УДК 338.121
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДАҒДАРЫСТАН КЕЙІНГІ ДАМУЫ Габдулина Диана Ержановна Студент
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ҧлттық Университеті Астана қ.
Ғылыми жетекші - аға оқытушы Егізбаева Ж.Т.
Қазақстан әлемдегі айтарлықтай тҧ рақты және ҥдемелі дамыған елдердің бірі болып табылады. Біз тҧрақты экономикалық ӛсу жолымен одан әрі алға жылжи береміз. Қазақстан экономикасының позитивті қарқыны және оның 50 бәсеке қабылетті әлемнің елінің қатарына кіруге ҧмтылуы мемлекеттік реттеудің алдында жаңа міндеттерді қоюда. Дағдарыс жағдайынан кейінгі Қазақстан экономикасының даму мәселелерін қарастыратын болсақ, еліміздің экономикасының даму қарқыны келесі жылы жеткілікті жоғары деңгейде қалатынына сенімдімін. Әрине дағдарыстың орасандығы мен сандаған қиындықтары, ауқымдылығы әлемнің одан әрі дамуы мен тҧрақтылығына, экономикасына зиян келтірді.
Әлемдік қаржы дағдарысы негізінен қаржы жҥйесінің ақауларына байланысты туындаған.
Елбасымыз Ҥкіметпен бірге дағдарысқа қарсы тҧ ру жобасын ҧсынды және де дағдарыстан шығуды тек жалғыз басымызбен ғана емес, халық болып, ел болып бірге қарсы тҧ рдық.
«Кӛппен кӛ рген ҧлы той» дейтін баяғы бейқам заманның кҥні дәл осы бҥгінгі кҥ нді айтуымызға болады. Дағдарыстың дабылы қағылған екі жылдың ішінде экономиканың еңсесін тҥсірмеу ҥшін Ҥкімет қыруар жҧмыстар жасады. 2007 және 2008 жылдары дер кезінде қабылданған дағдарысқа қарсы бағдарламалардың, сондай-ақ солардың негізінде жҥйелі жҥзеге асырылған іс-шаралардың арқасында ел экономикасы сыртқы әсерлерден болған сан алуан сындарға лайықты тӛтеп берді, қиындықтарға мойымады. [1]
Ағымдағы жылғы экономикалық даму кӛ рсеткіштері Қазақстанның ҧстанымы тҧрақты екеніне дәлел бола алады. Былтырғы жылдың тоғыз айында жалпы ішкі ӛнімнің (ЖІӚ) нақты ӛсімі 109,7 пайызды қҧрады. Ішкі қаржылық дағдарыстың туындауына қауіп немесе себептер жоқ, ӛйткені іргелі факторлар ӛзгерген жоқ. 2010 жылдың басында Қазақстан дағдарысқа қарсы жҥ ргізген саясатының тиімділігі бойынша жетістікке жеткен он елдің қатарына енді. Қазақстанның дағдарысқа қарсы шараларына берілген жоғары бағаны
―Дағдарыстан кейінгі әлем институты‖ қорының сауалнамасы да растады. Сауалнама әлемнің 57 елінің 247 жетекші экономисі, қаржы талдаушылары, ғалымдары, компаниялардың топ-менеджерлері, журналистері мен саясаткерлері арасында жҥргізілді.
Міне осындай кезеңдерде жалпы да, жалқы да тізе қосып тірлік ету керектігі тайға таңба басқандай айқындалды емес пе? Сонымен қатар, ӛткен жыл бойынша Қазақстан сенімді және тҧрақты экономикалық ӛ су траекториясын кӛрсетіп отыр. Экономиканың негізгі салаларының (ӛнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сауда, кӛ лік және байланыс) даму динамикасын кӛрсететін қысқа мерзімді экономикалық индикатор 9 айдың қорытындысы бойынша 8 пайызға, ал ӛнеркәсіп ӛнімінің кӛ лемі 10,4 пайызға ҧлғайды. 9 айда ІЖӚ ӛсімі 7,5 %-ды қҧрады. [2] Тҧрақты да қарқынды ӛ су динамикасын экономиканың барлық салалары кӛрсетті және біз ҥшін маңыздысы, ол шағын және орта бизнесте байқалып отыр.
