фольклорында да қара өлеңге ұқсас жанрлардың бар екендігін айтады. Өзінің «Мың бір маржан» атты еңбегінде ол: «...Орыстың «частушкасы», тәжіктің «рубоиы», «ашуласы», өзбектің «қошығы», түріктердің «маниі», жапонның «хоккуы», индонезиялықтардың
«пантуны», скандинавиялықтардың «квазурасы» өзіндік дара көркемдік-эстетикалық ерекшеліктері болғанымен, бұқарашыл өнер ретінде күні бүгінге дейін ел ішінде тоқтаусыз туындап жататындығымен қазақтың қара өлеңіне мейлінше ұқсас» –деп жазады [3, 41].
Қорытындылай келе түйер ойымыз, қара өлең ұлттық фольклорымыздың ең елеулі жауһарының бірі болғандықтан, оның тууы мен қалыптасуы, жанры, лирикасы қазақ ауыз әдебиетін зерттеудегі маңызды мәселердің бірегейі.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. А.Н. Веселовский. Историческая поэтика.– Москва:Высшая школа, 1989.– 408 с.
2. Б.Уахатов. Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы.– Алматы: Ғылым,1983.
– 157 б.
3. А.Сейдімбеков. Мың бір маржан. – Алматы: Өнер, 1989. – 256 б.
4. З.Ахметов. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Фолиант, 2002. – 408 б.
5. Бабалар сөзі. Жүз томдық. Т.70. Қара өлең. – Астана: Фолиант, 2011. – 504 б.
6. Ақатай Сәбетқазы. Інжу-Маржан секілді. – Алматы: Өнер, 1995. – 420 б.
ОӘК 376017
ӘЛИХАН БӨКЕЙХАН ЖӘНЕ АСТРОНОМИЯ ҒЫЛЫМЫ Өскен Әсем Мақсатқызы
Нұр-Сұлтан қаласындағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің 2-курс магистранты, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.
Ғылыми жетекшісі – Д.Қамзабекұлы
"Елдің тұрмысын, тілін, мінезін білмеген кісі көш басын да алып жүре алмайды,"- деген ұлт көсемі Әлихан Бөкейхан, өз елінің тұрмысын, тілін, мінезін жеке басынан да артық біліп, артық көрді. Әрбір атқан таңын халқының игілігі үшін арнаған ұлт жанашыры Ә.Бөкейхан, іргесі мықты ел болу үшін халқына ғылымды игерту керек екенін терең түсінді.
"Адам әуелі "көрдім, есіттім, сездім" деп нанады, осыған ұйиды, иман келтіреді.
Бұл мүшелде көрген, естіген, сезген білімге жатады. Жарқ еткен жайдың оты, күркіреген күн, бурадай бораған табиғат тексерілмей, сыналмай сол бойда керемет болып кете береді," - дейді, алаш ардақтысы Әлихан Бөкейхан орыс оқымыстысы Д.М.Грабеден аударған «Дүниенің құрылысы» атты оқулығының «Беташар» («Кіріспе») бөлімінде. Автор ғылымның дамуына тоқталмас бұрын әлемнің пайда болуы туралы алғашқы көзқарас мифологияға тоқталып өтеді де, "Күннен, жұлдыздан бастап қолдан жонып алған жоңқаға дейін «құдайым» деп атам баласы табынған. Неше түрлі иман, дін, бұлардың қызметшісі әулие, пайғамбар, шаман, ишан өз алдына әулиелік құрған;
ағаш, үңгір осы наным-иман мүшелінде адамға пайда болады. Адам жоқтан өзгені құдай қылады, ағашқа, тасқа, өгізге табынады. Ерсіз әйелді екіқабат болады деп нанады...," - деп, қазақ қоғамындағы мифологиямен қатар жүрген «тәңіршілдіктің» белең алуын айтып өтеді. «Бір өзеннен екі өтпессің,» деген пәлсепеші Гераклиттің тұжырымдамасынан бастап, "... Адам баласы осы күні электрлік күшін бұзаудай байлап, өгіздей мініп телеграм, телефон, трамвайға құлақкесті құл қылып жұмсап отыр. Сын дәуірі іске
ң і і ң ш і.
