Құлшар Айнұр Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, халықаралық қатынастар факультеті, түрктану кафедрасы 2 курс магистранты ҚЫПШАҚ САЛАСЫНДАҒЫ СӨЗДІК ЖӘНЕ ДЕРЕКТЕРДЕ
АТБЕГІЛІККЕ ҚАТЫСТЫ ТЕРМИНОЛОГИЯНЫҢ ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ
Бұл мақалада орта ғасырдағы қыпшақ ескерткіштеріндегі, соның ішіндегі мәмлүк-қыпшақ жазбаларындағы жылқы, жылқы шаруашылығы, атбегілікке қатысты атаулар қарастырылып, қазіргі қазақ және түрік тілдерінің мысалдарымен салыстырыла беріледі.
Кілтті сөздер: қыпшақ тілі, мәмлүк-қыпшақтар, атбегілік, қазақ тілі, түрік тілі Мәмлүктер - ортағасырлық Шам өңірінде, яғни қазіргі Мысыр мен Сирия территориясындағы түркі және Кавказ (черкес) халықтары өкілдерінен шыққан жауынгер-құлдар. Мамлюк сөзі араб тілінен аударғанда “құл” деген мағынаны білдіреді. Мәмлүктердің этникалық құрамы жайлы ғалым Ә.Құрышжанұлы былай деп жазады:
«Сол кездегі Таяу Шығыс елдеріне қыпшақтарды құл есебінде сататындар славян халықтары болса керек. Француз зерттеушісі Ж.Пирен «ударной силой могучих фатимидских правителей Египта в Х в. Были отряды славян – рабов (мамлюков) » деп жазады. Этникалық құрамы жағынан мәмлүктер әр алуан елдердің өкілдері болған. ( талай тайпа рулар мен халықтардың қолға түскен жасақтары әрдайым құлдыққа сатылып отырған.) Олардың ішінде сол кездегі
«Дешти-и Қыпшақ» даласынан ( Алтай мен Днепр, одан әрі Днестр мен Дунай өзендеріне дейін көсіліп жатқан кең өңірді жайлаған) келген рулар мен ұлыстардың айбынды азаматтары да аз болмаған ... Мәмлүк гвардиясында құлдармен қатар өз еркімен жалданып қосылғандар да болған ( қыпшақтар, түріктер, түрікмендер, грузиндер, славяндар, еуропалықтар, кавказдықтар, т.т.), бірақ олардың бәрі бірдей бір орталыққа - қыпшақтар билігіне бас ұрып, бір тілде, тек қана қыпшақ тілінде сөйлеген (ресми түрде) [1; 17 - 18].
Мәмлүк әмірі Айбек 1260 жылы Айюб әулетін құлатып, таққа жетеді. Мәмлүк- қыпшақ әулетінің негізгі құрушысы Айн – Жалут соғысында (1259) моңғолдарды жеңген Сұлтан Бейбарыс (1259-1277) еді. Мысыр мен Сирия елдерін басқарған мәмлүк сұлтандары екі әулетке бөлінді: Бахри мәмлүктері, бұлар көбінесе түркі тектес халықтардан болды, (1250-1382) және Бурджи мәмлүктері ( 1382 -1517) , бұлар Кавказдан шыққан халықтардан болды . Крестшілер мен моңғолдарға берген тойтарысынан кейін мәмлүктердің салтанаты өсіп, мерейі үстем бола түсті. Мәмлүк сұлтандары басқа да мұсылман басшылары сияқты өнер, ғылым, әдебиетті қолдап, дамуына жағдай жасады. Қолдау жасауы өз алдына, араб тарихы, шежіресі, лексикография, поэзия және басқа да ғылымдарда тамаша туындылар шығаруына ықпал етті.
Мәмлүк сұлтан-әмірлерінің кейбіреулері араб тілін білді және іс-қағаздарын араб, түркі тілдерінде бірдей жазды. Алайда бұл қостілділік жалпы сипатта болды да, билеушілер көбінесе ана тілінде, яғни қыпшақша сөйледі. Сонымен қыпшақ тілі басқару тетігінің тілі болып, ерекше статус – дәрежеге ие болды.
Өлкенің араб тілінде сөйлеген халқының қыпшақша үйренуі үшін біраз грамматикалар мен сөздіктер жазылды. Әмір мен сұлтандардың бұйрығы бойынша бір топ түркіше шығармалар жазылып, араб не парсы тілдерінен аудармалар жасалып, әдеби шығармалар жарық көріп, бүтіндей бір кітапханалар көшірілді. Сөйтіп, Хорасан, Алтын Орда, Әзірбайжан, Анадолы, Сирия мен Мысыр арасында белсенді мәдени байланыс болды. 14 ғасырда Әмір Сойурғатмыш салдырған Каир медресесінде Алтын Орда мен Түркістаннан ғалымдар, мұғалімдер келіп, ұстаздық қызмет атқарды.
Мәмлүк-қыпшақ әдебиетінің тілі тұрақты қалыптаспаған еді. Мажар түркітанушысы Йанош Экман мәмлүк-қыпшақ тілін келесідей диалектілерге бөліп қарастырады:
I. Асыл, нағыз мәмлүк қыпшақ тілі: Ол – фонологиялық, морфологиялық жағынан Хорезм түркі тіліне өте жақын бір диалект. Хорезм түркі тілінен негізгі айырмашылықтары келесідей:
1. Сөз соңындағы ғ/г көбінде түсіп қалады. Мысалы: «қорқу» – хорезм түрікшесінде қорқуғ, «сары» – хорезм түрікшесінде сарығ. «Тірі» – хорезм түрікшесінде тіріг, т.с.с.
2. Барыс септігі Хорезм түркі тіліндегі сияқты –қа, -ке немесе -ға, -ге, бірақ үшінші жақтағы – ы / -і тәуелдік жалғауынан кейін – на/ -не болады, Хорезм түркі тілінде – нға / -нге: ағз-ы-на – ағзынға т.с.с.
3. Шығыс септігі –дан / -ден Хорезм түрікшесінде – дын / -дін:
суындан – суындын т.с.с.
4. Жіктік септіктері «менім» – Хорезм түрікшесінде менің, бізім – Хорезм түрікшесінде бізің т.с.с.
5. Жіктік септігінің көпше түрі «біз» – Хорезм түрікшесінде көбіне міз түрінде келеді.
6. Болымсыздық мәніндегі «емес» сөзі – мәмлүк қыпшақ тілінде
«дегүл» - Хорезм түрікшесінде ермез / ермес түрінде кездеседі.
7. Сұрау есімдігі мы / мі – Хорезм түрікшесінде му / мү болып келеді.
Нағыз мәмлүк-қыпшақ тілінде Сайф Сараидың «Гүлістан» тәржімасы ( 4 бөлім), Берке Фақиһтың « Иршадуль-мулук» шығармасы ( 9 бөлім) , авторлары белгісіз « Китаб Байтаратуль-Вазих» ( 14 бөлім) және
«Мүнйетиль-гузат» (17 бөлім).
II. Ішінара екі топқа бөлінген Оғыз-қыпшақ диалекті: Оның қыпшақ элементтері басым болған диалектісінде «Китаб фи ғильми-н-нушшаб» немесе
«Хуласа» атты шығарма (Ыстамбұл жазбасы) (16 бөлім) және «Китабу-ль-хайл»
(15 бөлім) жазылған. Ал осман түрікшесі элементтері басым болған диалектіде
« Китаб фи-ль-фиқһ би-лисани-ль-түрки» (12 бөлім), « Хуласаның» Париж жазбасы ( 16 бөлім) жазылған.
III. Осман түрікшесі диалекті: Бұл диалектіде Қайытбай (5 бөлім), Мұхаммед бин Қайытбай (6 бөлім) және Қансу Гавридың поэтикалық шығармалары
жазылған. Бұдан басқа мәмлүк сұлтандары бұйрығы бойынша жасалған парсы мен араб тілдерінен аудармалар мен арнайы көшірілген шығармалар мен Осман түрікшесінде жазылған әдеби туындылар да осы диалектіге жатады. Оларға:
Хусейн бин Хасан бин Мухаммед әл-Хусейни жазған «Шахнаме» аудармасы ( 1510) , Айни жасаған « Кудүри» аудармасы ( 14 ғасыр), Кемалоғлұның « Ферахнамасы» ( 14 ғасыр), Ибрахим бин Балидың « Хикметнамасы» ( 893/
1487-88), үш дана « Жүз хадис», Сийер Небеви ( 779/ 1377-78) және т.б [2; 85- 88].