Әрине, жылжымайтын мҥлік пен банк секторында қиындықтар сақталуда, бірақ ондағы қалпына келу ҥ рдістері де кӛп уақытты қажет етеді. Атап ӛтерлігі, ел экономикасының тҧрақтану белгілері ең алдымен ӛнеркәсіпте байқалып отыр. Егер ӛндіріс кӛ лемінің қҧлдырауы биылғы наурыз айында ӛткен жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 7,4 пайыз болса, маусым айында 7 пайыз ӛсумен алмасқан. Сонымен қатар, әлемдік экономикалық конъюктураның теріс қысымына қарамастан, осы жарты жылдықта ӛткен жарты жылдықпен салыстырғанда экономиканың локомотивтері болып саналатын ауыл шаруашылығы саласында ӛнімін ӛндіру 2,7 пайызға, кен қазу ӛнеркәсібінде - 1,8 пайызға, газ конденсатын қосқанда мҧнай ӛндіру - 3,6 пайызға, табиғи газ ӛндіру - 4,5 пайызға, байланыс қызметтері - 3,6 пайызға артқан. Сонымен қатар, жартыжылдықта негізгі капиталға салған инвестиция 7,3 пайызға
45
ӛскен. Ол негізінен кӛлік және байланыс, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет кӛрсету салаларындағы инвестиция кӛлемінің ӛсуінен байқалып отыр.
Әлемдік қаржы дағдарысы кӛптеген елдердің экономикасына зиян келтірді, кӛбіне зиян шеккендер АҚШ долларын қолданған аймақтар жатады. БТА Альянс банктеріне мемлекеттік кӛмек кӛ рсету жаһандық дағдарысқа қарсы тҧрудың алғы шарттары болды.
Барлық банктер шотына 120 миллиард теңге аударылды: Казкоммерцбанк – 24 млрлд тг;
Халық Банк - 24 млрд тг; БТА – 40 млрд тг; Альянс Банк – 14 млрд тг; ал АТФ, Центркредит,Каспий,Еуразиялық, Темір, Цесна банктерінің әрқайсысына 3 млрд теңгеден.
Қазақстан экономикасының дағдарыстан шығуына, сӛз жоқ, банк саласы ҥшін қосымша ӛтімділік, пайыз ставкаларын субсидиялауды қамтамасыз ету сияқты мемлекеттік қолдаудың жедел шаралары әсер етті. Нәтижесінде ол бизнестің экономикалық белсенділігін арттырды. Ал ол ӛз кезегінде номиналды ғана емес, сонымен қатар нақты жалақының 6,8%- ға ӛсуіне ықпал жасады. Логикалық тізбек тҥрінде бҧл бӛлшек сауда айналымының 13%- ға артуына әкелді. Соның нәтижесінде ішкі сҧраныс ӛ сімі ІЖӚ ӛ суіне біршама ықпал етті.
Ҧлттық Банктің алтынвалюта қоры резервінің тӛмендеуі Ҧлттық қордың активтерінің тиісінше ӛсуімен дәйектеледі. Олардың ӛзіндік жиынтық кӛлемі 37 млрд. АҚШ долларынан астам қаражатты қҧрайды (ЖІӚ 42 пайызы). Банктер қалыпты деңгейде жҧмыс істеуде.Қор жиынтығының қысқара тҥскеніне қарамастан, банктер экономиканы кредиттеуді жалғастыруда. 2007 жылғы 10 айда экономиканы кредиттеу кӛлемі 53,8 пайызға, соның ішінде тамыз-қазанда – 4,9 пайызға артты. Біздің бҥ гінгі қалпымызға шҥкіршілік ететіндей негізіміз бар. Бҧлай деуімізге мына жайлар тҥрткі болады.
Халықаралық валюта қоры сарапшыларының кӛзқарасынша, қазіргі таңда әлемдік экономика біртіндеп тҧ рақтала бастаған. Соған қарамастан рецессия таяу уақытта әлі аяқтала қоймайтын сыңайлы, ал мҧндай алапат сілкіністен кейін әлемдік экономиканың қалпына баяу келетіні болжанып отыр. Сарапшылардың бҧлай дейтіндей жӛні бар. Ӛйткені барлық жетекші экономикалық державаларда әлі кҥнге дейін макроэкономикалық кӛрсеткіштердің нашарлауы тіркеліп отыр.[4]
Қазақстанның экономикасы тығыз ықпалдасқан ТМД-ның кӛптеген елдерінде әлі кҥнге дейін Ішкі жалпы ӛнімнің (ІЖӚ) ӛсім қарқынының айтарлықтай тӛмендеуі байқалып отыр.
