БҤГІНГІ ТАҢДАҒЫ БІЛІМ САПАСЫ АРТТЫРУДЫҢ ТЕТІГІ РЕТІНДЕ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫН БАСҚАРУҒА САЙЛАУ ЖҤЙЕСІН ЕНГІЗУДІҢ
ҚҦҚЫҚТЫҚ МҼСЕЛЕЛЕР
Мырзатаев Н.Д. [email protected]
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҦУ заң факультетінің магистранты, Астана қаласы, Қазақстан Республикасы
Ғылыми жетекшісі: Б.Ҿ. Алтынбасов
Қазақстан тҽуелсіздігін алған кезден бастап жоғары білімді басқару саласы ҽр тҥрлі реформаларды ҿткерді. Десек те еліміздегі жоғары білім беруді басқару ісіне халықтың кҿңілі толмай отыр. Жоғары білім беру саласындағы басқару жҥйесін реформаладық, ҿзгерттік, жаңарттық алайда, Қазақстанның ЖОО берген дипломдарын ҽлем елдері мойындап отырған жоқ. Ҽлемдік тҽжірибеге зер салсақ, ҿз даму бағытымызды дҧрыс белгілеу ҥшін, ҿзгелердің тҽжірибесімен егжей-тегжей танысуымыз маңызды. Жоғары дамыған ҽлем елдеріндегі университеттерден ҥйрену ҥшін, ең алдымен оның басқару қҧрылымын жіті зерттеуіміз керек сияқты. Ҽрине, ҽр елдің жҽне оның университеттерінің басқару жҥйесінде ҿзіндік ерекшеліктері болатыны белгілі. Соған қарамастан, либералды демократиялық елдердің ЖОО жҥйесі Америка жҽне Еуропа ҥлгісіндегі деген екі басты топқа бҿлінеді екен. Ҧлыбритания, Германия, Франция, Жапония секілді жоғары дамыған елдерде университеттердің ҿзін-ҿзі басқару жҥйесі жетілдірілгендіктен, барлығын оқу орнының ішкі мҽселесі ретінде қарастырады.
Нақтырақ айтсақ, университетті басқарудағы негізгі тетік – оқытушы, профессорлардың, ғылыми қызметкерлердің, қатардағы жҧмыскерлер мен студенттердің қолында.[1]
Біздің ойымзша қазіргі білім сапасын арттыру жоғары оқу орындарының қызметін басқару жҥйесінің дҧрыс ҧйымдастырылуына тікелей байланысты.
196
Басқарушылық шешімдерін қабылдау ҥшін ақпаратты қолдану жҽне жҧмылдыру, жинау, жҥйесін қҧру, білім беру, басқару жҥйесіндегі басты ҿзекті бағыттарының бірі болып табылады. Бҧл қазіргі таңдағы жаңа білім беру сапасын басқару жҥйесіндегі маңызды мҽселе болып табылады.
Батыстың ЖОО басқару жҥйесін енгізіп жатқан Қазақстан ҿз тҽжірибесін жоғары оқу жҥйесін басқару тетігінен бастаудан бастартып ҽлі кҥнге білім сапасын арттыру тетіктерінің басқа жолдарын іздестіруде. Бірақ бҧл, біздің ойымызша қазіргі жоғарғы оқу орындарын басқару саласындағы кҿптеген кемшіліктер мен білім сапасынның дамыған ҽлем елдерінің білім деңгейімен салыстырғанда айтарлықтай еместігі осының бір дҽлелі деп ойлаймыз.
Мысалы, АҚШ университеттерінің жҥйесі мҥлде ҿзгеше. Ондағы барлық университеттің билігі басқару кеңесі (board of trustees, regents), ҽкімшілік (administration), ғылыми кеңес (senate, council, house) деген ҥш институттан тҧрады. Олардың ҽрбірінің ҿкілеттік субьектісі, қҧрылу ережелері, атқаратын міндеттері мен қҧқықтары ҽр бҿлек.
