ҦЛТТЫҚ ТӘЛІМ ТӘРБИЕНІҢ ҒЫЛЫМИ КӚЗІ Тезекбаев М.Қ.
Ш.Уәлиханов атындағы Кӛ кшетау мемлекеттік университетінің
магистранты Ғылыми жетекші - пед. ғыл. канд., доцент Кенжеғалиев Қ. К.
Мақала проблемасы. Қазақстанның педагогика мен психология ғылымдары ӛзіміздің ҧлттық қҧндылықтарымызды аттап ӛтіп кеңестік қоғамнан еуропалық білім стандартына, еуропалық қҧндылықтарға ӛткені бәрімізге аян. Сондықтан ӛсіп келе жатқан ҧрпақ санасында да еуропалық қҧндылықтар қалыптасып жатыр. Біз мемлекет ретінде тәуелсіз ел болып, мемлекеттік рәміздерімізді ҧлттық нышанға келтірдік, бірақ санамыз, дҥниетанымымыз осыған қарама қайшы, мысал Ән-ҧранымыздың мәтіні не дейді - кҥнделікті оқу, білім беру, ӛмір сҥру ҥдерісіміз осыған қарама қайшы емес пе.
Осы проблеманы шешу ҥшін біз ең алдымен рухымызды, рухани санамызды тәуелсіз етуіміз керек. Біздің ҧлттық дҥниетанымымыз тәуелсіз болуы шарт.
Ол ҥшін біз ҧлттық қҧндылықтарымызды тазартып зерттеуіміз керек, яғни кеңестік, еуропалық модельден ҧ лттық, тҥріктік қҧндылықтарға бет алуымыз керек.Соның бір айқын жолы тәлім-тәрбие саласын, педагогика мен психология, әлеуметтану ғылымдарын ҧлттық ғылыми кӛздеріне негіздеу мәселесі тҧ р. Осы проблеманы шешу ҥ шін Ж. Балағҧнның
«Қҧтты білік» еңбегін ғылыми, ҧ лттық, тҥріктік тҧрғыдан талдауды ҧсынамыз.
Жҥсіп Баласағҧның «Қҧтты білік» еңбегінде білімге, тәрбиеге кӛп кӛңіл бӛлінген. Ӛмір тәрбиелейді әңгіме мен ертегілер тәрбие береді, мақалдар мен мәтелдер, халықымызға тән қҧнды қол ӛнері, ҧлттық әсем киім ҥлгілері, ҧлтымыздың бетке ҧстар қонақ жайлылығы жақсы қағида және тәрбиелеу. Жыр дастандар, ӛнер тҥрлері арқылы тәрбиелеу. Халық тәрбиесі атадан балаға, баладан немереге беріліп келе жатқан ең қҧнды мҧрамыз. Тәрбие біздің ауыз әдебиеті мен салт- дәстҥріміздегі тәрбиелік мағыналық нәрселер каншама. Ақын, ойшыл бабамыз Жҥсіп Баласағҧн жалпы адамзаттық қҧндылықтарды дәріптеп оның ішінде тәрбиенің дидактикасы мен тәрбие теориясының негізін қалаушы. ―Қҧтты білік‖ халық педагогикасына ерекше тартымды қуат беретін, жаныңа рухани кҥш беретін әрі адалдыққа, еңбекқорлыққа, тәрбиеге,ізеттілікке, имандылыққа, парасат пен сабырлыққа, шындыққа, намысшылдыққа, турашылдыққа, мейірімділікке тәрбиелейтін ҧлтымыздың мақтан тҧтатын ҧлы дастаны. Тҧлғаны психологиялық тҧрғыдан сипаттағанда қанағатшылдық пен ҧстамдылық арқылы қарастырамыз. Осы қасиеттері арқылы тҧлғаның қоғамдағы әлеуметтік орны белгіленетінін байқаймыз. Дастанда оқытудың теориялық негізі сол кезеңге шақталып жазылғанымен әлі кҥнге кӛкейкесті.
Шешу жолдары, әдістемесі. Кәзіргі психологияда білім, білік (ебдейлік, умение), дағды осы ғылымның негізгі ҧғымдарына жатады. Жаңа білім парадигмасына сәйкес білім, кәсіби білім мен біліктілік, кәсіби дағды кез келген маманың кәсіби қҧзыреттілігін анықтайды.
Қҧтты біліктің мазмҧны осы қҧзыреттілікке толы сипаттамалар берілген, яғни адамның қасиеті білімге, біліктілікке, дағдысына байланысты екенін кӛп айтады.
Қҧтты біліктің ӛміршеңдігі, кӛкейкестілігі екенін кәзіргі біздің қоғамымызда білімге деген мемлекеттің жҥргізіп отырған саясаты дәлел.Адам баласының қадір-қаситеі біліммен, ақылмен, қҧзыреттілікпен анықталатыны туралы белгілі. Осы мәселе аясында біздің елде нақты іс-шаралар істелуде: «Болашақ» бағдарламасы ӛз нәтижесін беруде, «Дарын» мектептері,
130
интеллектуальды Президент мектептері, қазақ-тҥ рік лицейлері «Қҧтты біліктің»
ӛміршеңдігінің дәлелі.
Енді «Қҧтты біліктің» мазмҧнын психология ғылымымен және кәзіргі білім
парадигмаларымен салыстырып кӛрейік:
1 кесте
«Қҧтты білік» мазмҧны: Психология анықтамалары: Кәзіргі білім парадигмасы:
Білік біліп – тӛрден орын Білік (умение), біліктілік – Қоғамның болашақ аларсың, адамның іс-әрекет жасау мамандардың
Білік білсең-кҥшті, берік қабылеті. кәсіби және академиялық адамсың. Оқушының, студенттің оқу қҧ зырет-
Біліксіз тіл, жҥрек неге іс-әре –кетін: жазу, сызу, тіліктеріне деген талабы.
жарасың, шығарма жазу, Жаңа оқу
Жанды судай біліктен кҥш есеп шығару іс – әрекет парадигмасы білім беру
табасың жасау ка –былеттерін бағдарла-масы студентке
Қанша білсең, іден тағы, жатқызамыз. «Іс-әрекет орталықтандырыл-ған, тағы да, теориясында»: кез келген студент ақпаратпен жҧмыс іс Білікті адам жетер тілек, адамзат іс-әрекеттері, соның –теу қабылетін дамытып, бағына. ішінде, оқу іс-әрекеті кәсіби бі-ліктілігін (6605) операциялардан, амалдардан қалыптастыруға міндетті.
Білік берді – адам бҥгін тҧрады. Студент кітапханада,
жетілді, Оқу (учение) ҥдеріс оқытушымен,
Ақыл берді-талай тҥйін уақытты, ақыл Интернетте, арнайы шешілді. -ой еңбегін, тәрбиесін әдебиеттермен жҧ мыс істеу Оқу – тоқу берер, білім – сипаттайды.. «Тоқу берер» қабылетіне ие болуға
парасат, соны
кӛрсетеді. міндетті.
Оның бәрі ақыл екен қарасақ. Білім психофизиологиялық ҥ рдіск
е жатады, мыйда Білікті (компететный) қалыптасады. Білім – ғылыми білі-мді, кәсіби Білім кімде болса, сол білікті ғылыми ҧ ғымдардың, білімді меңгерген, соны болады. фактілер –дің, заңдардың, кәсіби қызметте тиімді
заңдылықтардың, ғылыми пайдалана біледі.
принциптердің
жҥ йесі.
Іс – әрекет жаңа білім кӛзі, Студенттің қҧзыреттілігіне Біліктімен ісің жанып яғни білім мен іс-әрекеттің (компетенциясына) сӛз бен тҧрады, тығыз байла-нысын оқу іс-әрекет бірілігі жатады, Білімсізден кілең сҧмдық кӛрсетеді. Іс – әрекет сӛздің яғни оқу іс-әрекетімен тҧнады.