Мәселен, 2009 жылдың бірінші жарты жылдығының қорытындысы бойынша Украинада ІЖӚ-нің қҧлдырауы 21,6 пайызды, Арменияда - 16,3 пайызды, ал Ресейде - 13,4 пайызды қҧраған. О баста жҥргізілген дҧрыс экономикалық саясаттың арқасында, қазіргі дағдарыс жағдайында Қазақстан экономикасы сыртқы әсерлерге айтарлықтай бекемдігін кӛрсетті. Бҧлай дейтініміз, Ҥкімет былтырғы жылы нақты ІЖӚ-нің кҥрт тӛмендеуіне жол берген жоқ. Нәтижесінде 2009 жылға қарағанда 1,4 пайызға экономиканың оң ӛсімі байқалып отыр. Бҧған қоса, инфляциямен кҥрес сынды кҥрделі мәселе де тиянақты шешіліп жатқанын айтып ӛткен жӛн. Мәселен, ӛткен жылдың 6 айында орташа жылдық инфляция - 8,7 пайыз қҧрады, бҧл 2009 жылдың маусым айына қарағанда 10,3 пайыздық тармаққа тӛмен. Бҧның барлығы экономика ӛсуінің оң жағын кӛрсетеді. Әрине, экономиканың ырғақты ӛсу негізін инвестициялар қҧрайтыны даусыз. 2010 жылы бҧл салада да инвестиция кӛздері қҧрылымының ӛзгеруіне қатысты оң ҥдерістер қалыптасты. Инвестициялардың денін бизнестің жеке қаражаты қҧрса, олардың ҥлес салмағы жалпы кӛлемде 2009 жылдың қаңтар-қыркҥйек айларындағы 32,9%-ға қарағанда 46,0%-ды қҧрады. Бҧл бизнестің инвестициялық әлеуетінің қалпына келуінен хабар беретін жақсы кӛрсеткіш. Бірақ бҥгінгі кҥнгі инфляция деңгейі болашаққа кҥмән туғызады. Инфляция елдегі ахуалды анықтайтын негізгі және маңызды макроэкономикалық кӛрсеткіштердің бірі. Оның ықпалын барлық экономика субъектілері, сонымен қатар бизнес те, халық та сезінеді. Сондықтан экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету ҥшін инфляция Ҧлттық банк белгілеген шекте қалып отыр. Қазіргі уақытта елдегі инфляция Ҧлттық банк белгілеген 6-8 % шегінде сақталып тҧр. Бҧл ҧлттық валютаның нығаюы арқасында жҥзеге асырылуда, ол импорт тауарларының бағасына, сонымен қатар тҧтыну сҧранысының біртіңдеп ӛсуіне, шетел капиталы ағымының тӛмендеуіне және ақша массасының біршама ӛсуіне ықпал етеді. Мысалы, инфляция
46
қыркҥйек айында 0,6%-ды қҧрады. Азық-тҥлік тауарларының бағасы ӛткен айда 0,4%-ға, азық- тҥлік емес тауарлар – 0,5%, ақылы қызметтер 0,8%-ға ӛсті. Жоспарланған инфляцияның дәлізіне кіру ҥшін азық-тҥлік тауарларының бағалары 9,7%-дан аспауы тиіс. Инфляция деңгейіне қандай факторлар ықпал етеді? Бҧл монетарлық және монетарлық емес факторлар.
Монетарлық факторларға елдегі ақша массасының ӛсуін жатқызуға болады. Мысалы, 2007-2008 жылдардағы инфляция ӛсуіне (18-20%-ға дейін) монетарлық фактор басымдығы ықпал етті. Бҧл кезеңде Қазақстан экономикасы сонымен қатар негізделмеген ақша массасының артуымен, экономикамен салыстырғанда ҥлкен шетел капиталы ағымы кӛлемімен, жоғары тҧтыну сҧранысымен, мемлекеттік шығындар ӛсімімен, халықтың атаулы табыстарының негізсіз кҥрт ӛсуімен, ҥлкен сыртқы қарыздың қалыптасуына әкелген екінші деңгейлі банктердің агрессиялық саясатымен сипатталды. Осының бәрі экономиканың ―қызып кетуіне‖, алыпсатарлық кӛңіл- кҥйге, бағалардың негізсіз ӛсуіне әкелді. Бҥгінгі кҥн мҥлдем басқаша.
[5] Банктер ақша ҧсынуды едәуір қысқартып, несие саясатын абайлап жҥргізуде. Бюджет тапшылығы орын алуда. Ӛсім қарқыны жаһандық экономика қарқыны тәрізді қалыпты болады.
Сондықтан дағдарыстың туындауына еш себеп жоқ деп айта аламыз. Бҥгінгі кҥні инфляциялық қысым факторлары арасында бірінші орынға монетарлық емес факторлар шықты. Ол — рыноктар монополиясы, әлемнің жекелеген елдерінде астық ӛнімі болмауынан туатын инфляциялық ықтималдар, қызмет бағаларының ӛсуі, жекелеген алыпсатарлық әрекеттер.
Ҥкімет инфляцияны ҧстап тҧру жӛнінен шаралар қабылдауда. Мәселен, ағымдағы жылдың басында ―Азық-тҥлік қауіпсіздігінің кейбір мәселелері туралы‖ заң кҥшіне енді. Осы заңға сәйкес ӛндірісі, тҧтынылуы және баға қҧрылымы жергілікті атқарушы органдардың тарапынан қатаң мониторингіленетін әлеуметтік маңызы бар тауарлардың тізбесі бекітілді. Осы тауарларға рҧқсат етілетін бӛлшек сауда бағалары шегінен асып кеткені ҥшін әкімшілік жауапкершілік қарастырылған.