Кеңес түркітанушысы Эмир Наджип: « Лексикасы мен грамматикасында түркімен элементтері басым болған оғыз-қыпшақ (койне) тілі сөйтіп (Мысырда) қатынас тілі, ал кейіннен әдеби тіл ретінде қалыптасты» дей келе, 14 ғасырдағы Мысыр мен Алтын Орда жеріндегі қыпшақтардың тілін шартты түрде беске бөледі: 13 ғасырда мәмлүк билеушілері кезінде Мысырда қалыптасқан ескі түркімен жазба тілі; селжұқтар, соның ішінде Айюб әулеті кезінде Мысырға келген оғыздар мен қыпшақтардың тілінен туындаған оғыз- қыпшақ жазба тілі; 12 ғасырда Сырдарияда қалыптасқан қыпшақ-оғыз жазба тілі; Қарахан дәуірі кезіндегі ұйғыр әдеби дәстүрі мен қыпшақ тайпалары тілдері біршама ықпал еткен Еділдің төменгі жағалауы мен солтүстік Хорезмде қалыптасқан оғыз-түркімен тайпаларының негізінде қалыптасқан түркі тілдерінің з-тобының жазба тілі және Сырдарияда қалыптасқан қыпшақ-оғыз жазба тілі мен одан ертерек дәуірде пайда болған қарлұқ-ұйғыр тілдерінен бастау алған ескі өзбек әдеби тілі[3; 80-81].
Жалпы, мәмлүк- қыпшақ тілінде жазылған шығармалардың сөз қозғаған тақырыптары алуан түрлі және қамтыған салаларының ауқымы кең. Бұлардың ішінде поэзия, сөздіктер мен грамматикалар, ғылыми әдебиет: фиқһ кітаптары (мұсылман шариғат заңдары), медицинаға қатысты туындылар, атбегілік және жылқы шаруашылығы жөніндегі еңбектер, әскери өнер жайлы шығармалар бар.
Сөзсіз, ат үстінде күн көрген Аттылы ( Аттила) ғұн бабаларының ұрпағы, Дешті Қыпшақтың сайын даласында ат құлағында ойнап өскен шабандоздардың тұяғы болғандықтан да мәмлүктер Мысырға тағдыр айдап келгенде де атқа мініп, жаңа отанын жаулаушылардан ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен қорғады. Сөйтіп, сауыт-сайманын сайлаған, ер-тұрманын жайлаған, кез келген дұшпанға төтеп беруге сақадай сай сарбаздар шығыстан келе жатқан Шыңғыс әскерін де, батыстан төнген крестшілердің адуынын да тоқтатты. Жаугершілік заманының жарандарын шынықтыру үшін осы кездері әскери өнер мен ат жарату, ат баптау жөніндегі араб-парсы еңбектерін түрікше аударуға, түркі тілінде төл шығармалар жазуға көп көңіл бөлінді. Жылқы мен жылқы шаруашылығына қатысты атаулар атбегілік пен әскери өнер тақырыбында жазылған еңбектерінде ғана емес, мәмлүк-қыпшақ дәуірінде жазылған басқа да шығармаларда көптеп кездеседі. Біз бұл мақаламызда мәмлүк-қыпшақ тіліндегі сөздіктер мен деректерде, еңбектерде кездесетін атбегілікке қатысты терминологияның бір парасының қазіргі қазақ және түрік тілдеріндегі көрінісін қарастырамыз. «Атбегілікке қатысты терминология» деп алып отыруымыздың себебі бағзы заманнан бабалары ат жалын тартып өскен қазақ халқы үшін атбегілік – аттың бабы мен сыны, оның ер-тұрманы мен әбзелдерін біліп-тану –