кӛзі, яғни тіл, сӛз іс-
әрекеттің айналысып студенттің тілі
Біліктіні тыңда, ақылдың нәти-жесі. Бҧл қалыптасады, дамиды, кезегі бҧлағы интериоризация: ішкі және -мен сӛз іс-әрекетке ӛтіп Білімді сӛз шырын, жанның сыртқы. Л.С. Выготский: дамиды –бір бірін дамытады.
қҧнары. «Слово венец делу» деп
жазған.
Ғҧламаның жыр дастан арқылы ҧрпаққа қалдырған мҧрасы―Қҧтты білік‖. Ол ғалымның іс-әрекетінің нәтижесі, ойлау іс әрекеті мен сӛзі. Әлеуметтік тҧрғыдан іс әрекет айналамызды бағытты тҥрде ӛзгертеді, материалдық рухани қҧндылықтар жасайды. Психологиялық тҧрғыдан іс әрекет белгілі бір мақсатқа жету ҥшін себепті тҥрде қҧралдарды пайдалану.
Бірінші мақсаты –жастарға ҧ лттық салт дәстҥр негізінде кешенді тәлім тәрбие беру.
Екінші іс әрекет пәні –фольклор, дастандар, ғақлиялар.Ҥшінші жағдайды анықтау- халықтың 131
тҧрмысы мен әлеуметтік жағдайын жақсы білуі.Тӛртінші пайдалану қҧралдары- заманына сай ең ҧтымды тәрбиелік қҧрал жыр дастанды таңдауы. Сӛз адам санасын қалыптастыруда іргелі рӛл атқаратынын сӛз шебері Хас Хажыб Жҥсіп Баласағҧн жақсы білген. Дастанның қуаты Жҥсіп тек тәлім тәрбиені баламен жастарға ғана арнамай, ҥлкен мен кішінің, ата анамен баланың қарым қатынасын, ҧлық пен қызметшінің, бай мен жарлының, білімдармен, ақындармен қалай сӛйлесу, адалдық пен кісілікке, қонақта ӛзін қалай ҧстау, қандай әйел алу керектігін, қолӛнер шеберлерімен қалай қатысу, мамандармен, сатушылармен, дихандармен, тҥс жорушылармен, жҧ лдызшылармен қалай қатысу керектігін дидактикасын берген.
Әулиелермен, бақсы балгерлермен, қара халықпен, оташылармен қатынас, бектерге қызмет кӛрсету заңдары мен тәртіп тәсілдері туралы, қызметшілердің хақы мен бектердің парызы қандай болуы керектігі осыдан он ғасыр бҧрын зерттеген. Қазнашылыққа қандай кісі керектігі, аспазшы, ыдыс басшы, шежіреші, хатшылыққа қандай кісі, елші қандай болуы, қақпа басына ер керектігі, уәзір мен әскер басы қандай болуы айтылған. Сондықтан болар мың жыл бҧрын бҧл кітап әлемге кеңінен мәлім болды. Солтҥ стік, оңтҥстік қытай мемлекеттері «Шаһтардың әдеп- қағидалары» деп атаған. Ҥнділер мен парсылар «Мемлекет дәстҥрі»десе, тҧ рандықтар
«Қҧтадғу білік» деп білген. Бес ғасыр ӛ те Еуропа мемлекеттеріне жетіп, кӛп сҧ ранысқа ие болған еңбек. Араға тағы бес ғасыр салып елімізге ғалым профессор А. Егеубаевтың аудармасы арқылы халқымыз жоғалтқанын қайта тауып отыр. Жҥсіп Баласағҧни Хас Хажіп Орталық Азияның белгілі ақыны Жетісу ӛңірі, Шу ӛзенінің бойындағы Баласағҧн қаласында дҥниеге келген. /Бҧрынғы аты «Қҧзорда»/.
Жҥсіп Баласағҧн «Қҧ тты білік» кітабында ҧлттық педагогиканың, психологияның даму ҥ рдісінің ғылыми негізінде терең әрі жҥиелі тҥрде заманына сай халықтық педагогика тҧрғысынан талдаған. Жҥсіп Баласағҧнның педагогикалық, психологиялық идеялары орыстың ғылыми педагогикалық еңбектерінде жалғас тапқан тәрізді, оған дәлел орыс ғалымы П. Ф.