Қазақстан Бас министрі Кәрім Мәсімов ҥкімет жиналысында жасаған мәлімдемеде Қазақстанның 2010 жылы әлемді жаулап алған жаһандық дағдарысқа қарамастан 7 пайыз деңгейінде ӛ скенін айтты. Қазақстан экономикасында одан бҧрын нысанаға алынған болжамдарға қол жеткізілгенін атап айтқан Мәсімов ӛнеркәсіп ӛндірісінің 10 пайызға ӛскенін мәлімдеді. Қазақстанда 2010 жылғы инфляция кӛрсеткіштері де 7,8 пайыз болып жарияланды. Орта мерзімдік болашақта Қазақстан экономикасы ӛсуінің негізгі факторы ішкі тҧтынудың артуы, сонымен қатар әлемдік экономиканың одан әрі қайта қалпына келу шаралары бойынша экспорттық тауарларға сыртқы сҧ раныстың ӛсуі де негіз болады.
Республикадағы саяси және экономикалық тҧ рақтылық, қолайлы инвестициялық жағдай дҥние жҥзіндегі Қазақстанның жоғары рейтингінің сақталуына ықпал етті. Дағдарыстан аман-есен шықтық, енді міне ӛ рлеуге аяқ басқалы жатырмыз. Қаншама жылдар ішінде кҥш- жігеріміздің арқасында жиналған табысымызды жоғалтуға қҧқымыз жоқ.
Сонымен қорыта келетін болсақ, Елбасының саясаттын елге жеткізетін осы отырған жастар. Қазақстан бҥгінгі таңда ТМД елдерінің ішінде бірінші болып Моодy’с Инвесторс Сервіце, Стандард & Поор’с и Фітцһ Ратінг’с Лтд сияқты жетекші халықаралық рейтингтік агенттіктердің инвестициялық класс рейтингін алды. 2005 жылғы 20 желтоқсанда Фітцһ Ратінг’с рейтингтік агенттігі Қазақстан Республикасының инвестициялық рейтингін шетел валютасындағы ҧзақ мерзімді облигациялар бойынша «ВВВ» деңгейіне дейін және ҧлттық валютадағы ҧзық мерзімді облигациялар бойынша «ВВВ+» деңгейіне дейін жоғарылатты, сондай-ақ шетелдік валютадағы қысқа мерзімді облигациялар бойынша «Ғ3» деңгейін растады. Бҧ л ретте барлық берілген рейтингтер «тҧрақты» екені болжанып отыр. Осы агенттіктің соңғы есебіне сәйкес, Қазақстанда минералдық ресурстардың қомақты қорының болуы оның экономикалық келешегі зор екенін айқындайды. Қазіргі уақытта Қазақстан Бҥкіл әлемдік банктің жіктеуі бойынша, кірісі орта деңгейден жоғары елдердің тобына жатады. Тҧрмыс сапасының негізгі кӛрсеткіштерін салыстырсақ, соңғы 10 жыл ішінде қазақстандықтардың ақшалай табысы орта есеппен 5 есе ӛсті; орташа айлық жалақы 6 есеге жуық ӛсті; ең тӛменгі жалақы 25 есе ӛсті; ең тӛ мен жалақы мӛлшері 25 есе; зейнетақының орташа айлық мӛлшері 4,6 есе артты. Қазақстанның халықаралық резерві бҥгінде 60
47
миллиард долларға жуық қаржыны қҧрайды. Тәуелсіздік жылдарында ел экономикасына 120 миллиард доллардан астам шетелдік инвестиция тартылды.[3] Біз дҥниені дҥрбелеңге салған дағдарыстан демікпей шығып, дамудың даңғыл жолына батыл бет бҧрдық. [2] Қазақстанның қарқынды экономикалық ӛсуі мемлекеттік шығыстардың әлеуметтік бағыттылығын едәуір кеңейтуге мҥмкіндік берді, мҧның ӛзі ел экономикасы беріктігінің қол жеткен жоғары деңгейін кӛрсетеді. Ӛ з ойымды Елбасының сӛзімен аяқтағым келеді: Болашақтың іргесін бірге қалаймыз! «2030 жылы біздің ҧрпақтарымыз бҧдан былай әлемдік оқиғалардың қалтарысында қалып қоймайтын елде ӛмір сҥретін болады».
Әдебиеттер:
1. http://www.inform.kz/
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2010 ж.
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2011 ж.
4. Қазақстан Республикасы президентінің іс басқармасы сайты. http://www.udp- rk.kz/
5. Қазақстан Республикасының ресми сайты. http:
