ҚАЗАҚ ЖҼНЕ ТҤРІК ТІЛДЕРІНІҢ ФРАЗЕОЛОГИЯСЫ
Сагалиева Жулдузай Баглановна Студент. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық Ҧ лттық Университеті. Астана қаласы
Ғылыми жетекшісі: Жиенбаева Г.Т.
Фразеология деген грамматикалық термин гректің фразис (сӛйлемше), логос (ілім) деген сӛздерінен біріктіру арқылы жасалған. Тіл ғылымындағы қазіргі мағынасы тҧрақты сӛз тіркестері деген ҧғымды береді. Сондықтан фразеология деудің орнына кейде грамматикада тҧрақты сӛз тіркестері деп те қолданылады.
Тілдегі жеке сӛздер грамматиканың қарамағына еніп, белгілі морфологиялық тҧлғаларды қабылдап, ӛзара бір-бірімен тиісті грамматикалық байланысқа тҥсіп, сӛз тіркестерін қҧрайды. Сӛйлемдегі сӛздер, ең алдымен, ӛзара байланысқан бірнеше тіркестерден тҧрады. Мысалға Бұл оқиға бір кішкене қалада болған еді (A. K,.) деген сӛйлемді алатын болсақ, бҧл сӛйлемде жеті сӛз бар. Ол сӛздер ӛзара байланысқан бұл оқиға, бір кішкене,
кішкене қалада, болған еді, оқиға болған еді, қалада болған еді деген жеті тҥрлі сӛз тіркестерін қҧрап тҧ р. Бірақ тіркестер тарихи қалыптасқан, жігі ажырамайтын тҧрақты тіркестер емес, әрбір сӛздің бастапқы мағыналары мен грамматикалық мағыналары толық сақталған, морфологиялық тҧ лғалары мең тіркестегі орындарын ауыстырып қолдануға келетін ерікті тіркестер.
Тілдің тарихи даму ҥрдісінде бірқатар сӛздер белгілі морфологиялық тҧлғада бірте- бірте қалыптасып, белгілі бір мағынада қолданылатын тҧрақты сӛз тіркестеріне айналады.
Қабырғаңмен кеңес, жігері құм болды, қой аузынан шӛп алмайтын, деген сӛз тіркестері ойла, ойлағаны болмады, момын деген ҧ ғымдарда қолданылып тҧр. Бҧ л тіркестегі сӛздердің жеке мағыналары мен тіркес кҥйіндегі беретін мағыналары бір-біріне сәйкеспейді және бҧ л тіркестегі сӛздерді синтаксистік apa-қатынастарын ажыратып талдауға келмейді.
Біртҧтас тілдік тіркес ретінде, бір ҧғым тҥрінде қолданылып тҧр. Бҧ л сияқты сӛз тіркестерінің қалай жасалып, қалай бір ҧғым ретінде қалыптасқандығын дәлелдеу қиын.
Сӛйтіп, бір ҧғымда қолданылатын, сӛйлем мҥшелеріне ажыратуға келмейтін, грамматикалық мағыналарын ӛзгертіп, тіркестегі орындарын алмастыруға болмайтын тарихи қалыптасқан тҧ рақты сӛз тіркестерін ф p a з e о л о г и я дейді.
Қазақ тіліндегі тҧ рақты сӛ з тіркестері беретін мағыналарына, тілдегі қолданылатын қызметіне қарай ӛзара идиомалық тіркестер және мақал-мәтелдер болып бӛлінеді (3).