1926 « ү ің ұ » ң « ш » і і
. , ш ң ш ( ) ң
, ң ңі і і ү і і і і.
"Е і ы ы ы ғ ы , қы і ы ғ ы шығ ы , і і құ ы ү шығ і ы үш і ы", - і . , "Н ы , ы , і і – і і ің үш үш і, үш қ ы ы" [2, 212],- і. ү , ы – і іңш , і ( ),
ы – э ( ә і ) , і і – я . . ң
ұ үш ( ң) і , ...
ң ш , « ? ?»
ұ ң і , , і , і ш ү іш
. « ұ , ң ү і , ң ү і ү і і ұ ,
ұ ң ү і і ұ », «ү і і ұ » «
, , і ұ »
. , « ?» ұ ң «
?» і і ұ , і і ш ,
ү ү .
ү ің . . . 6 і , , . .
.
і і і ің і ,
і ү і ің . ң
VI-XVII ің « ү і »
ұ , ұ ұ ің
« – ш » ұ , Ч ің –
і і і, ің – ің ү і; І
, , , і і і і і
ң ң ш ; , ң
, ш ң і і і. ң « ш » і і
ң , ң ң і і
я ң ш . ң і . ң
і і і . ң і ұ
ұ , ү і і ү і і і . і, і і ң
э я ық ( ә э ) я ық
ұ ұ і і .
ң ш ң
і і і ң , ң
і і і і і і. ұ
ш . ү і . . ң
« і і» (1924 ), . . ің « ү ің ұ » (1926 ),
. ің « ің ш » (1926 ) « »
ш .
. ң ң ң ң
і і ш і і, – і і - і і ү і , і ү
і . , . ң 1926 « ң »
ң №14-15 « ұ і : » :
" ұ – і і і ің ө ы ы яқ ы қы , ы ғы ы і і. ғ
ы ү і ә і қ ғ ы « ұ » ғ . қ ғ ы ың қы ы
, ұ « ұ » ө і ө і і , ұ ығы ғ .
қ ғ ы ың і і і , қ ғ ы ы ы ы ұ ы ү і , і ің
ө і ө і і , құ ы қ ы "[3,260], - , і
ш .
ХХ ы ың ы ы ы ы ы ы ы ың і і і ы
ы ы . х ың і ы ы ы і ы ы,
ы ы ы і і і ы ің ң і і ы ы ы ы
. і, ы ы ың ы х ы х үші ың ү ы ы
і ы ш ы ы і і ы ы . ы
х ың « і » (1927 .), « ң » (1900 .),
«Мұ і х : ы » (1926 .) ы, і і, « ы ы ы
ы ы ы і» (1915 .) ы ы ы ы ы. і
ы ,- я ы ұ . х і ы ы ы
ы ұ ы ы і ұ . ы ы ың ы ы – і .
, . х і і ың ы я ы ш я ы ү ү і .
ү і і і ің ы ы ы ы ы , ң ш шы ы ыш
ы, ы ы . х ың « ү ің ұ ы ы ы»
ы ы ы ы .М. ы ы. - (54) ұ ы ұ
ы ХХ ы ың ы ы ы ү ң ы ы. і, і і
і і , ы ың ү і , ң ы ың і ы ы үші
ы ы , і ы ы ы ы ы ү ы ү і. , " ү і,
ұ ы ы, ы і ің Ж ғы ы ы ы» ы ы
ғ , ы ы ы ғ . Т ғы ы , ө ың ы
ұ ы" [2, 212] ,- - ы ы ы ы үші , х :
"Н ғыш ығы ы ы ы ы ы ы . ү , ұ ы Ж ы,
ы , ө ың ы » і ы ы ы
і ы і ы , і ың шы !" [2, 212],- , ы і ы - і
ы ы , х ы ың і шы , і і ұ ы ы ы ы ы
( ы ) шы і.
