ҼОЖ 341.231.14 (574)
ҚҦҚЫҚТЫҚ САУАТТЫЛЫҚ- ҚҦҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗІ Сейтханова Сымбат Қайратқызы, Sejtxanova@ mail.ru
Семей мемлекеттік педагогикалық институты, тарих- филология факультетінің 4 курс студенті, Семей, Қазақстан
Ғылыми жетекші-п.ғ.к. Н.С.Газизова
Қазіргі таңда қоғамды толғандырып отырған мҽселелердің бірі бҧл-қҧқықтық мемлекетте ҿмір сҥре отыра, азаматтарымыздың қҧқықтық сауаттылығының тҿмендігі.
Осыған орай, мемлекет саясатының негізгі қҧрамдас бҿлігі - адамның қҧқықтық мҽдениетінің деңгейін кҿтеру болып отыр. Осы саясатты жҥргізу барысында елімізде кҿптеген нормативтік қҧқықтық актілер қабылдануда.
Ел Президенті Н.Ҽ.Назарбаев 2012 жылдың 15 желтоқсанында «Қазақстан-2050 Стратегиясы-жедел ҿзгермелі тарихи жағдайлардағы қалыптасқан Қазақстанның жаңа саяси бағыты» атты кезекті Қазақстан халқына Жолдауында жастардың қҧқықтық мҽдениетін қалыптастыруды ерекше атап ҿтті. Нақтырақ айтсақ, жолдаудың
«Мемлекеттілікті одан ҽрі нығайту жҽне Қазақстандық демократияны дамыту» бағытында мемлекеттік тҽртіпсіздікке мҥлдем тҿзбеушілік принципін ҧстанып, «Ҧсақ қҧқық бҧзушылыққа тҿзбеу ахуалы-қоғамдық тҽртіпті нығайтуға, қылмыспен кҥреске бастайтын маңызды қадам, ол ҥшін қҧқықтық нигилизмді жеңіп жеңіп, қоғамды қоғамдық тҽртіпті қорғау ісіне тартуымыз керек» деп Елбасымыз қҧқықтық білімнің демократиялық мемлекет қҧрудың негізі екендігін алға тартады. Сонымен қатар,
«Қазақстанның ҽлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына Қарай 20 қадам» атты мақаласында қҧқықтық білімнің негізі білім беру мекемелерінде қаланатынын ескерген Елбасымыз, орта жҽне арнаулы мектептерде «Қазақстан қҧқығы»
пҽнін енгізу жҿнінде тапсырма берген болатын.
Бҥгінде қҧқықтық мемлекеттің жан-жақты дамыған жеке тҧлғасын қалыпастыру, яғни жаңа кҿзқараста азамат тҽрбиелеу ҿзекті мҽселе болып табылады. Себебі, кҿкейкесті мҽселені шешуде жҥйелі тҥрде қҧқықтық білім мен тҽрбие беру арқылы ғана қоғамның
218
саналы азаматын қалыптастыруға болады. Осы орайда ҧлы ойшыл ғалым ҽл-Фарабидің:
«Адамға ең алдымен білім емес тҽрбие берілуі керек. Онсыз берілген білім –адамзаттың қас жауы.Ол келешекте оның барлық ҿміріне апат ҽкеледі»,-деген орынды пікіріне сҥйенсек, бҥгінгі таңда жаңа заманға сай тҽлімдік-тҽрбиелік тҽжірибесі мол кҽсіби маман даярлау басты мақсат болып отыр. Сондықтан да болашақ жас жеткіншектерді жас мемлкетіміздің ҥлгілі азаматы ретінде қалыптастыруда қҧқықтық тҽрбиенің маңызы зор.