Тарихта қолданыла келе бір ҧғым ретінде қалыптасқан тҧрақты сӛз тіркестері, жалпы алғанда, бір тектес, бірыңғай болып келсе де тіркесте енген сӛздердің арақатынастары, ӛзара мағыналары жӛнінен бірдей бола бермейді. Белді бекем буу, ата жолын қуу, қол қусыру деген сияқты тіркестер мен қырғи қабақ болу, жүрек жалғап алды, бүйрегі бұрды деген тіркестегі сӛздерді салыстырсақ, олардың ӛзара байланысу тәсілдері мен мағыналары бірдей емес екенін байқауға болады. Алдыңғы сӛз тіркестеріндегі сӛздердің жеке тҧ рғандағы мағыналары мен сол тіркеске еніп тҧ рғандағы мағыналары бір- бірінен алшақ емес және тіркестегі сӛздерді ажыратып, синтаксистік қарым-қатынастарын анықтауға болады. Ал кейінгі тіркестегі сӛздердің жеке тҧрғандағы мағыналары тіркеске еніп тҧрған кҥйіндегі мағыналарына сәйкес емес. Ол сӛздер бастапқы мағыналарынан
235
айырылып, біртҧтас мағынаға айналған. Ол тіркестегі сӛздерді ажыратып, синтаксистік қарым-қатынас жағынан мҥшеге бӛ ліп талдауға келмейді. Мысалы, жүрек жалғап алайық дегенде жүрек деген нәрсе бар, оны жалғауға болады деген ҧғым шықпайды. Ac ішейік деген ҧғым шығады. Бҧлардың алдыңғылары жай фразеологиялық тіркестер де, соңғылары идиомалық тіркестер.
Сӛйтіп, жеке тҧ рғандағы мағынасы тіркестегі мағынасына сай келмейтін, бірінен- бірін бӛліп алып қарауға болмайтын, ӛзге тілге сӛзбе-сӛз аударылмайтын тҥрақты сӛз тіркестерін идиoмaлық тipкecтep немесе и д и o м a дейді.
Идиомалық тіркестерге қабырғаңмен кеңес, қырық пышақ болу, түйе үстінен сирақ үйту, жүрек жалғay, кӛз тігу, сағы сыну, екі аяғын бір етікке тығу, жүнін жығу сияқты жеке тҧрғандағы мағыналарынан не мҥлде, не жартылай айырылып, ӛзара жымдасып бір ғана ҧғым ретінде ҧ сталатын сӛздердің тҧрақталған, қалыптасқан тізбектері жатады.
Мҧндай тіркестегі сӛздерді ӛзге тілге сӛзбе-сӛз аударса, ешқандай тҥсінік бермей сӛздердің мағынасыз тізбегі болып шығады. Сондықтан идиомалық сӛз тіркестерін ӛзге тілге жалпы логикалық мағынасына қарай аударуға болады (3).
Аталған мақалада екі тілдің сӛ з тіркестеріндегі тҧ рғысынан ҧқсастықтар мен айырмашылықтарды қарастырдым. Ол ҥшін адамның дене мҥшелеріне, кӛру және есту сияқты мҥ шелеріне қатысты фразеологизмдерді қарастырған ӛз шағын зерттеу жҧмысымды ҧ сынғым келеді. Ең алдымен жҧмыс барысында белгіленгендей, фразеологизмдердің тҥрлі жағдайларда қолданылатынын ескердім. Біріншіден, сӛз қолданысы мен мағынасының бір болуы; екіншіден, жазылуы бірдей болса да, мағыналарының тҥрлі болуы; ҥшінші жағдайда, керісінше, сӛз қолданысы әр тҥрлі бола тҧра, мән-мағынасының жақын болуы.
1. Сөз қолданысы мен мән-мағынасы бір фразеологизмдер тобы.
Екі тілдегі кӛптеген сӛ здердің қолданысы бір екенін біле тҧ ра, тҥрік тіліндегі «göz kulak olmak» (2,205) қазақ тіліндегі «кӛз қҧлақ болды» (1,330) тҧрақты сӛз тіркесімен бір қолданыста екендігін байқаймыз. Оған қоса «кӛз болды» фразеологизмі тағы бар. Олардың екеуі де қарайласты, назар салды, кӛңіл бӛ лді, ие болды, басы қасында жҥ рді, қорыды деген мағынаны береді. Сонымен қатар «кӛз болды» қарауыл болды деген жағымсыз мағынада қолданылады. Мысалы, немене ҧрлығыңа кӛз болады дедің бе? Осыған орай тура сол мағынаны беретін «бас кӛз болды» (1,120) фразелогизмі де қоғам ішінде ӛз қолданысын жоймаған. Бҧдан байқағанымыз тҥрікшеде кӛз қҧлақ деген дене мҥ шелерінің орнына бас кӛз қолданылған.
