УДК 338.436.33
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫНДА ЖЕРДІ ҚАШЫҚТЫҚТАН ЗОНДТАУ ӘДІСІН ҚОЛДАНУ
Онгарқызы Акнур Студент, Л.Н.
Гумилев атындағы ЕҦУ, Астана қаласы Ғылыми жетекші - Ахмадия.А.А.
Жерді қашықтықтан зондтау(ЖҚЗ) –әр тҥрлі спектр диапозондарында жер бетінің электромагниттік сәулеленуінің байланыссыз тіркелуіне негізделген жер бетін зерттеу әдісі.Соңғы кездері кӛбінесе ғарыштық суреттерді қашықтықтан зондтаудың негізгі қҧралдары ретінде тҥсінуде.Жаңа әрі шынайы материалдар болумен қатар ғарыштық суреттер кең территорияны,планетаның зерттелуі ауыр және де жету мҥмкіншілігі шектеулі бӛлшектерін қамти алатын ақпараттарды арзан әрі жылдам алуға және басқа да кӛптеген мәселелерді шешуге кӛмектеседі.
Қазіргі кезде елдің ауылшаруашылығын космостық қамтамасыз ету деңгейін арттыру мен ауылшаруашылық жерлерінің жалпы жағдайы туралы маңызды ақпараттар алу ел дамысының ірі кӛрсеткіштерінің бірі болып табылады.
ҚР да ӛнімдерді қашықтықтан зондтау қажеттілігі жылдан жылға артуда.Бҧл ақпараттар қалалық және жер кадастрларын басқару,ҥлкен масштабты топографиялық карталарға ӛзгеріс еңгізу,жер қыртысы,су және атмосфера ластану кӛздерінің жағдайының мониторингісі сонымен қатар ҚР ның әлеуметті-экономикалық саласында кӛптеген мәселелерді шешу барысында кеңінен қолданыс табуда.
Негізінен бҧл ақпараттарға тапсырыс беріп оны саралаумен айналысатын мекемелер қатарына келесілер жатады: ҚР Ғылым академиясының ТЖМ Ауылшаруашылық Министрлігі, ҚР ҦҒА (Қазғарыш), «Ҧлттық ғарыштық зерттеулер мен технологиялар орталығы» АҚ(ҦҒЗТО) және т.б.
Қазіргі заманда ауылшаруашылық мониторингісінде бҥкіл ел және оның жеке региондар деңгейінде жер серіктер мәліметтерін қолдану тәжірибесі жинақталған.Әлемнің кӛптеген елдерінде ауылшаруашылық ӛнімдерінің ерекшеліктері ауылшаруашылық ӛнімдерін ӛндіру кӛрсеткіштерінің айтарлықтай ӛзгерістерге ҧшырауына алып келетін климаттық жағдайларға байланысты.Мҧндай табиғи қҧбылыстар ауылшаруашылық ӛнімдер нарығы,импорт-экспорттық операциялар мӛлшері мен бағаларына ҥлкен әсерін тигізу нәтижесінде әр тҥрлі деңгейдегі шығындардың тууына алып келеді. Сол себепті ӛндіретін ӛнім кӛлемін дара бағалау,алдын ала болжау және де ақпаратты жеткізушілерден келіп тҥсетін нарықты реттеу мен ӛндірісті жоспарлау мақсатында қолданылатын обьектілік бақылауға аса мән беру керек.
Қазақстан ауылшаруашылығы саласында мол табыстарға жету мҥмкіншілігі зор.Еліміздің ҧлттық табысының тӛрттен бір бӛлігін ауылшаруашылығы саласы ӛндіреді.Мемлекетіміз барлық жер ауданының 222,5 млн. га (82%)сын ауылшаруашылықта қолдануда. Егіс ауданы бойынша (36 млн. га дан астам) республикамыз әлемде 6- орында.Бҧл аса ҥлкен кӛрсеткіш екені белгілі. [2]
Қазіргі заманда қолданыстағы жыртылған жер кӛлемін бағалайтын ,кҥздік астықтар мен таза парлардың ауданын бағалай отырып ажырата алатын ,егіннің шӛлдену және кӛктемдік қату процесстері салдарынан болған қауіп қатерлерді бағалайтын,және де жалпы тҥсіммен астық ӛнімділігін дәл уақытында болжай алатын жаңа технологиялар жасалуда.Мысал ретінде геоақпараттық жҥйе (ГАЖ) технологияларын атай аламыз.
Қазіргі кезде ҚР да NOAA және TERRAсериясының жер серіктері толық қолжетімді.
Американдық тӛменгі рҧқсатты (1 км) NOAA/AVHRR және орта рҧқсатты (250 м) TERRA/MODIS спутниктік ақпараттар жер бетін зерттеудің (2200 км) кең жолағына ие.Бҧл
340
бір нҥктенің жерсерігімен тексерудің жоғары жиілігін және кҥн сайын Қазақстанның бҥкіл территориясында мониторинг жасау мҥмкіндігін қамтамасыз етеді.[1] Атап айтсақ олардың кӛмегімен келесі мәселелерді шеше аламыз.