Каптерев педагогикалық психологияның негізін қалаушылырдың бірі. Зерттеушілердің пайымдауынша педагогикалық психология деген тҥсінік ғылымда ғалымның 1877ж. басылып шыққан «Педагогикалық психология» атты кітабынан бастау алады дейді. К. Д. Ушинский
«Адам тәрбиелеудің қҧралы іспеттес, педагогикалық антропологияның тәжірбиесі» еңбегінде
*бала* тәрбие мен оқытудың нақ ортасында тҧр, бірақ тәрбиеге сәлде болса кӛбірек кӛңіл бӛліну керектігін айтады. Бҧ л еңбектер 18-19ғғ. жазылған.
Ғҧлама ақынның «Қҧтты білік» еңбегінде «педагогикалық процеске» анықтама берген.
Педагогикалық процесте тәрбиеленуші мәдениетті меңгеріп, еңбекқорлыққа, қоғамдық ӛмірге дайындауға бағытталған. Тәрбиенің басқаруымен жасайтын іс-әрекеттің мәні және оның қҧрылымы, мақсаты, міндеті, мазмҧны, әдіс-тәсілдері, іс-әрекетті ҧйымдастыру тҥрлері, нәтижелері айқын әрі ашық кӛрсетілген.
Ақылды –ҧлы, біл, білімді-білікті, Екеуі ҧлы етер, қонса, жігітті /152-бәйіт/
Мҧнда ақын «ақылды» (яғни тәрбиелі адамды) бірінші қойып, білім мен білікті соңынан меңгеру керектігін айтады. Ойшыл педагогтың бҧл идеясы екінші Ҧстаз атанған аль Фарабидің және орыс педагогикасының ғылыми негізін қалаушы К.Д. Ушинскийдің тәрбие туралы пікірлерімен ҧ штасып жатыр. Бҧл «Қҧтты біліктің» ғылыми деңгейінің жоғары екендігінің дәлелі. Бҧл еңбектің ғылыми қҧндылығы ӛз зерттеушілерін табары хаһ. Еңбекте педагогикалық идеядан ӛрбитін тағлымдар, тәрбие кӛзі ретінде заманына сай символикалық кейіпкерлер ретінде сипатталады. Әділ заң мен тура жол Әділдік ол Кҥнтуды Елік патшасы арқылы бейнелеп, Уәзірі Айтолды –бақ-дәулет, ырыс-байлық кейпінде бейнелеген, Уәзір ҧлы Ӛғдҥлмішті ақыл мен парасат десе, Ӛдғҧрмыш ол уәзірдің жҧрағаты тақуа жан қанағат, ынсап, сабырлылық арқылы бейнелеген.
Қазақ халқы тҧлғаны сипаттағанда «Тӛрт қҧбыласы тең» деп жатады, яғни кемелді тҧлғаны осы компонентер арқылы әділ, дәулет, ақыл, қанағатшыл қасиеттерін қарастырған. Бҧл
қҧбылалардың біреуі ілгерілемей немесе артта қалмай тепе тең болған жағдайда, тҧлға болмысының тҧтастығын, адами ізгі қасиеттердің ҥйлесімін тҧлға бойынан байқаймыз.
Ҧлы педагог, тәрбие мақсатын жҥйелеуге тырысқан. Халқының әдет-ғҧрпын, салт дәстҥрін, рухани асыл қазналарын жақсы біліп, одан ҥйреніп әрі ҥйрете білген. Халық педагогикасында сӛз бен істі ғҧлама жақсы тілек, жақсы сӛз, жақсы іс, халықтың белгілі ӛсиеттерін тәрбие мақсатында қолданған.
Жақсы тілек атасы сӛз, сӛзді жҥрек жылуына орап, адам кӛңіліне жеткізе білу-тәлім тәрбиелік ӛнер, шебер ҧстаздың қҧ ралы, тәрбиелік әдісі:
«Қҧтты білік» мазмҧны:
Тілек тілер болсаң – кӛңіл қҧ ласын, Ол тілекке жетпей тынбас,қҧлазып.