Тҥрік тіліндегі «göz boyamak» (2,202) қазақ тіліңдегі «кӛз бояды» (1,325), яғни алдады, ӛ тірік айтты сӛ з тіркесіне дәл келеді. Мысалы, әлі кӛзі тҥгел жоғалып болмаған ескі адам мынадай момын колхозшының момындығы арқасында қағаберісте отырып, кӛз бояп, ескі қырсық мінездерің жасайды.
«Кӛз ілмеді» сӛз тіркесі (1,340) тҥ рікшеде «göz kırpmamak» (2,204), ҧйқы кӛрмеді, ҧйықтамады, кӛрер таңды кӛз ілмей атырды сӛз тіркесіне балама бола алады.
«Кӛзді ашып-жҧмғанша» сӛз тіркесі (1,327) тҥ рік тілінде «göz açıp kapayıncaya kadar» (2,201) болып келеді. Яғни лездің арасында, қас пен кӛздің арасында, әп-сәтте деген сӛз.
Ӛнер-білім бар жҧрттар, Тастан сарай салғызды.
Айшылық алыс жерлерден Кӛзді ашып-жҧмғанша
Жылдам хабар алғызды. (Ы.Алтынсарин)
«Kol kanat olmak» (2,297) қазақ тілінде «қолғанат болды» (1,446), сонымен қатар «қол жалғады» қолды-аяқтай арқа сҥйер, кӛ мекші болды, қол ҧ шын берді деген сӛзді білдіреді.
Кӛбінесе жас кісі туралы айтылады. –Шеше, шеше! Ана тҥйенің бҧйдасына қол жалғап жіберші, - деді Ерназар («Ертӛстік» ертегісінен).
«Аузынан суы ақты» (1,84) қазақ тілінде таң қалды, таңырқады болса, тҥрік тілінде
«ağzının suyu akmak» (2,31) болады.
236
«Ауыздан ауызға кӛшті» (1,88) тҥрік тілінде «dilden dile dolaşmak» (2,147), яғни ел арасына тарады, кӛпшілікке таралды деген сӛз.
«Қҧлағыңа алтын сырға» (1,470) сен тыңдамай-ақ қой, есітпей-ақ қой. Әзіл ретінде керісінше де қолданыла береді. Келіннің қҧлағыңа алтын сырға, берер шайын ертерек берсін.
Тҥрік тілінде «kulağına altın küpe» (2,301) болады. Мҧндағы «küpe» - «сырға».
«Gözleri kapamak» (кӛзін жҧму) тҥрік тілінде екі мағынада қолданылады:
1. Ölmek. Sabaha karşı gözleri kapandı. Ӛ лу. Таңға қарай кӛздерін жҧмды.
2. Çok uykusu gelmek. Gözlerim kapanıyor, ben yatacagım. Қатты ҧйқысы келу.
Кӛздерім жҧмыла береді, мен жатамын. (2,212).
Ал қазақ тіліндегі «кӛз жҧмды» сӛз тіркесінің маңынасы:
1. Нар тәуекелге басты. Қайда алып кетсең де, кӛз жҧмып, соңыннан еруге риза болар едім...(С.Сейфуллин).
2. Ӛлді. Байқҧс, қиналып жатып, жетінші кҥні дегенге кӛз жҧмды (Ауызекі тіл).
3. Тҥк кӛ рмедімге басты. Олай болса, ертең Ташмағанбетов «сені қайда кӛрдім?»
деп, кӛ зін жҧмып шыға келсе, тҧтылатын Нҧ рман (З.Шашкин) (1,330).
Осыдан байқайтынымыз, бҧл фразеологизм бірнеше жағдайда қолданса да, бір ғана жағдайда бірдей мағынаға ие болғандығын кӛреміз.