Адамның қҧқықтық білімі мен қҧқықтық тҽрбиесі, ішкі нанымы қҧқықтық мҽдениетінің «іргетасы» саналады. Осы «іргетастың» қалай қаланғанына байланысты адамда мынадай қасиеттер қалыптасады:
- қҧқықтық білімнің сапасы жҽне оны қолдана алу; - заңға қатыстық сипат (заңды сыйлау сезімі, заңдылықты сезіну); - қҧқықтық норманы орындауға дайын тҧру;
- заңдылық пен қҧқықтық тҽртіпті нығайтуда белсенділік кҿрсету.
Қҧқықтық мҽдениетті қалыптастыру жҧмыстарын жҥргізу барысында мыналарға мҽн беру керек:
- жастар демократия негіздерін оқып-ҥйренулері тиіс; - олар ҿз қҧқықтары мен міндеттерімен танысып қана қоймай, бостандық, тҧлға,
қҧқықтық мемлекет деген ҧғымдармен таныс болуы керек; - қайырымдылық жҽне зҧлымдық, ҽдемілік жҽне талғамсыздық, т.б. қҧқық
нормасымен байланысты елестетіп отырулары қажет; - қҧқықтық тҽрбие адамгершілік жҽне эстетикалық тҽрбиемен байланысты болуы
міндетті; - заң туралы аса қызыға білгені дҧрыс. Ҿйткені қҧрғақ ақпарат оқушылардың миына
жетпейді, жҥрегін елеңдетпейді. Жеткіншектердің жас ерекшеліктерін ескере отырып, олардың қҧқықтық жаңаруы мақсатында ҽр тҥрлі шығармашылық нысандарды қолдану қажет.
- Н.С.Макарьенконың пікірі бойынша «Білім беру мен тҽриелеу ҥрдістері ҿзара тығыз байланысты: білім беру ҥрдісі-тҽрбиелеуші, ал тҽрбие ҥрдісі-білім беруші болып табылады». Яғни, білімді адам тҽртіпсіз, моральға қатыссыз, заңға қарсы ҽрекеттердің тигізетін залалы мен зиянын ҧғып біледі. Ал қҧқықтық білімді тҧлғаның қҧқықтық санасы мен мҽдениеті жоғары дҽрежеде болатыны анық.
- Қҧқықтық білім беру жҥйелі, мақсатты, қҧнды оқушылардың қҧқықтық мҽдениетін кҿтеруге бағытталған болуы, қҧқықтық мҽдениеттің ҿзі тҧлғаның қҧқықтық дамуның деңгейі ретінде қаралуы тиіс. Біз оқушылардың жақсы қҧқықтық білімді меңгеруі оны ҽлеуметтік қҧндылық ретінде қарастыруы жҽне тҧлғаның қҧқықтық тҽртібі шеңберінде бағытталған ҽлеуметтік –қҧқықтық қалыптасуы ретінде қабылдауы ҥшін талпынуымыз керек.
- Қҧқықтық санасы мен мҽдениеті дамыған тҧлға заң нормаларына бағынып, ҿз міндетін орындап, заңға қайшы ҽрекет жасамайды. Сондықтан да қҧқықтық тҽриені ойдағыдай жҥзеге асыру ҥшін жасҿспірімнің қҧқықтық санасы мен мҽдениетін қалыптастырып, дамыту қажет.
- Қҧқық бҧзушылықтың алдын-алудың негізгі мақсаты- тҧлғаның санасындағы, ҽрекетіндегі қҧбылмалы ҿзгерістерді шектеп оның ҿзгеруіне жол бермеу. Ал қҧқықтық тҽрбиенің негізгі мақсаты-заң нормаларына бағынатын, ҿз міндеттерін мойындайтын, заң тҽртібін бҧзбайтын қҧқықтық санасы мен мҽдениеті жоғары дҽрежеде қалыптасқан қҧқықтық мемлекеттің ҥлгілі азаматын тҽрбиелеу. Жасҿспірімді қҧқықтық тҽрбиелеу арқылы қоғамдағы ҽртҥрлі қҧқық бҧзушылықтардың алдын-алу жҧмыстары жҥзеге асады. Осыған байланысты қҧқықтық тҽрбие жалпы тҽрбие жҥйесінің ерекше орынға ие екендігін ескере отырып, оны заман талабына сай жҥргізуіміз керек.