ы : ш ; Дү ің құ ы ы ы; П ; Дү ің ы үші;
Ж – ; Жы ың қы , , ғы ұ ы, ү қы ы; К ; Кү [Тә і ]; ; Кө ң (Кү ұ ы ); К ; Жұ ы ы ; Көш і ұ ы ; Дү қ і қы ы ұ ғ үш ы ы 14
і ұ ы. і ы ы ы , ы ы і ш
ы і .
ы ың ы ш і і і , – қ қ ың ү і і і
і , х ық ың ұғы ы ү і ы ы ы , ңі і
ү і і і ш і.
" ұ шы ү ы ғ шығы ы ы , ғ
ш ү ің ы ығы ө ы ұ ы ы ө і " [2, 220],- ы
і і . « ш ү ің ы ы ы ». ы ы
ң . Мы ы ы ы ы шы ің ы ы ы
ш ү ің ы ы ы ы і , ы я ы ұш ы ың ұ
і і ңі ү і і , ы і і ы .
"Ж ші і ө ш і. Ж , Ж ү ің ұ ғы . ұ ы
ш ы ү ғы ө і і ы . Ш ің ұ ғ ы –
ұ ың ы ығы, ө ңі ( і . .) і . Ж ің ы ө ңі – 12
ың 700 ( 14 ш ы ы = 15 . . )," - і ы ы . х . ұ ң і і ші і ің ң ы ы ы , ү і ы ы, і і , іші
ы і ы үші « ү ің ұ ы»
ү і і і ү . і і, ұ ы ы ы ы ы ы , ы ы шы-
ы і і ұ ың ы ш і і , ү і і ұ ы ы
ы ы ы ы ы ы , шы ың і ұ ы і .
"Ф ұ ғы шы ұ ы шы ы , ү і
ы ы ы і і , ә ың ы ғы і , «
ү өң , » ы ы ы і"[2, 227-228], - ы
ғ ң ш ө і , ң я .
К - ұ ө і і ғ ө і ү і і і я , . ө і
ө і ө і ү і ң і і і. ұ ң
ғ ө і і ш і і ү і і і ө .
"Ж ің ә і 81 қ ү . Ж ұ ққ – і і қ ,
ә і ы і, ө і Ж ің ы і і ы і і і" [2, 231] , -
ө і « і, ө і » ө і і Ж ің
ш ү і , " і ің ш ы і қ ы
і і ө , ы ү і і өң шық , і қ і і
ө і і , ы ү ң і. ұ Ж ің ү і і ә" [2, 233],-
ө ш ұ ң, ш ң, ш ң і і ң .
. ө ң ұ «ш » ш ғ
і. Т ғ і і ғ . ө ң і і і , і і ұ ғ
. і , ң ұ ғ ғ – ғ
ғұ ңі ұғ , ғ , і
і ң і.
ң і ш і і т р р ұғы р ың ры ш
қ қш ғ ығы. ұ ң ш ғ ү і і і . і і
ң ғ «ғ ш » ұғ ң ХХ ғ ң
ғ ғ . ө ғ ө і і і.
" ң і і ық шы қ ы қы , ы і і
і – і і і і і і і. ұ і і ұ ы і ққ . О ің
і і ұ ы – , – қ ы , ң ы. О ы і ө і і і ің
ы шыққ . О і і і ө ү ұ ы , ө ық ә і
шы қ ың ү і і шы ы",- і ө .
. ө ғ ің іші ұғ ғ ү і і і ө і ө і
ұ ғ . ғ , я – і і і , –
ш ғ ғ . М і і ің ң –
шы, -ші ұ ң ғ і і і і і і ің
ү . ұ я : " я ( , astron – ұ ы ә
nomos – ң) – ыш ық ің құ ы ы ы, ы, құ ы ыш ық
ү ә ұ ы ы ы " [1, ],- . ұ
ү ш . Ті і, і
і .