бәрі де үлкен кәсіп, зор міндет болған. Жүйрікті жүрісінен, сәйгүлікті құйрық- жалынан, мүсіні мен сүйегінен, тіпті, көзі, басы мен құлағының пішінен-ақ алыстан таныған атбегілерден басқа, қарапайым қазақ та өзіне лайықты жануарды таңдай білген. Демек, атбегілік – кәсіп болса, оған қатысты кәсіби сөздер қазіргі ғылым тілімен айтар болсақ, терминология болмақ. Осы орта ғасырда ата-бабаларымыз сөйлеген оғыз-қыпшақ аралас тілдің іздерін қазіргі қыпшақ тілінің мирасқоры – қазақ тілі мен бүгінгі оғыз тілінің мұрагері – түрік тілі қаншалықты сақтап қалды деген салмақты, жүгі ауыр сұрауларға толық болмаса да шамамыз келгенше жауап беруге тырысамыз. Бұл жұмысымызда түрік зерттеушісі Жан Өзгүрдің « Kıpçak sahasına ait sözlük ve kaynaklarda at ve atçılıkla ilgili terminoloji» [4; 894 ] атты мақаласының сөздігі мен «Қыпшақ түрікшесі сөздігі» және жалпы мәмлүк-қыпшақ тілінде жазылған сөздіктер мен грамматикалар, атбегілік және соғыс өнері жайлы еңбектерді негізге ала отырып, олардағы атбегілікке қатысты атауларды «Көне түркі сөздігі» ( Древнетюркский словарь) [5] мен « Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігіндегі» ( Этимологический словарь тюрксих языков) сөздермен салыстырып қарастырып, қазақша және түрікше баламаларын табуға тырыстық.
[6]
Ағузлуғ – аттың жүгені (KTS 4). Қазақша «ауыздық» - жүгеннің ат аузына салынатын темір бөлігі, түрікше ağızlık – ауыздық,сулық. Севортянда: «ағыз – полукруглая выемка, зарубочка на пятке стрелы; выемка на коновязном столбе.»
Ал - торы ат (KTS 6;KI; ). Қазақ тілінің сөздігінде – « ал – қызыл, қара, күрең, қоңыр, жасыл сөздерінің алдында келіп, сол түстердің ашық, айқындығын анықтайды, сынға сын жамайды» деп келтірген, яғни қазақ тілінде тек біріккен сөз құрамында ғана сақталған. Ал түрік тілінде al – ал қызыл, күрең мағынасында қолданылады. ДТС- те: « al – алый, ярко-красный, светло- красный, оранжевый; карий? ( о глазах).»
Наджипте: «al – розовый, незрелый, молодой.»
Ала – ала ат, қара мен араласқан реңкті. (KTS 6;KD 176; KI 3). Қазақ тілінің сөздігінде : «түрлі түстердің араласып келген түрі» деп жазылған. Түрікше де ala осы мағынада қолданылады. Севортянда: «ala – разноцветный – турк., тур., аз., сюг., Кашг.; пестрый – тур. аз., ктат., кар., кум., кбал., кир., каз., ... ; пятнистый – тур...; полосатый – тур...; пегий – тур., каз., ДТС, Малов (о коне);
пегая лошадь – Ибн Муханна; чубарый ( масть животного) – кум., кбал., ккал.; в яблоках – ДТС.» ДТС –те: «ala – пегий, в яблоках: ala at пегий конь (МК 53 16)».
Алача – ала түсті ат. (KTS 6;KI 3;T 86;14 a/6). Қазақ тілінің сөздігінде: « Алаша -1. Түрлі-түсті жіптен арқау салып жолақтап тоқитын тақыр кілем, төсеніш.
2. Асыл тұқымды түйе мен жабы түйеден шыққан түйе» деп берілген; түбірі
«ала» - «түрлі - түсті» сөзінен шықса да, қазақ тілінде «алаша» сөзі мәмлүк- қыпшақ тіліндегідей мағында қолданылмайды. Түрік тілінде alaca - ала, түрлі- түсті мағынасында келеді.
Севортянда: «Алаша / alaša турк., тур. диал. ... аласа / alasa кир., каз., ног.
Мерин – турк., ктат., кум., кбал., ног., тат... лошадь - кар.к., кум.
кбал...,животное,прирученное к седлу – тур. диал. , норовистый (о коне) – тур.