Тағы да соған ҧқсас мысалдардың бірі «кӛз тиді» (1,332) немесе «тіл-кӛз тиді» сӛз тіркестері (1,332) деп жатамыз. Бҧл жағдай біреудің назары мен кӛңіліңе тҥсіп ауырған жағдайда болады. Бір де адамның ӛзі «ҧшындым» деп жатса, біреулер оған «кӛз тиді» деп жатады. «Ең болмағанда, кӛз тимесе жарар еді» -деп қорықты жҧрт (С.Мҧқанов). Тҥрікшеде
«кӛз тию» « nazara değmek» деп аталады. (2,202).
Сол секілді «кӛзі ашық» (1,333) - ―gözü açık‖ (2,208), білімді адам, тереңнен ойлайтын жан. Ойласам, барласам, надан сахарадан қараңғы қауымнан шығып, кӛзі ашық адам болғанымды мен енді ҧмытсам керек, - деді Абай (М.Әуезов). «Кӛзі ашылды» (1,333) тӛрт мағынада қолданылатыны белгілі болды:
1. Кӛкірегін, санасын оятты, ӛмірді білді, таныды;
2. Сордан арылды, теңдікке, еркіндікке қолы жетті;
3. Бір нәрсенің тиегі ағытылды, жолы ашылды, қолайлы жағдай туды;
4. Сауаттанды, білім алды;
Тҥрік тілінде «gözü açılmak» біздің тҥ сінігімізде қалыптасқан бҧрын беймәлім болған нәрселерді ҥйреніп, салыстыра салғастыра алатындай жағдайға жету. Мысалы, onun da gözü açıldı, artık her şeye inanmıyor (2,202) деп оның да кӛзі ашылды, енді әр нәрсеге сене бермейді.
«Burnunu kıvırmak», «Burnu havada olmak» (2,110) қазақ тіліндегі «мҧрнын кӛкке кӛтерді» (1,522) - паңсыды, ӛзін басқадан артық санады, тәкаппарланды мағынасын береді.
Сонда бҧл мҧрнын кӛкке кӛтереді. Адамсып маңғазданып жӛтеледі (Ы.Алтынсарин).
Тҥрік тіліндегі «dudak bükmek» (2,156) қазақ тіліндегі «ернін шҥйірді» (1,214), яғни жақтырмады, менсінбеді деген мағынада қолдау табады. Оспанның бҧны сырттан қыжыртып жҥрген шабағын сан естігенде, тҥк қымсынбай ернін шҥйіртіп «есуас» деп қана қоятын (М.Әуезов).
«Тілімнің ҧшында тҧр» сӛз тіркесі (1,719) есімнен шығып, аузыма тҥспей тҧр, білуші едім, кӛрмейсің бе, ауызға тҥспей тҧрғанын деген мағынада «dilinin ucuna gelmek» деп
(2,150) айтылады.
«Тіс-тырнағымен жабысты» сӛз тіркесі (1,724) деп тҥрікшеде «dişini tırnağına takmak» (2,153) жата жармасты, ӛлердей жабысты мағынасын береді..
2. Бұл топтағы фразеологизмдердің жасалу жолы бір, бірақ берер мән-мағынасы екі түрлі.
«Göz süzmek» (2,208) пен «кӛзін сҥзді» (1,331) фразеологизмдерді салыстыратын болсақ, сӛ з қолданысы бірдей болғанымен, беретін мағынасы әр тҥрлі. Қазақ тілінде
1.Қысылып тӛмен қарады. Қыз ҧялып, кӛзін сҥзді (Ауызекі тіл).
2. Телмірді, дәме етті. Қҧнажын кӛзін сҥзбесе, бҧқа жібін ҥзбейді (Мақал).
237
Ал, тҥ рік тілінде бҧ л фразеологоизм тек бір мағынада қолданылады. Nazlı, nazlı, anlamlı bakmak. Яғни еркелеп, еркелік қылықтары мен мағыналы қарау деген мағынаға ие.
Осы мысалмен парапар «аузымен қҧс ҧстап отыр» тҧ рақты сӛ з тіркесі (1,82), елді бір ӛзі билеп отыр деген сӛз. Кӛбінесе ӛтірік мақтанушылық туралы айтылады. «Ağzıyla kuş tutsa...» (2,32) ешкім жасай алмаған нәрселерді жасаса да... дегенмен тҧ стас. Бҧнда екі тіл арасындағы фразеологизмдердің кей жағдайларда жазылуы мен сӛз қолданысы бір болғанымен, білдіретін мағыналары жер мен кӛктей.