Себебі, біріншіден, білімі мен ғылымын бҥгінгі талапқа сай дамыта алмаған ел ҽлемдік бҽсекеге тҿтеп бере алмайды.
219
Ал, екіншіден, мҽдениетті дамыту барысында ҿз ҧлтымыздың ғасырлар бойы жинақтаған мҽдени мҧраларын бірге қоспасақ, онда ҽлемдік мҽдениетте ҿз ҥлесімізді, ҿзімізді жоғалтуымыз мҥмкін.
Қҧқықтық тҽрбие-ҧзақ уақыт тарихи дамудың желісі. Ол кҥрделі, қиын ҽрі сан – салалы. Мол қаржыны, жалпы мемлекеттік деңгейдегі мемлекеттік ҧйымдардың қҧрылымдық шараларды, бҥкіл педагогтар, зиялылар қауымының қажыр –қайратын, рухани ізденістерін қажет етеді. Демек, ел ҧрпақ тағдыры ҥшін маңызы мен жауапкершілігі айрықша білім беру ісіне барлық деңгейдегі мемлекеттік бетбҧрыс, қамқорлығы керек. Бҧл жҿнінде Н.Ҽ.Назарбаев «Қазақстан-2030» стратегиялық даму бағдарламасында жоғарғы қҧқықтық сана мен қҧқықтық тҽрбиені қалыптастыруға жете мҽн берген. Осы екі элементтің іргетасы азаматтарда алдыменен отбасында қаланса, содан кейін мектеп қабырғасында жалғасады.
- Қҧқықты білмей, ҽлеуметтік мҽнін тҥсінбей оны қҧрметтеу мҥмкін емес. Ҽр азамат қҧқықтық қағидалармен бала кезінен танысуы тиіс.
- Қҧқық қағидалары:
1.Ҽлеуметтік бостандық;
2.Адамгершілік;
3.Демократизм; 4.Теңдік;
Сондықтан мҧғалім жас баланы қҧқықтық мҽдениет пен білімге бағыттай отырып, тҽрбиелей біліп, қылмыстық істерге жасҿспірімдерді жібермеу керек. Ал, енді бҥгінгі кҥннің тҽртіп мҽселесінде, мен назарды білім саласындағы жалпы білім беру буынына, жасҿспірімдерге бекер аударып отырғаным жоқ. Ҿкінішке орай жасҿспірімдер арасында тҽртіп бҧзушылық кҿбейіп барады. Жасы толмағандарды қылмысқа бой ҧрындырудың себептер іштей іріп-шіріген отбасында, тҽрбие беру ісі ақсаған мектепте, ел басына тҥсіп отырған қиындықтан туып отырғандығы сҿзсіз.
Мектепте қҧқықтық тҽрбие беру ҥдерісін кезең-кезеңмен ҿткізген жҿн. Оқушылар 1-4 сыныптарда алғашқы қҧқықтық ҧғымдармен танысады, адамгершілік тҽрбиесіне баса кҿңіл бҿлінеді. Содан кейін ҽркімнің ҿз істеген ісіне жауапкершіліктің болатыны тҥсіндіріледі. Мысалы, олар мектептің ҿздеріне бҧрын беймҽлім ішкі тҽртібін меңгереді, міндеттерін ҧғынады, алғашқы қоғамдық тапсырмаларды орындайды (кезекшілік, т.т.).