Ондағы басқару кеңесінің орны ерекше. Олар университеттің кҥнделікті жҧмысына тікелей араласпайды. Керісінше, ғылыми кеңестің нҧсқауымен ректор мен проректорларды тағайындап, ағымдағы жҧмысты жҥргіздіреді. Ал ҿздері ректораттың жҧмысына бақылау жасайды. Американдық ҥрдісті толық тҥсіну ҥшін Калифорния университетін мысалға алайық. Атқару кеңесі (Board of Regents) 25 мҥшеден тҧрады.
Оның 18-ін штат губернаторы тағайындайтын кҿрінеді. Университетті басқаратындар да, осылар. Қалған жеті мҥшенің 4-ін ҥкіметтегі лауазымды тҧлғалардан таңдаса, 2-і тҥлектер одағынан сайланса, 7-ші – мҥше ректордың ҿзі. 18 мҥшені бірден жергілікті ҥкімет тағайындауының себебіне келсек, оқу орны жергілікті ҥкіметтің мҥлкі, ҽрі халыққа қызмет кҿрсететін маңызды нысан ретінде қарастырылатындығында. Сонымен қатар университетті жергілікті биліктен, саясаттан бейтарап етіп, оның академиялық еркіндігін қамтамасыз етуде оның маңыздылығы жатыр. Университетті саяси алаң, партиялық идеологияның нысаны деп қарау қателік болар еді. Керісінше, ол біліктілік пен қабілеттілікті (merit) қастерлеп, алға тартатын принципті (meritocracy) ҧстанатын білім ордасы болып табылады. Ал біздегі заңдар мен заңдылықтарға сай ҧлттық университеттерді басқару іс жҥзінде Білім жҽне ғылым министрлігінің бюрократиялық бір баспалдағы болып шығады жҽне саяси машинаға тҽуелді, қағазбастылықтан кҿз ашпайтын енжар ҧйым ретінде кҿрініс табады. Қазіргі таңда Баулон жҥйесіне кҿшкен кезде, оның ішкі қыр-сырын жетік тҥсінбей, механикалық тҽсілмен кҿшірудің салдарын, міне, осыдан аңғаруға болады. Ҧлттық университеттердің шынайы қҧрылтайшысы Білім жҽне ғылым министрлігі емес, шын мҽнінде, Қазақстан халқы (public) деп тҥсінуіміз қажет. Себебі, сол оқу орындарын салып, тҧрғызуға жҧмсалған қаржы-қаражат халықтың қалтасынан ҿтелді. Сонысымен де ол ҧлттық университет. Олай болса, Қазақстандағы барлық ҧлттық университеттердің мақсаты ҧлтымызға адал қызмет кҿрсетіп, халқымызға жоғары білімді сапалы мамандар даярлап беру. Оны халықтың атынан ҧйымдастырып, ҥйлестіріп отырған «команда» ол – қазақ ҥкіметі. Сондықтан Ҽл- Фараби, Қаныш Сҽтбаев, Лев Гумилевтің атымен аталатыны бар, ҿзге де барлық ҧлттық университеттер – қазақстандықтардың иелігінде жҽне халыққа қызмет кҿрсету міндеті жҥктелетіндіктен, олар бір ғана министрлік аппаратының «қолбаласы» болмауы тиіс. Осы себептен ҧлттық университеттердің басқару кеңесін қҧратын болсақ, ол қҧрылым Қазақстан халқының ҿкілетті ҧйымы ретінде ел азаматтарының атынан ортақ мҥлікті қорғап, оған жҧмсалып жатқан қаржыны қадағалауға міндетті болмақ.[2]
Біздің ойымызша ҧлттық университеттердің басқару жҥйесі демократиялық жолмен оның басшылығы сайлану қажет.
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында
«болашаққа инвестиция – орнықты экономикалық ҿсім, ҿсіп-ҿркендеу жҽне қазақстандықтардың ҽлеуметтік ҽл-ауқатының жетістігі ҥшін бҽсекеге қабілетті адам капиталын арттыру» делінген. [3]
Біздің ойымызша жоғары оқу орындары басшыларының кҽсіби біліктілігін арттыру мен менеджментін, ҧйымдастыру қызметін қазіргі заман талаптарына сҽйкес дамыту қажет.
Қазіргі ЖОО басқарушылардың сапасыз дипломдарды бергендігі ҥшін жауапкершілігі ешбір заңда нормативтік қҧқықтық актіде қарастырылмаған.
Мысалы қазіргі қолданыстағы заңнама бойынша мемлекеттің бюджетіне бҿлінетін грант, ЖОО ҿзі бҿлетін грант, ҽр-тҥрлі ғылыми жобаларға бҿлінетін қаржы, т.б. толып жатқан мемлекет тарапынан беріліп жатқан ЖОО кҿмекті сапалы білім беруге тиімді жҧмсау ҥшін халық ҿкілі ретінде ЖОО басқару ректорларға Елбасы сенім білдіріп отыр.
Қазіргі жоғары оқу орындарын басқарушыларға мемлекет қаржысын тиімді пайдаланып қана қоймай, сол мемлекеттің қаржысына білім алушыларды мемлекет қаржысын (грантын) ақтау ҥшін жҧмыспен қамту мҽселесін шешуге ешқандай Ректордың қҧлқы жоқ. Себебі Ректорларда мемлекет қаражатын жҧмсап қана қоймай оған мемлекетке қажетті білікті де білімді маман даярлап, оны осы елдің мҥддесі ҥшін қызмет атқаруына жауапкершіліктің жоқтығы деп ойлаймыз. Біздің ойымызша, егер студент осы ҧлттық жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін алған білімі казіргі кҥн талабына сай келмегендіктен немесе сапасыз болғандықтан жҧмыспен қамтыла алмаса мемлекеттің жҽне білім алушы студенттің ҿз қаражатын сол оқу орнынан қайтару тетігін де білім туралы заңда арнайы баппен айқындаған жҿн. Сонымен қатар осы жоғары оқу орны басшысының дҧрыс ҧйымдастырмауы мен басқармауынан зардап шекен тараптың яғни ол мемлекет жҽне жеке студент ҿзіне келген шығынды осы жоғары оқу орнының Ректорынан сот тҽртібімен қайтарып алу амалдарын заң шеңберінде айқындау қажет.
Бҧндай заң жоғары оқу орындағы сыбайлас жемқорлықтың алдын алу мен ғана шектелмей жҽне білім алушыларды ынталандырады деп ойлаймыз. Сонымен қатар сапалы білім беруге Ректорлардың жауапкершілігін арттырады. Тҽуелсіздік алған кезден бастап, қазіргі уақытқа дейін тҽжірибеде ешқандай Ректор сапасыз білім бергені ҥшін жауапкершіліке тартылған емес, ондай сот прецеденті де жоқ, ал бҧл дегенің заңдағы ҿрескел қателік деп ойлаймыз. Себебі Ректорлардың қҧқықтары, міндеттері бар да, ал сапасыз диплом, білім бергені ҥшін жауапкершілігі жоқ. Басшылықтың жауапкершілігі жоқ жоғары оқу орнында қандай да сапалы білім туралы айту мҥмкін емес.
ЖОО басқарушылардың сапасыз білім бергендігі ҥшін жауапкершілігі ешбір заңда, нормативтік қҧқықтық актілерде қарастырылмаған.
Біздің ойымызша ЖОО басқарушылардың сапасыз диплом, білім бергендігі ҥшін жауапкершілігін заңда, нормативтік қҧқықтық актілерде нақтылап бекіткеніміз жҿн.
ЖОО басқаруда білім сапасын арттыруға байланысты қҧрылым болуы тиіс.
Қазіргі Университеттерге қатысты мҽселелер қарастырылғанда, ҽртҥрлі шешімдер ҧстаз-ғалымдардың қатысуынсыз тек қана ректордың жеке қалауымен тағайындалған ат тҿбеліндей лауазымдылардың бас шҧлғуымен қабылданатын жағдайға жеттік. Сол лҽппайшылар мҽселенің мҽнін терең талдап, тҥсіндірудің орнына, ректорды жер-кҿкке сыйғызбай мақтаумен, турасын айтқанда жағымпазданумен кҥнелтіп жҥрген жайлары бар. Ондай білім жҽне ғылым сапасында қандай бҽсекелестік бедел болсын. Сайып келгенде, еліміздегі ҧлттық университеттердің басқару жҥйесін жетілдіру, оған шҧғыл бетбҧрыс жасау қажеттілігі ҿмірден туып отыр. Оны жасауға жоғарыда атап ҿткен АҚШ университеттерінің ҧжымдық басқару тҽсілдері тҽжірибе болар деп ҥміттенеміз. Бҥгінде бізге ҥлгі болып отырған Америкада ХІХ ғасырда университет деп атауға тҧрарлықтай оқу орны болмаған екен. Ал бҥгінде ҽлемдегі ең ҧлы мҽртебелі 30 университеттің 20-сы осы елден табылатындығы. Мҧндай ірі жетістіктің кілті университеттерді басқару қҧрылымының жетілгендігінде болса керек. [4]
Қазақстандағы ЖОО басшыларын тағайындау жиырма жыл ішінде айтарлықтай нҽтиже бермегендіктен, біздің ойымызша Ректорды, деканды, кафедра меңгерушілерін сайлау жҥйесіне кҿшіру арқылы білім жҥйесін басқаруды жетілдіру арқылы ғана сапалы білім беру жҥйесін ҧйымдасыруға болады деп ойлаймыз.
Білім беру сапасын бағалау жҥйесін дамыту «Білім беру туралы» Заңын, 2011-2020 жылдарға Мемлекеттік Даму бағдарламасын басшылыққа алады. «Білім беру сапасын бағалаудың ҧлттық жҥйесі – білім беру сапасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарына, жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің қажеттіліктеріне сҽйкестігін белгілеудің институционалдық қҧрылымдары, рҽсімдері, нысандары мен ҽдістерінің жиынтығы» - деп Қазақстан Республикасының білім туралы заңының 1-бабында кҿрсетілген.[5]
Қазіргі Қазақстан Республикасының білім туралы заңы білім беру сапасын басқаруды жетілдірмейінше, елімізді сапалы біліммен қамтамасыз етуге қауқары болмасы анық деп ойлаймыз.
Біздің ойымызша білім беру сапасын бағалау жҥйесін стандарттарға сҽйкстендіріп қана қоймау қажет. Білім беру сапасын бағалау ЖОО берген дипломның нарықта сҧранысқа ие болуымен бағаланғанда ғана сапалы білімге қол жеткіземіз.
Білім беру сапасын басқару білім беру саласындағы бірыңғай мемлекеттік саясатты іске асыруға бағытталған жҽне білім сапасын бағалаудың бірыңғай ҧлттық жҥйесін қҧрайтын мемлекеттік жҽне институционалдық қҧрылымдарын, білім беруді қаржыландыруға бҿлінетін қаражатты пайдалану ҧтымдылығын жҽне білім беру жҥйесі жҧмыс істеуінің тҧтастай тиімділігін қамтиды – делінген Қазақстан Республикасының білім туралы заңының 55-ші бабының бірінші тармағында.[6]
Бірақ қазіргі таңдағы білім сапасын бағалаудың бірыңғай ҧлттық жҥйесін қҧрайтын мемлекеттік жҽне институционалдық қҧрылымдарын басқару жауапкершілігін арттыру туралы ереженің қажеттігі туындап отыр. Білім беру сапасын басқару, білім беру саласындағы бірыңғай мемлекеттік саясатты іске асыруға бағытталған қҧрылымдар жалған ақпаратты жинау мен жариялаудан ҽріге аса алмай отыр.
ХХІ - ғасырда білім мен ғылым саласында болып жатқан ҿзгерістер болашақ мамандар даярлауда жоғары мектептің алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Осыған орай, бҥгінгі ҽлеуметтік білім беру кеңістігіне сай бейімдеп білім алу, жалпы ғаламдық танымды, ойлауды дамыту, ҿзінше ғылыми тҧжырым жасауға, олардың қажетіне қарай ғылым жетістігін сҧрыптауға, студенттің ҿзінің іс-ҽрекетінің субъектісі болуына мҥмкіндік туғызу - кҿкейкесті мҽселе. Ҿйткені, тек жоғары білімді маман ғана қоғам мен экономиканың, ҽлеуметтік жҽне мҽдени ҿркендеудің кҿшбасшысы бола алады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ҽ.Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Ҽлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты»
атты жолдауындағы 7-бҿлімінде: «Білім беру жҥйесін жаңғырту барысында біз ҥшін Қазақстандағы жоғары оқу орындарының міндеті - ҽлемдік стандартқа сай білім беру, ал олардан алынған дипломдар дҥние жҥзі мойындайтындай болуы қажет. Біз ҽрбір Қазақстан азаматтарының дҧрыс мҥмкіндіктермен жоғары білім алуына кепілдік беруіміз қажет», - деген болатын [1].
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасының негізгі мақсаты – білім берудің бҽсекеге қабілеттілігін арттыру, экономиканың тҧрақты ҿсімі ҥшін сапалы білімге қолжетімділікті қамтамасыз ету арқылы адами капиталды дамыту» - кҿзделген болатын. [5]
Біздің ойымызша білім сапасын артыру ҥшін сайланған ЖОО басшысына тҿмендегі ҿзекті деген мҽселелерді қарау барысында аса ден қоюды ҧсынар едік, олар;
- Білім саласындағы жариялықтың жоқтығы ЖОО оқытушы қҧрамының ғылыми зерттеу жҧмыстарын, жас мамандар, доктаранттар, магистранттар мен студенттер ҿз шығармашылық зерттеу жҧмыстарын, мақлаларын БАҚ, газет, журналдар бетіне тегін жариялауға жағдай жасалып мҥмкіндіктер берілуі тиіс. Жас ғалымдар ҿздерінің шығармашылықтарын жариялай алмағандықтан кім ҥшін, не ҥшін жазатыны тҥсініксіз.
Жақсы ғылыми мақалаларға бҽйге жарияланып жас ғалымдарды ынталандыру мақсатында қосымша қалам ақы қарастырғанымыз жҿн. Мемлекет тарапынан заң бойынша шегелеп
бекіткенде ғана ЖОО білім мен ғылым саласындағы білім сапасындаған ҿзекті мҽселелер мен оларды шешу жолдарын айқындауға септігін тигізер еді;
- Бакалаврият студенттерінің білім сапасын артырудың жолы оқытушының беделі мен рҿлін арттыру болып табылады. Студенттің тҽртібі мен білім ҥлгеріміне қарай жоғары орнынан шығару қҧқығын тек оқытушыға ғана беру тиіс. Себебі оқытушы алдындағы студенттен кҥніге бетпе бет отырып жҧмыс жасағандықтан ол студенттің психикасын, психологиялық жағдайын, білім деңгейі мен ҥлгерімін, тҽлім-тҽрбиесін, қабілетін басшымен салыстырғанда ҿте жақсы біледі. Оқытушы ҿзінің ҽр тҥрлі ҽдіс-тҽсілімен студенттің білім деңгейін, ҥлгерімін тексеріп бағалап қана қоймай, сонымен қатар, білім сапасына жауапты тҧлға болғандықтан студентті оқу материалын меңгермесе, оқу ҥлгеріміне лесе алмаса, тиісті кредит материалын игермендігіне анық кҿзін жеткізсе онда студентті, кейінге қалдыру немесе оқудан шығару қҧқығы берілуі заңды. Бҧл ерекше қҧқықты тек қана оқытушы иемденуі тиіс. Дау туған жағдайда немес студент оқытушы шешімімен келіспеген жағдайлар былайша шешілуі тиіс. Студентке сабақ беретін оқытушылар қҧрамынан тҧратын комиссия қҧрып, дау мҽні сонда талқылануы тиіс. Ондай жағдайда комиссия шешімі орындалуы кажет.