«Ağzından girip burnundan çıkmak» (2,30) тҥрікшеде біреуді қаламайтын бір іс істетіп разы қылу. Onu konsere götürmek için ağzından girip burnundan çıktım. Ал қазақ тіліндегі
«аузы-мҧ рнынан шықты» (1,83) лық толды дегенді білдіреді. Аласа, қараңғы мектеп ҥйі аузы-мҧ рнынан шығып тҧ р (Б.Майлин). «Аузы-мҧрнынан шығып отыр» деп айы-кҥніне жетіп, босанғалы отырған әйел адамға да айтылады.
«Аузына тас салды» (1,82), «аузын буған ӛгіздей» жҧмған аузын жаппау, тіс жармау мыңқ етпеу болса, тҥ рікшеде де дәл сол мағынада «ağzını sıkı (pek) tutmak» (2,32) қолданыс тапқан.
3. «Сонымен қатар мағыналарының жуық, жақын болғанымен сөз қолданысының түрлі болуы әбден мүмкін.
«Аузыма қан толсын» (қҧм қҧйылсын) қарғыс ретінде қолданылады. «Менің алтынымды сен ҧрлады десем, аузыма қан толсын» (1,82) мысал бола алады. Ал тҥрік тілінде болса дәл сол мағынаны білдіретін «ağzından yel alsın» (2,30) немесе «ağzını hayra aç» (2,30)
деген тҧ рақты сӛз тіркестерін пайдалануға болады. Олар кӛбінесе «сенің айтқандарыңның жҥзеге аспағанын қалаймын» деген тілекпен айтылады».
«Ayaklarına kara su inmek» (2,69) немесе «kolları kopmak» (2,297) қазақ тіліндегі
«аяғынан сабылды» (1,96) немесе «аяғынан тозды, таусылды», яғни әуре-сарсаңға тҥ сті, шаршап-шалдықты дегенді білдіреді. Сиыр әлі тӛ ленген жоқ, іс-сот архивінде жатыр, Қасым қарт сиырын іздеп аяғынан тозуда (С.Тӛлешов).
«Kolunda altın bileziği olmak» (2,298) - «қолы жетті» (1,447) дегенмен тҧстас. Яғни кӛздегені орындалды, мамандық иесі атанды, айтқаны болды, оның бәріне де қолы жетті, аш қалмас дегенді білдіреді.
«Қҧлаққа жылы тиді» (1,473) «ağzı kulaklara varmak» (2,28), жағымды естілетін, ҧнамды мағынасын береді.. Мысалы: Қараңғыда ажары, киген киімі кӛрінбейді. Шыққан даусы, сӛйлеген сӛзі қҧлаққа жылы тиеді,-деді Жақия (С.Шәріпов).
«Қҧлақ қақпады» (1,473) «ağzını kapamak» (2,31) ауыз ашпады, селт етпеді, ешбір сӛз сӛйлемеді. М: Қҧ лақ қақпай сілтідей тынған жиын ортасында ақты-бозды тӛкпе ақын домбыраны сирек қағып, жосып отыр (М.Әуезов).
«Қҧлаққа тҥрпідей тиді» (1,473) «kulağına kar suyu kaçmak» (2,301) қҧлаққа жағымсыз, ӛрескел естілді. Бҧ л хабар қҧ лағына тҥрпідей тигенше, аяғында тҧра алмады.
«Kulak kabartmak» (2,302) - «қҧ лағы теріс біткен» (1,472) тыңдамайтын, елең қылмайтын кісі туралы айтылды. Қҧлағы теріс біткен немеге айтқанша, жарға айтқан жақсы (Ауызекі тіл).
«Baş göz etmek» (бас кӛз қылу) (2,81) «аяғы тҧ салды» (1,99) немесе «аяқтандырып жіберді» (1.100), яғни ҥйлендірді, бойдақ кҥннің жҥрісінен айрылды, басы байланды, ҥй ішінің алаңы еркін биледі.