осы ҽрекеттер барысында олардың сынып, мектеп алдында жауапкершілік сезімдері қалыптасады. 5-8 сыныптарда бастауышта алған қҧқықтық білімді жетілдіреді. Қазақстан Республикасы заңдары туралы жалпы мағлҧмат алады, азаматтардың негізгі қҧқықтары жҽне міндеттерімен танысады, қоғамдық жерлердегі ережелерді тҥсініп, талқылап, сақтайды. Оқушылардың саналы ҽрекеті қалыптасады. Тҽртіп бҧзушылыққа тҿзбеуді ҥйреніп, жеке жауапкершіліктері қалыптасады. Қоғам алдындағы жауапкершіліктері артып, қҧқық бҧзушылық салдарынан арнайы мектептерге мҽжбҥрлеп жіберу мҥмкіндігін сезінеді. Аталған жағдайлар елімізде жолға қойыла бастады.
Дегенмен, қҧқықтық мҽдениетті, қҧқықтық білім беруді қалыптастыруға байланысты кемшіліктер де жеткілікті. Соның бірі мектепте бҥгінгі таңда қҧқықтық мҽдениетті қалыптастыру ісіне ҽлі де қажетті назар аударылмауы, жоғарыда атап ҿткеніміздей демократиялық мемлекетте ҽрбір азамат ҿз қҧқықтарын білуге жҽне оларды қорғауға ҿзі мҥдделі болуға тиіс, мысалы, Жапонияда шпион ретінде сотқа тартылған Рихард Зорге ҿзіне-ҿзі адвокат болып бостандыққа шыққаны тарих беттерінен мҽлім. Oсы орайда қҧқықтық білім беру жҥйесіне «Адам қҧқығы» курсын енгізу қажеттілік деп есептейміз, қазіргі таңда еліміздің жалпы орта білім беретін мектептерді былай қойғанда, жоғары оқу орындарында бҧл пҽн тек қосымша курс дҽрежесінде ғана қалып отырғандығы барлығымызға мҽлім. Сондықтан да, азаматтық қоғам мен қҧқықтық мемлекеттің қҧрылуының маңызды шарттарының бірі ол азаматтардың қҧқықтық мҽдениеттерін, соның ішінде негізгі қҧрамдас бҿлігі- адам қҧқығының мҽдениетін қалыптастыру.
Біріккен Ҧлттар Ҧйымы ҿз қҧжаттарында жҽне ҿткізілетін акцияларында қоғамда адам қҧқығы туралы ақпараттандыру жҧмыстарын жҥргізу қажеттілігіне негізделеді де адам қҧқығы мҽдениетін қалыптастыруда білім беру мекемелерінен ҥлкен ҥміт кҥтеді.БҦҦ адам қҧқығын оқытуға, ҽсіресе, «барлық мемлекеттер жҽне ҧйымдар адам қҧқығы мҽселелерін, гуманитарлық қҧқықты, демократиялықты жҽне заңдылықты барлық оқу ҧйымдарының оқу бағдарламаларына қосуына», «адам қҧқығы саласындағы білім беретін нақты оқу бағдарламаларын жҽне стратегияларын жетілдіруіне» ерекше кҿңіл бҿледі.
Қазақстан Республикасы орта жҽне жоғарғы оқу орындарында қҧқықтық білім берудің мазмҧнын жаңа талаптарға сай жаңартып жатыр. Осы салада адам қҧқығын оқыту мҽселесі кҿтеріледі.
Адам қҧқығы рухында жастарды тҽрбиелеуде орта білімнің ҥлесі орасан зор, соның ішінде «Адам қҧқығы» пҽні оқушыларға адам қҧқығы жҽне оларды қорғау жҽне оларды қорғау механизмі туралы тҥсініктерін қалыптастыруға мҥмкіндік туғызады.
