМУ БАНКІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Жубаниязова С.
Студент С.Бәйішев атындағы Ақтӛбе университеті, Ақтӛбе қаласы Ғылыми жетекші – аға оқытушы Г.С.Қалденова
Ислам банк жҥйесінің тарихы біздің заманымыздың VIII – XIII ғ.ғ. Аралығы Ислам әлемінің Алтын Ғасыры кезеңі болып саналады. Ол кездері Ислам әлемі Халифаттық басқару жҥйесінде болды. Нарықтық экономика, саудагерлік пен айырбас жасау кеңінен тарады.
Нарықта қарызға алу қатынасы дами тҥсті.
Қазіргі заманның ислами банктерінің тарихы XX ғ. 60-жылдарынан бастау алады.
1963 жылы Египетте жергілікті экономист Ахмад әл-Наджардың бастамасымен қҧрылады.
Банк шариғат заңдылықтарының негізінде қҧрылып, мақсаты халықтың жинақтаған қаржыларын пайдалана отырып табыс әкелетін жобаларды қаржыландырудың арқасында пайда табу болды. 1967 жылы банк исламдық радикализмге қарсы кҥ рестің қҧрбаны болып,
141
жабылып қалады. Бірақ банктің негізін қалаушы Ахмад әл-Наджар болашақта мҧндай қаржылық институттардың сәтті қызмет ететініне сенімді болды. Ол Сауд Арабиясына кӛшіп кетеді. 70-жылдары мҧнайдың бағасы қарқынды тҥ рде ӛ скен болатын. Бҧл жағдай исламдық негізде банк қҧру ҥшін оңтайлы кез болатын. Алдымен 1975 жылы Ахмад әл- Наджардың қатысуымен Ислам Даму Банкі қҧрылды (ИДБ). 5
Соңынан Біріккен Араб Әмірлектерінде (БАӘ) ''Dubai Islamic Bank'' атты ислами банк дҥниеге келді. Олардың соңынан Faisal Islamic Bank (Египет, 1977 ж.), Faisal Islamic Bank (Судан, 1977 ж.) және Bahrain Islamic Bank (Бахрейн, 1979 ж.) банктері ӛз қызметтерін бастап кетті. Алғашқы кездегі скептицизм (кҥдік) бірте-бірте жойылып, банктердің жарқын болашағына деген сенім арта тҥсті.
Ислам даму банкісі ӛз жҧмысын 1975 жылдан бастады. Банктің негізгі кеңсесі Сауд Аравиясындағы Джидде қаласында орналасқан. Аймақтық кеңселері ҥшеу, олар - Рабат қаласында (Морокко), Куала- Лумпур (Малайзия) және Алматы (Қазақстан) қалаларында.
Банктің қҧрылтайшылары Ислам конференциясының ҧйымы (ИКҦ) мҥшелері. Қазіргі кезде олардың саны 56. банктің жарғылық капиталы 6 млрд. ислам динары. Оған мҥше мемлекеттердің банктің жарғылық капиталындағы ҥлестері тӛмендегідей: Сауд Аравиясы- 16,6%, Ливия - 6,7%, Кувейт - 8,3 %, ал Гамбия, Қырғыз, Мозамбик, Тҥркменстан, Тәжікстан, Қазақстан, Мальдив, Суринам, Джибути, Комор елдері біріккенде - 0,4% қҧрайды.
Ислам даму банкін қҧрғандағы негізгі мақсат Шариғат негізіне сҥйене отырып ИКҦ - ға мҥше болған және болмаған мҧсылман елдеріне экономикалық
даму және әлеуметтік ілгерілеуі ҥшін қаржылай кӛмек кӛрсету. Әсіресе ИКҦ- ға мҥше болған экономикасы нашар дамыған мҧсылман елдеріндегі жобаларды қолдауға кӛбірек кӛңіл бӛлу.
Ислам даму банкіне Басқарма бастығы жетекшілік етеді. Басқарманы банкінің барлық мҥшелері ҧсынады. Басқарма Тӛрағасы болып оның мҥшелері кезек- кезек сайланады.
Басқарма жыл қорытындысын жасауға және келесі жылға керек бағыттарды анықтауға жыл сайын жиналады. Банкіні ҧйымдастыруды шҧғыл басқару ҥшін 11 адамнан тҧратын, атқарушы директорлардан қҧралған Басқарма қҧрылады.
Оның 5 мҥшесі тағайындалады, ал қалған 6- сы сайланады.
Жарғы капиталына ең кӛп ҥлес қосқан (Сауд Аравиясы, Ливия, Тҥркия, Кувейт, Иран, Біріккен Араб Эмираттары, Индонезия, Пакистан) мемлекет ішінен 5 ел бір атқару директорын тағайындайды, ал 6- сын қалған мемлекеттер сайлайды.
Басқарма бастығы ӛз араларынан 8 жыл мерзімге банк Президентін сайлайды.
Сайланған Президент – атқарушы директордың тӛрағасы, Басқарманың тӛ рағасы, сонымен қатар, ол банктің әкімшілік аппаратының да тӛ рағасы болып есептеледі. Атқарушы директорлар кеңсені 3 жыл басқарады, одан кейін жаңадан сайлауға тҥ седі.
Ислам конференциясының ҧйымына мҥ ше болған кез келген мҧ сылман елі, атқарушы директорларының Басқармасының шарттарын және мерзімін сақтай отырып банкке мҥше бола алады.
Ресми банк тілі – араб тілі, ал қарым – қатынас ҥшін - ағылшын және француз тілдері болып табылады.