алаша < * ал-а-ша либо алаша < *ал- + - а - + - ш – в медиальном значении + именной показатель -а- ср. с * ал - , имеющим особое значение быть/
становиться слабым, бессильным, немощным.
В связи с восточным заимствованиями в русском языке домонгольского времени П.М.Мелиоранский рассматривал основу алаша как тюркскую. Новое подтверждение мнения П.М.Мелиоранского и фонетическо-морфологический анализ слова лошадь вместе собширной библиографией см. Фасмер, статью А.М.Щербака в ИРТЛЯ, Неджип Учок, и т.д. Алаша известно в финно-угорских и монгольских языках, куда оно вошло из тюркских. О русском слове лошадь, которое связывают с тюрк. (а) лаша см. Фасмер ІІ 526, Преображенский 473.»
Ала кидиш – араласқан, әр түрлі. (KTS 6). « Китаб и Меджмуғи Терджумани Турки уа Ғаджеми ка миғали» -де осы түрде келеді. Қазіргі қазақ және түрік тілдерінде қолданылмайды.
Арпа - аттың жемі, арпа; arfa (KTS10;DM 71,6a/9;KK 101,3a/11-71a/8~arpa (KTS 12;BVII 73;CC 12;DM 71,6a/9;KH 137;KI 6;T2 141). ДТС-те: «arpa – ячмень: arpa ügür birlä qatïldï ячмень мешался с просом ( МК ІІ 121).
Севортянда: арпа / arpa турк., тур., каз... , а (р)па / a(r)pa уйг., айпа / ajpa лоб.;
арфа/ arfa турк. диал. арба / arba алт., хак., абра / abra арвай / arwaj ( < монг.) тува 1. Ячмень – во всех вышеназванных источниках; жареный ячмень – хак.
саг., 2. Ячмень на глазу – тат., баш... 3. Женское украшение из золота в форме зерен –аз.диал. Тюрки, во всяком сулчае уйгуры, еще до ХІ века были знакомы с различными земледельческими культурами (зерноводство, виноградарство, садоводство), как о том свидетельствуют лингвистические данные, не говоря уже об исторических сведениях. В частности, разведение ячменя имело у них столь длительную традицию, что нашло отражение в поговорках. Ср. у Махмуда Кашгарского: arpasız at aşumas, arkasız alt çerig sıyumas « конь без ячменя не побежит, богатырь без подмоги войска не сломит». Түрік тілінде
«арпа» - «ячмень» мағынасында қолданылады; қазақ тілінде де осы мағынада
«астық тұқымдастарға жататын бір жылдық аса бағалы дақыл» мағынасында қолданылады.
Арқун - жабайы айғыр мен қолдағы қысырақтан туған будан. (KTS 11). ДТС- те: « arqun скакун, помесь дикого жеребца с домашней кобылой: kęväl mündüŋ arqun jemä tazï taj ты ездил на кевелях, на [породистых] скакунах – аркунах и на молодых арабских жеребцах ( QBN 415 2); čaγrï alïp arqun münüp arqar jętär взяв сокола [с собой], оседлав скакуна, он догонит архара ( МК І 421)». Қазіргі қазақ және түрік тілдерінде мұндай сөз сақталмаған.
Атлан - атқа міну, атты айдау. (KTS 15;CC 15;KI 7). ДТС-те: «atlan – садиться верхом на коня; ęr atlandï человек сел на коня ( МК І 255); turup çïqtï atlandï kęldi jana он встал, вышел, сел на коня и вернулся [домой] ( QBK 294 12); 2. Выступать, отправляться: qalï atlanur bolsa bęglär sükä если беки выступать в поход (QBK 142 11); qamaγ dintarlar udu atlantïlar все избранные отправились следом ( TT II A 142 6)»; Севортянда: «Производные от ат: 1) отыменный глагол с афф. – лан – атлан - турк., тур. , аз., ктат., кбал., ккал., тат., баш. ,уйг., лоб., и др. со значениями «садиться верхом на коня / лошадь» в
большинстве из названных языков ... 3) отыменный глагол с афф . – ла – атла- тур., гаг., кбал., атта – лоб. со значениями «снаряжать лошадь к поездке»,
«ехать верхом», лоб. «прыгать», «подпрыгивать», «подскакивать» тур., гаг.» . Түрік тілінде: «атқа міну; атмен айналысу» мағынасында қолданылады.