Ҧлылықтың бір белгісі біле бер,
Тілегіңе қолың жетсе тілеген.
Не нәрсені аңсап кӛңіл қҧ ласа,
Тілегіне жеткізем сол тамаша.
Тілесең сен болуды елге сҥйікті-Тәтті сӛйлеп, кӛңіл-тілді біріктір.
Жақсылық ет, есерліктен безгейсің, Сонда ізгілік келер, іздеп кезбейсің Қастық қылма арамдықты сайлама, Тый қҧлқыңды жақсылық ет қайда да.
Шарап ішпе арамнан бой тасала, Пасық болма, зинақорлық жасама.
Зинақорлық, шарап уын тигізер –
Жоқшылықтың жыртық тонын кигізер!
Тәрбие теориясы:
Ӛмірде Ақиқат ҥшін және соның ережелерімен ӛмір сҥру керектігін тәрбиелеу.
Оқушыларды тәрбие – легенде адами
қҧндылықтарға бейі-мдеу – тәрбиенің бірінші принципі.
Тәрбиенің екінші принципі балаға жылы сӛйлеу арқылы оның «Мен» деген санасын қабылетін сезінуге, яғни «Мен» әлемнің
орталығы ретінде сезінуге мҥмкіндік береді.
Тәрбиенің біртҧтастық принципіне негізделген.
Тәрбиеліліктің крите-рийі ретінде айтылған тәлімгерлік ой, әлі кҥнге дейін ӛзінің кӛкейкес- тілігін жоғалтқан жоқ, сонымен қҧнды.
Жан тазалығы, тән тазалығы – тәрбиенің негізгі кәзіргі кездегі проблемасы.
2 кесте Білім берудің жаңа
парадигмасы:
Оқушыларға, студенттерге ӛз бетінше оқу ҥрдісін тілеу – кәзіргі заманың білім беру парадигмасы.
Білім беру саясаты білім алушы –ларға
орталықтандырылған.
Оқушының қҧзыреттілігі айнала-дағы болмыстың санасындағы айнасы, кәсіби іс –әрекет жасауға икемділігі, дайындығы, бәсекелес –тікке қабылеттілігі.
Оқушы шын кӛңілмен, ықыласпен ӛзіне тиісті іс-әрекетімен,
қызметі-мен айналысса, сол жақсылық болып табылады:
Ондай адам айн-аласына тек қана жақсылық әкеледі Салауатты ӛмір сҥру салтын қалы-птастыру саясатымен ҧштасып жатыр.
133
Ықлым заманнан қазіргі уақытқа дейін оқыту мен бала тәрбиесінде маңызды қҧрал тіл екенін ақын айшықтап берді. Тіл кҥ рделі, жҥиелі символдардан, кодтардан тҧрады. Бҧ л символдар ғасырлар бойы қоғамдық дамудың нәтижесінен пайда болған.
Код символдар арқылы денелер мен заттарға мағына беру, мағынасын белгілеу екені белгілі. Дастанда тіл қҧдіретінің тәрбие жҧмысына ҥйлестігі жоғары деңгейде орайластырылған.
Ҧлттық педагогиканың бір бҧлағы ҧлы Абай Хакімнің еңбектеріде тәлім тәрбиелік ілімдері мол қазына. Ы. Алтынсарин, Т. Ізтілеуов, С. Торайғыровтың еңбектерінің тҥп тамыры «Қҧтты білік» пен бір екенін ғалым А. Егеубаев дәлелдеп отыр.
«Ӛнер алды қызыл тіл» дейді халық даналары. Халқымыз ертеден тәлім тәрбиесі мол, патриоттық сезімге толы, батырлық, адалдықа тәрбиелейтін жырлары мол. Талай жыр дастандар қҧрдымға кеткен болар, талайы жоғалудың сәл алдында тҧр. Тҥркітанушы О.