«Адам қҧқығы» тек академиялық курс ғана емес, сонамен қоса жастарды ҿз тҽртіптерін тиімді басқаруға,басқа адамдармен, мемлекеттік билік институттарымен тиімді қарым – қатынас орнатуға мҥмкіндік туғызатын толық жҥйе болуы керек. Жҽне де бҥгінде қҧқықтық білім беруді жҥзеге асыру кҿрсеткішінің нҽтижесінің тҿмен дҽрежеде болуының негізгі себебі ретінде білім беру ҽдістемелердің Кеңес ҥкіметі кезіндегі ескі дҽстҥрлі тҥрінің ҽлі де болса сабақ процесінде кеңінен қолданылуынан деп пайымдауға толық негіз бар, сондықтан аталған олқылықтарды қайталамас ҥшін «Адам қҧқығы»
курсын оқытуда Еуропа елдерінде (АҚШ, Германия, Ҧлыбритания) кеңінен қолданылып келе жатқан, 1972 жылы Токиодағы ЮНЕСКО-ның Ҽлемдік конференциясында ҥзіліссіз білім беруде ҥздік деп танылған, уақыт сынынан ҿткен модульдік технологияны, Ресей Федерациясында қҧқықтық білім беруде кеңінен қолданылатын ЮАР қҧқықтану профессоры ойлап тапқан ПОПС-формуласы, оқытудың интерактивті ҽдістерін, «Миға шабуыл» ҽдісін жҽне т.б заманауи ҽдіснаманы пайдалану қажет, сонымен қатар Ресей тҽжірибесіндегі ҽрбір баланың ерекшелігіне қарай, мысалы, кейбір оқушылардың дыбыстық арнасына (аудиалдарға ҽңгімелесу тиімді, аудиожазбалар, мҧғалімнің мҽліметті монолог тҥрінде бергені), ал басқаларында кҿзбен мҽліметті қабылдау маңызды рҿл атқарады (олар ҥшін оқу процесінде суреттер, кестелер, қосымша кҿрнекі мҽліметтер пайдалану), кинестетиктер болса іс-ҽрекетте болғанды қалайды, олар мҽліметтерді рҿлдік,сюжеттік,іскерлік ойындар ойнау барысында жақсы қабылдайды. Осы мемлекеттер тҽжірибесі негізінде біздің елімізде де қҧқықтық білім берудің тиімді бағдарламасы болуы тиіс.
Қҧқықтық сауаттылық-заман талабы. Бҥгінде Қазақстан Республикасында демократияға бағытталған қҧқықтық мемлекет қҧру идеясын жҥзеге асырыпондағы ҽрбір азаматтың ҿз қҧқықтарын жете біліп, соған сай сана-сезімдерін қалыптастыруы қажет. Азаматтың міндеті-заң талаптарын бҧзбау, екінші жағынан ҿзіне жҥктелген міндетін орындау. Ҿйткені заң-дегеніміз-ҿмірдің нҽрі. Заңның мықтылығы атында емес, адалдығы мен ҽділдігінде. Заңның ең басты мақсатының бірі-қоғамдағы алуан мінезді адамдарды салауатты ҿмір салтына тҽрбиелеу.
Әдебиеттер:
1. Искакова Г.К., Ғазизова Н.С., Сембаева А.Б. Қазақстан Республикасындағы адам қҧқығы: Оқу қҧралы. - Астана: Флоиант, 2008.- 296 б.
2. «Қазақстан -2050 стратегиясы қалыптасқан Қазақстанның жаңа саяси бағыты»//Егемен Қазақстан.-2012. 15 желтоқсан. № 828-831 (27902).
3. Қазақстанның ҽлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына Қарай 20 Қадам// egemenkz@ mail. online.
4. «Қазақстан – 2030». – Алматы: ЮРИСТ, 2005. – 152 б.
221
5. Б.Тҿлегенова. Жастарға қҧқықтық тҽрбие беру-жаңа Қазақстандық азамат қалыптастырудың алғы шарттарының бірі //Қазақстан тарихы ҽдістемелік журнал.-2008.
№11.Б.75-80.
6. Ғазизова Н.С.Қҧқық негіздері қалай оқытылуда?//Қазақ тарихы-2002. - № 3.
Б.69-71.