«Қазақ тілінің сөздігінде»: « Аттан 1. Жолға шығу, жол жүру. 2. Жорыққа сайланып, соғысқа кету. 3. Көне. Ұран салып, дабыл қағу.» мағыналарында қолданылады.
Атлы – атты, ат мінген. (KTS 16;KI 7;T 89,28a/11). ДТС-те atlïγ II 1. Имеющий коня. Қазақ тілінде үндестік заңына сай түбір сөз қатаңға аяқталғасын, қосымша да қатаң т дыбысынан басталып, ескерткіштегі – лы қосымшасының қатаң варианты – ты қолданылады. « Қазақ тілінің сөздігінде: «атты - ат мінген, астында аты бар»,- деп көрсетілген . Түрік тілінде : «атқа мінген кісі, шабандоз»
деген мағынада қолданылады.
Азман – тарттырылған қарт айғыр (KTS 20;KI 9).
Севортянда: « Азман / azman ІІ 1. Кастрированный ( о животных) – каз., ног., уз.
диал.
2. Жеребец или бык, вылегченный только на пятом или шестом году – Р І 581
; мерин – Brockelmann [ со ссылкой на Абу Хаййана, древнетюркский ( в кличках коней) ]; Азман ~ азбан - производное, образованное афф. – ман ~ - бан в объектном значении от глагола * (й)аз-, * (й)аза – «холостить» , представленного в тув. чаза- ( с закономерным соответствием * й - ~ ч- )
«кастрировать» . Қазақ тілінде: « азбан - бұрын үйірге, күйекке, келеге түсіп, кейіннен кестірілген еркек мал.» Бұл мысалда да қазақ тілінің үндестік заңына сай «азман» түбіріндегі ұяң з-ның әсерінен үнді м дыбысы, ұяңданып, б дыбысына ауысқан. Түрік тілінде: «azman» сөзінің мағынасы тарылып,
«будан», «қоспақ» мағынасында қолданылады.
Қорыта айтқанда, жоғарыда біз ортағасырлық қыпшақ тілінде жазылған сөздіктер мен деректерден терілген сөздіктен тек түркінің он сөзінің мағынасы мен кейбірінің этимологиясын, қазіргі қазақ пен түрік тілдеріндегі қолданысын беріп отырмыз.
Алайда ескерткіштерден жылқыға қатысты жиналған атаулардың жалпы саны – 200- ден асады, соның 60 пайызын – түркі сөздері құрайды, ал қалғаны – араб- парсы сөздері. Қыпшақ саласындағы еңбектердегі атбегілікке қатысты атаулардың лекскико-семантикалық топтары алуан түрлі: жылқының түр-түсі, аттың жүріс түрлері, аттың бабы, ат әбзелдері, жылқының мінез-құлығы, жасына қатысты атаулар және т.б. Бұл саладағы тағы бір ауқымды мәселе:
мәмлүк-қыпшақ жазба тілі аралас оғыз-қыпшақ тілі болғандықтан, ескерткіштердегі қандай диалектінің басым болғандығын немесе «Китабуль- хайл», « Хуласа», « Байтаратуль-Вазих» сияқты екі жазба нұсқасы бар кітаптардың қай нұсқасында оғыз, яғни осман тілінің, қай нұсқасында қыпшақ тілінің басым түскенін зерттеу қажет. Сонымен қатар осы жылқыға қатысты атаулардың қазіргі қазақ және түрік тілдеріндегі көрінісін зерделеу арқылы бұл мәмлүк-қыпшақ тілінің элементтері қыпшақ және оғыз тобындағы тілдерінде қалай сақталғанын анықтауға болады.
Қысқартылған шартты белгілер:
Баранов: Баранов Х.К. Арабско-русский словарь / около 84000 слов, перепечатано Ташкент, Камалак,1994, 912 с.
Наджип: Наджип Э., Историко-сравнительный словарь тюркских языков XIV века на материале «Хосроу и Ширин» Кутба в 4-х книгах, Книга 1, Москва, 1979.