Комиссия шешімімен де студент келісреген жағдайда жоғары тҧрған басқарушы органға жҥгінуі тиіс. Оған да келіспесе сот тҽртібімен шешілуі тиіс. Ректор, проректор, декан, кафедра меңгерушісі тікелей студентпен қоян-қолтық жҧмыс жасамағандықтан жҽне олар басқарушылық, ҧйымдастырушылық, қадағалау, бақылаушылық қызметті ғана атқарғандықтан тек тҽрбиелік мҽні бар шараларды қолдану, ата-анамен жҧмыс жасау, студенттік топтармен, ҧйымдармен бірлесе отырып студентті тҽрбиелеу мен қайта тҽрбиелеу мақсатында жҧмыс жасау керек. Егер студент қоғамға қарсы қылықтар мен қылмыстар жасап ол тиісті мемлекеттік органдарда қаралып сот шешімі шықса онда бҧл студентті оқудан шығару тек осы ЖОО басқарушы органдарының қҧзыретінде болуы керек. Сондықтан, біздің ойымызша, ЖОО басқарушылардың қҧзыреті мен қызметін, ҿкілеттіктерінің ара жігін айқындайтын жаңа, бҥгінгі кҥн талабына сай келетін концепция қажет.
Қазақстан Республикасында тiлдердi дамыту мен қолданудың мемлекеттiк бағдарламаның мақсаты – Қазақстанда тҧратын барлық этностардың тiлдерiн сақтай отырып, ҧлт бiрлiгiн нығайтудың аса маңызды факторы ретiнде мемлекеттiк тiлдiң кең ауқымды қолданысын қамтамасыз ететiн ҥйлесiмдi тiл саясатын жҥргізу болып табылады.[7]
Біздің ойымызша, қазіргі жоғары оқу орнының студенттері, магистранттары мен доктаранттарға ағылшын жҽне басқа да шет тiлдерiн оқып-ҥйренудің ҽдiснамасын жетiлдiру жҽне стандарттау, тiлдi оқытудың инфрақҧрылымын дамыту, тiлдi оқыту процесiн ынталандыру, тiлдердiң лексикалық қорын жетiлдiру жҽне жҥйелеу арқылы, тегін ақысыз оқытылуы тиіс. Сонда ғана Қазақстандық ЖОО білім сапасын арттыруға болады. Себебі дамыған елдерде ағылшын тілін білмеу немесе жеткілікті тҥрде меңгермеу проблемасы дҽл біздің елдегі секілді ағышлын тіліне деген қажеттіліктері жоқ. Олар ҿз тілдерімен бірге ағылшын тілін де орта мектепте, жоғары мектепте толығымен меңгерген.
Бҧл Боулон жҥйесіне еніп отырған жас тҽуелсіз біздің елімізде ағылшын тілін орыс тіліндей (85%) деңгейде жалпы халық меңгермеген. Сондықтан бҧл мҽселеге кҿңіл бҿлінбесе, онда тіл білмейтін кҿптеген талантты жастардың ғылыми капиталы пайдаланусыз қалады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Ҽ. Дҥйсебек, Ҧлттық тҽрбие тҧжырымдамасы болмаған жерде білім сапасы артпайды, "Егемен Қазақстан" газеті, № 280, 14-желтоқсан, 2005-жыл.
2. Қуандық Шамахайҧлы. Ректорға бағыныштыжоғары оқу жоғары білім бермейді. Астана «Общественная позиция» (проект «DAT» № 1, 5( 98) 27 сҽуір, 2011 жыл.
3. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы. (2012.09.01, берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) ИС ПАРАГРАФ, 23.02.2012.
4. Қҧлпыбаев С., Ынтыкбаева С. Ж., Мельников В. Д. Қаржы: Оқулық / - Алматы.
Экономика, 2010- 522 б.
5. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары, Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығы.
6. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығы.
7. Қазақстан Республикасында тiлдердi дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2011 жылғы 29 маусымдағы № 110 Жарлығы.