Ислами банк жҥйесінің прициптері:
Шариғат заңдарын орындау – Исламдық банктердің айнымас, ажырамас қағидасы.
Бҧл қағидалар ӛздеріне тиісті принциптер бойынша іске асады. Исламдық банктердің негізгі шариғаттық прициптеріне тоқтала кететін болсақ:
Ысырап жасамау;
Заңсыз және ретсіз монополияға тиым салу;
Тауарға қойылатын бағаның шектен тыс қымбат болмауы;
5 «Қазақстанның банк жҥйесі» Ж.Бекболатҧлы Оқу қҧралы-Алматы Оқу-қҧралы-Алматы: Экономика, 2009-192б
142
Шариғат пайдалануға тыйым салатын заттар мен тауарларды жасауға және сатуға тыйым салу;
Ҧрланған және ҧ қыпсыз заттарды сатуға тиым салу;
Алдап-арбамау, алаяқтық жасамау;
Бастапқы капиталдың шариғат ҥкімдеріне сай адал жолмен келуі.
Жоғарыда аталған принциптер Ислам банк жҥйесіндегі банк институттары ҥшін орындауға әбден мҥмкін прициптер болып табылады6. Қазіргі кезде бҥкіл әлем бойынша 50-ден астам елде 300-ге жуық ислами банк қызмет етеді. Олардың активтері шашамен 700 млрд. - 1 трлн. АҚШ долларына тең, қызмет ету аумағы тек қана араб елдерінде ғана емес, сондай-ақ, АҚШ, Канада, Ҧлыбритания және Австралияда таралған. Олардың тҧтынушылары мен клиенттері тек қана мҧсылмандар емес, ірілі-ҧ сақты батыстың компаниялары бар. Әлемдегі алдыңғы қатарлы банктер – JP Morgan, Deutsche Bank, ABN Amro, IAG, Citibank Chase Manhattan және Hong Kong & Shanghai Banking Corporation – ӛздерінің қҧрылымында ислами банкке арналған арнайы бӛлімдерін ашқан.
Қаржы дағдарысына дейінгі Исламдық банктердің жылдық даму динамикасы қарқынды тҥрде артып, 10-15% қҧ рады. 2012 жылы ислами банктерге тиесілі активтердің қҧны 1,6 трлн. АҚШ долларына жетеді деп кҥтілуде.
Ислам банктерінің ең ҥлкен орталықтары Иранда ($235 млрд.), Сауд Арабиясында ($92 млрд.) және Малайзияда ($67 млрд.) орналасқан. MENA ақпараттық агенттігінің мәліметтерінше ислам негізіндегі қаржылардың 56% Таяу Шығыста шоғырланған.
2009 жылы Қазақстан Республикасының президенті ислам банкілерін ҧйымдастыру мен олардың қызметі және исламдық қаржыландыруды ҧйымдастыру жӛніндегі заңға қол қойды. Ол республикада ислам банкингі және исламдық қаржыландыру қҧ ралдары жҥйесін енгізуге бағытталған. Атап айтқанда, Заңда мыналар кӛзделген:
ислам банкілерінің, арнайы ислам қаржы компанияларының қызмет етуінің қҧқықтық негіздерін қҧру;
ислам банкінің банкілік және ӛзге де операцияларының ерекшеліктері;
әртҥрлі нысандағы кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру;
жалға алу шарты (қаржы лизингі) бойынша кіріс алу мақсатында шығарылатын ислам жалға алу сертификаттары және жаңа инвестициялық жобаны ҧйымдастыру немесе қазіргі бар инвестициялық жобаны дамыту ҥ шін шығарылатын ислам қатысу сертификаттары сияқты ислам бағалы қағаздарын шығару мен айналымының ерекшеліктері.
Қолданыстағы заңнамадағы ӛзгерістер ислам банкілерін ҧйымдастырудың және қызметінің, сондай-ақ исламдық қаржыландыруды дамытудың қҧқықтың аясын қҧ руға бағытталған.
2010 жылдың 25 наурызында Алматыда ТМД-дағы алғашқы ислам банкі - «Аl-Ніlal bаnk» (Әл-Хилял) жҧмыс істей бастады. Атап ӛтетіні, исламдық қаржыландырудың негізі қағидаттары - пайыздық ӛсім тҥріндегі сыйақыға тыйым салу, тәуекелділік пен пайда табу операцияларында тең қҧқылы болу, белгілі бір салаларды (ойын бизнесі, қару-жарақ, алкоголь және темекі саудасы) қаржыландыруға тыйым салу болып табылады. Алғашқы ислам банкі ашылысымен, Қазақстанда сақтандыру, брокерлік қызмет, активтерді басқару дами бастады7.
Қазақстанда шариғат принциптері бойынша жҧмыс істейтін алғашқы банк қҧру ісі жақын кездерде болатынын білдірді. Қазақстанда ислам банкингі мен ислам қаржы қҧралдарын енгізу – бҧл, ең алдымен, инвесторлар және қаржы қҧралдарының тобын кеңейту болып саналады.
6www.rfca.gov.kz
7rfca.kz АО «Региональный финансовый центр города Алматы»
143
Әдебиеттер:
1. «Қазақстанның банк жҥйесі» Ж.Бекболатҧлы Оқу қҧ ралы-Алматы Оқу-қҧралы- Алматы: Экономика, 2009-192б
2.www.rfca.gov.kz
3. rfca.kz АО «Региональный финансовый центр города Алматы»