Севортян : Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрксих языков ( Общетюркские и межтюркские основы на гласные), Москва: Наука, 1974, 782 с.; Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрксих языков ( Общетюркские и межтюркские основы на буквы В, Г и Д ), Москва: Наука, 1980, 396 с.;
Этимологический словарь тюрксих языков : Общетюрксие и межтюркские лексические основы на буквы «Л», «М» , «Н», «П», «С» / Институт языкознания, Москва: Восточная литература, 2003 - 446 с.
(ДТС): Древнетюркский словарь/ Под ред. В.М.Наделяев, Д.М.Насилов, Э.Р.Тенишев, А.М.Щербак, Ленинград: Наука, 1969, 680с.
(KTS): Toparlı Recep, Vural Hanifi , Karaatlı Recep. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay., 2003.
(KH): Özgür Can. Kitâbü’l-Hayl (Memlûk Kıpcakçası ile Yazılmış İlk Türk At ve Atçılık Eserinin Paris Yazması), Іstanbul: Cantay, 2003.
(DM): Toparlı Recep Ed-Durretu’l-Mudiyye Fi’l Lugati’t Turkiye, Ankara: TDK Yay, 2003
(T): Toparlı Recep, Çögenli Recep, Yanık M.Sadi, Nevzat H. Kitab-ı Mecmu-ı Tercuman-ı Turki ve Acemi ve Mugali, Ankara: TDK Yay, 2000.
(KD): Golden, Peter B. The King’s Dictionary. The Rasulid Hexaglot: Fourteent century vocabulaires in Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol, Leiden: Brill. 2000.
(KH): Özgür Can Kitabu’l-Hayl (Memluk Kıpcakcası ile Yazılmış İlk Turk At ve Atcılık Eserinin Paris Yazması), Istanbul: Çantay 2003.
(Kİ): Caferoğlu, Ahmet (1931). Kitab al-İdrak li Lisan al Atrak. Istanbul: Evkaf Matbaası.
(BVII): Özgür Can. Baytaratü’l Vâzıh (Metin-İndeks), Istanbul Üniversitesi (YayımlanmamıĢ master tezi). 1988.
(MG): Uğurlu Mustafa. Munyetu’l-Guzat, Ankara:Kultur ve Turizm Bak. Yay,1987.
Әдебиеттер
1. Құрышжанұлы Ә. Мәмлүк қыпшақтарының тілінде жазылған бір ескерткіш жайында ( алғашқы хабар есебінде) // «Көне түркі ескерткіштері тарихы» конференция материалдары. – Түркістан, 2007.
2. Eckmann János: “Memluk-Kıpçak Edebiyatı” (çev. G. Karaağaç), TDK- Belleten-1982-1983 (Makalenin aslı: “The Mamluk-Kipchak Literature”, Central Asiatic Journal, Vol. 8/4, 1963).
3. Наджип Э. Исследования по истории тюркских языков XI-XIV веков. - Москва, 1989.
4. Özgür Can: Kıpçak sahasına ait sözlük ve kaynaklarda at ve atçılıkla ilgili terminoloji, «Turkish Studies» International Periodical For the
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/4 Summer 2009. 894
5. Байниязов А., Байниязова Ж. Түрікше-қазақша сөздік. - Алматы, 2007, 808 б.
6. Қазақ тілінің сөздігі / Жалпы ред. Басқарған Т.Жанұзақов. – Алматы: Дайк –Пресс, 1999. 776 б.
Аннотация
Главным предметом исследования данной работы является терминология коневодства, встречающаяся в словарях и грамматиках, а также других средневековых источниках, написанных на кипчакском языке, особенно на языке мамлюков Египта. Наименования, связанные с коневодством в средневековых кипчакских памятниках сравниваются и сопоставляются с материалами современного казахского и турецкого языков.
Ключевые слова: кипчакский язык, мамлюки - кипчаки, коневодство, казахский язык, турецкий язык.
Abstract
The main subject of this work is the horse breeding terminology in the Mamluk kipchak dictionaries and grammars and other medieval materials of Kipchak field.
The terms of the horse breeding in the medieval Kipchak literature was compared with the materials of modern Kazakh and Turkish languages.
Key words: Kipchak language, The Mamluk kipchaks, horse and horse breeding , Kazakh language, Turkish language