Сҥлейменов «АЗиЯ» еңбегінде, славьян халқының бетке ҧстап жҥрген «Слово о полку Игореве» поэмасында тҥркі халқына тән сарынның бар екендігін дәлелдегені ҥшін Кеңес ҥкіметінен талай қудалауға тҥскен еді. Шындық «біз» сияқты,тесіп шығатыны белгілі. Поэма Баян жыраудың аузынан жазылып алынғанын мойындаған жоқпа. 5-7ғғ. ҧмыт болған жазба мәдениетіміздің мҧралары Орхон Енесей, Талас ескерткіштерінің жазуларын дәріптегеніміз жӛн. Ӛткен ғасырдың соңында ғана Ыссық қорғаннан табылған жәдігерлік бҧйымдардағы бейнелер қазіргі жоғарғы оқу орындарындағы, Бейнелеу ӛнері мамандығының бағдарламасында ӛтіп жатқан ҧлттық нақышта стилдеу әдістеріне кӛрнекі қҧрал ретінде қолдануға болады. Жақында ғана қайта елімізге оралған халқымыздың философияға толы
«Қара жорға» биіне тоқталайық. Қанша уақыт ӛтсе де ҧлтымыз биді жылы қабылдап бірден таныды. Би қимылдарының бір қырынан асауды ҥиретуді байқасаң, бірде қыран бҥркіттің шҥйліккенін кӛресің. Кеңес ҥкіметі кезінде қазақтың биі болмаған дегенді айтып тҥрлі жасанды нәрселерді ҥиретіп бақса да олар ел арасында қолданыс таппады.Ҧлттық педагогиканың бҧлақ кӛздерін ашып, жаңғыртып артық жасанды дҥниелерден тазартып, жастарымызды тәрбиелеуде қолдана білуіміз керек. Жҥсіп Баласағҧн адами қасиеттің бірі ақылды және ол білімнен қоректенетін қасиетін анықтап берді. Дастандағы кӛкейкесті мәселе ол білім беруді әрі ол арқылы тҧлғаны қалыптастыру, іс әрекет пен тәсілдерді меңгеру.
Жҥйелі білім алу, білік пен дағдыны қалыптастыру, ақыл –ой, сана-сезімнің артта қалмауы, айналаға таным арқылы кӛзқараспен қарау керектігі жырланған. ―Қҧтты біліктің‖
педагогикалық, психологиялық ілімдерін тҧжырымдай келе, білім беру мен шығармашылық іс-әрекет, білік, білім, дағды бҧлар ортамыздағы қатынастың негізгі қҧралы екенін кӛреміз.
Салт-дәстҥрді жаңғыртумен қатар мәдениетімізді сақтау арқылы еңбектенуге баулиды.
Мемлекетіміз экономикалық дамудың жоғарғы бір сатысына кӛтерілді, енді рухани даму сатысының қажеттілігі ғылыми тҥрде дәлелденуінің қажеттілігі туындап отыр. Сондықтан адами қҧндылықтарды қайта бағамдау нәтижесі мың жылдар бойы жинақталып, бабаларымыздың тарихынан бізге жеткен тәлім-тәрбиелік мҧраларды жастарымызды тәрбиелеу ҥшін қолдануымыз керек. Педагогика ғылымында ҧлттық мектептің негізі болатын дастан ол―Қҧтты білік‖.Мҧндағы педагогикалық, психологиялық ілімдер қоғам ҥшін, болашақ ҥшін әрдайым керекті дҥние,бағалы қҧнды еңбек. «Қҧтты білік»
халқымыздың педагогикасының, тәлім-тәрбиесінің ғылыми қайнар кӛзі ретінде ҧлттық педагогиканың моделін жасауға сарқылмас негіз бола алады.
Әдебиеттер
и А. Егеубаев Ж. Балсағҧн «Қҧтты Білік» А. Жазушы 1986.
и Абай /Ибрахим Қҧнанбаев/2-томды шығармалар жинағы. Алматы Жазушы –т-2 и З. Әбілова, Қ. Қалиев. Этнопедагогика.
и Имандылық -тәрбие тҧғыры. Әл –Фараби атындағы ҚазҦ У-хабаршысы. 2002ж.№1.
и Иванов С. И. О «Благодатном знаний» Ю. Баласагунского.-М: 1983.