«Мҧрнынан есек қҧрт тҥ сіп қалды» (1,521) дегеніміз «burnu büyümek» (2,110) - байып кету, әбден болып, паңданып отыр деген мысқыл сӛз тіркесі.
Сол секілді «Мҧ рнынан сорасы ақты» (1,521) бҧл жерде елеусіз жап-жас дегенді білдіреді. Тҥрікше «ağzı süt kokmak» (2,32) осы мағынаны білдіреді.
«Мҧрнын жарды» (1,522) деп иісі кеудені атып, иісі аңқығанда «burnu düşmek»
(2.110) хош не жағымсыз иістің пайда болған жағдайында айтылады. «
«Burnu Kaf dağında olmak» (мҧ рны қап тауында) (2,110) қазақ тілінде «мҧ рнын шҥйірді» (1,522) деген фразеологизммен парапар. Оның берер мағынасы - паңсыды, ӛзін басқадан артық санады, тәкаппарланды.
238
«Аузына ақ ит кіріп, қара (кӛк) ит шығады» (1,83) деп аузына келгенін оттап балағаттайтын адамдарға айтылады. Тҥрік тілінде «ağzına geleni söylemek» (2,29) болады.
«Аузынан суы ақты» (1,82) тҥрікше «dili tutulmak» таң қалу ҥстінде ешбір сӛ з айта алмайтын жағдайға тҥсу.
«Аяғынан тозды, таусылды» (1,96) деп қатты шаршаған жағдайда айтылады. Тҥ рік тілінде «dili bir karış dışarı çıkmak» çok yorulmak demek (2,148).
«Тілімен қҧс ҧ стаған» (1,719) «ağzından bal akmak» (2,29) бҧ л жерде тәтті сӛ з,
шығарып салма әңгіме мағынасын білдіреді.
«Мойнына алды» (1,517) деп ӛз айып-кінәсін мойындау «boynu kıldan ince olmak»
(2,106) дегенді білдіреді.
Жоғарыда келтірілген мысалдарға кӛз жҥгірте отырсақ, екі тілдің арасында қаншама байланыстылық пен әртҥ рлілік бар екенін байқаймыз. «Фразеологизмдер – қҧрамы жағынан тҧрақтылығымен «дап-дайын» кҥйде кездесетіндігімен, кез келген тҧста қолдана беруге болмайтын талғампаздығымен, мағына-мазмҧ н тереңдігімен, бейнелілігімен ерекшеленіп тҧ ратын тілдік қҧбылыс», - дейді І.Кеңесбаев (1,9).
Тіл зерттеушілерінің айтуынша, сӛз жҧмсаудағы қатенің ең жиі кездесетін тҥрі фразеологизмдердің мағынасын тап басып тани алмағанымыздан, орынды қолдана білмейтінімізден. Сондықтан бҧ л кішігірім зерттеу жҧмысым келешекте тек қана маған емес, тҥрік тілін оқып жатқан және де болашақта, Алла қаласа, оқитын оқушыларға кӛмек болады деп ҥ міттенемін.
Тілдің інжу-маржандай кӛрінетін сӛз орамдарының қаймағын бҧзбай орынды жҧмсау
– тіл мәдениеттілігін, сӛз сапасын кӛтеретін жәйт.
Қорыта келгенде, қазақ және тҥ рік тілдерінің бҥгінде қолданысы бар дене мҥшелеріне қатысты (есту, кӛру, сезім мҥшелері) фразеологизмдерді ҥш топқа бӛле отырып, бҧ л топтастыруды айқын да толықтай аша білдім деп ойлаймын. Келешекте бҧл шағын ғана жҧмыстың сӛздікке айналуы ғажап емес! Ӛйткені қазақ және тҥрік тілдерінің тҧ рақты сӛ з тіркестерінің сыры мен қырын ҧқтыратын сӛздіктің қажеттілігі де, қҧндылығы да осындайда кӛрінеді.
Әдебиеттер
1. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сӛ здігі. – Алматы, 2007 2. M.Metin Dolunay «Deyimler» сӛздігі Стамбҧл 2006