Шешімдер шығаруға ақпараттық қолдау
Агротехникалық операцияларды жоспарлау
Агротехникалық операциялар мониторингісі және егіс жағдайы
Астық ӛнімділігін болжау және шығындарды есептеу
Жоспарлау,мониторинг және техниканы пайдалану анализі
Қызметкерлерді геоақпараттық жҥйелер (ГАЖ) платформасында ақпараттық басқару шешімдерін шығаруға қажетті комплекспен қамтамасыз ету ҥшін келесі мәліметтер базасы қҧрылады.
агротехникалық операциялар жасалатын жердің цифрлық моделі
қашықтықтан зондтау мәліметтері
жер қыртысының қҧрамы және сипаттамасы туралы мәліметтер
жыл сайынғы егін карталары
-егін алқаптарын ӛңдеу тарихы
Мысалы: Егіс алқаптарының ауданын ӛлшеу және бағалау Таза егіс алқабының ауданын бағалау жҥйесі спектрдің ӛсімдікке аса сезімтал қызыл
және жақын инфрақызыл бӛліктеріндегі жер серігі мәліметтеріне негізделеді.Егіс аллқаптарын есептеу кезінде осы жылғымен қоса ӛткен жылдың жер серігінің мәліметтері пайдаланылады.Дешифлаудың негізгі мақсаты сол және ӛткен жылдың жазғы егіндерін,кӛп жылдық шӛптермен кендер алқабын айырып тану.Егін алқабын бағалаудың екі тҥрі бар.
Сурет.1. Жазғы егіс маскасының орналасу схема-картасы.Қазақстанның солтҥстік 5 облысынды 2006ж.
Вегетациялық периодта механикалық ӛңдеу жҥріліп жатқан егіс алаңдарында жер серіктері маскалары арқылы арам ӛсімдіктердің ӛсуіне байланысты бірнеше рет тексеру жҥріледі.Мҧндай алаңдарды басқа қолданыстағы жерлер арасынан жақын инфрақызыл облыстағы сәулелену коэффициентінің тӛмен мәндері бойынша вегетационды мезгілдің барлық периодында оңай бӛліп алуға бодады.
341
Сурет. 2. Ақмола обл.Шортанды районының жерпайдалану схемасы.2006ж. ( EOS MODIS мәліметтері бойынша)
Екінші бағалау әдісінің ерекшелігі жеке егіс алқаптарын жер серігі маскалары және мамандандырылған ГАЖ аясындағы жерпайдалану жоспары кӛмегімен дешифрлеу.
Осылайша барлық егіс алқаптарының орналасуы және сәйкесінше қҧжаттар базасының кӛмегімен оның ауданы анықталады.
Қазақстанның негізгі астықты аудандарында ғарыштық мониторинг тәжірибесін қолдану ауылшаруашылығы ӛнімдерінің параметрлері туралы обьективтік ақпараттың кӛзі ретінде бҧл бағыттың болашағы зор екенін кӛрсетеді.Ауылшаруашылығының ғарыштық мониторингісінің ҧлттық жҥйесін енгізу республиканың аграрлық сектор жҧмысының эффективтілігін арттырары анық.Ауылшаруашылық мониторингісінің жер серіктер жиынтығын жасау арқылы жерді қашықтықтан зондтау мәліметтерін шет елдердің кӛмегінсіз алу және ӛз елімізде тәжірибе жинақтау арқылы ӛсімдік деңгейінің бірегей әрі бәсекеге қабілетті мониторинг жҥйесін жасай аламыз.Сонымен қатар сапалы жасалған мониторинг технологияларын және жер серіктер мәліметтерін экспортттау мҥмкіндігіне ие бола отырып аса пайдалы экономиккалық жҥйе қалыптастыра аламыз.
Әдебиеттер 1. Султангазин У.М. Развитие космических технологий и методов дистанционного
зондирования в Казахстане // Докл. АН РК. 1999. № 2. С. 9–16.
2. Ғылыми журнал "Международная Жизнь" 15.10.2009г, "Земле нужна поддержка из космоса"
3. Закарин Э.А., Спивак Л.Ф., Архипкин О.П., Муратова Н.Р., Терехов А.Г. Методы дистанционного зондирования в сельском хозяйстве Казахстана. Алматы: Галым, 1999.
4. Huete A.R. A soil adjusted vegetation index (SAVI) // Remote Sensing Environment. 1988.
V.
25. P. 295–309.
5. Terekhov A., Muratova N. Soils Spring Productive Moisture Reserve Evaluation Model for Northern Kazakhstan on the Basis of NOAA/AVHRR Information // Intern. Conf. Remote Sensing for Agriculture, Ecosystems, and Hydrology III, Manfred Owe, Guido D‘Urso, Editors.
Toulouse, 17–21 Sep. 2001. Proc. of SPIE. 2002. V. 4542. P. 47–52.
342