, ш ш ғ ғ ө іш
ғ :
Т – қы ы ү і , я – ұя ы ұ ы , – , ш я
– іқ қшы, – Ш , ш –
қ ық ы (Ш М ), я – і, –
шы, ұ ы шы; – ы ы , 95 ы ө і ің ө і – 95,4; ү ү і –
ү қ ы, – ұ , я – , я –
я; – , – ы ы , И ғ –
, – і і, М – М ұ ы,
– Г ұ ы, – қы - ; – қ , – ұ ы, –
і , – ш я , – ы , – қы , – ы, – құ ,
– , – ү і , – құ , – ық,- ғ .
. ө , і і і ү і і і
ө ш ғ і . Ті і, ұ ғ
і і ұ і . Т , – ұғ ,
ш і – , – , ш я – ұ , ш і і – ү і
ғ .
ы ың ғы ы ығы ың і і ің ы ғ ы ы
і і і ғ ығы ғ ы . О ы ың ғы ір р ш і і – ы ың
іш і ұ ы. ы- ың ғы ң ы ң і, – ы ың
ы , і , ы ғ , ы ың ғы ы і і і і . І і
ы ңі , і ы ы – ғ ы ғы ы ы ы ғ
ң ы , ң ы ы і ы ығы я , і і
і ы ғ ( ы ы, 22- і ңы ). ы і і
ғы ы і ғ , ығ ғы ы - і і ің і і і ы і ,
- ңы ғ ы ы ы. ы ы ғ ы ы, ы ы ы
ы ы. ың і і ы і ы ың ғ ы ы
. ы ы:
- "К ғ і і, ің ы ы К і ғ –
і ы ы ың ы ғ – " ". і ің "Ш ";
- " ің ы ы – . – і ің ғы ы ың ы";
- " ң і і, і ің ы ы і ің
ы ың ы ғ , ің ң і – Ю ";
- "Ю ің ы ы і ің ы ы ың ы ғ , ң
– "[2, 224-225];
"20- ы ың ы . ы ы і і і Х ы ғ
ы ың ығ ы ғы ы ың ы ы ы
і і і ғы ы і і ы ы і. і Х.
ы – , я, . ы, . ы, . ы,
. ы – , , . Ш ы – я, , . ы –
, . ы ы – я, . К ң ы – я, і , ,
. К і ы – і , , , . ы – я, я, .
ы – , . ы – , . ы ы, .
ы, . Ш ы, . ы – і ы ң ы" [4, 429],-
ы і і ы ғ ы . ы. ы, ХХ ғ ы ың ы
я ы ы ы ың і і і ы і і і
ы ғ ы і і. ы ы ың ығы , –
ы ың ха ы ың ұғы ы а а і а а ы ы , ңі а ы ға, а ы а а ыға өш ы ы , ы ың іш і а ұ ы ы ашы ө і.
я ы ы ың ы ғы ы і і ы ы ХХ ғ ы ың
ы ғы ғ ы і ғы ы ы і і , і ы.
" а а ың ыға а а а а ы, а а а ы а ы аша ы і , а а ы ы і і ?!"- , і і і , ы . ы
ы ы. ың ғ ы ың і ,
і , і і і ғы ы ы і ы ы . і і ң ,
ың ы ы і і і і – ың і і ғ ы ы
ы ы . і і – і , і , ы ғы , « і ғ , і
ң ығ » і і ы ы, ңы ғы ы ы ы ы ы !
і , ы і , і і і і ы ы
і і !
ы ғ ә р і і і
1. " ". ы э я ы / . . ы . – ы:
" э я ы" я ы, 1998. – 720 .
2. . Шығ ы – я / Ә ха Бө ха . – ы . і і
. – : « ы » ы, 2016. – а а ша, ы ша.
3. . – ы, « э я ы». я ы – 1995.
4. .И. . ы: 1924 / ы я ы ғ :
.; ы і і ы я ғ : ғ
. ., ш . ., . ., . . . .,
., . ., і . .; і і :
. / – : , 2009, - 442 .
376017
Ә І Қ Һ , Ұ Ғ Ғ Ы
. . у е о
. . , -23 , - ,
ші і – .
- ң ңі , і і і і і .
, і і і, і ,
і ің ң ң , ң і і – , ң ,
і і. ң -
ң і ,
. ө і і ш
і . ш ш –
і, і ш ің, ің і і і і.
ші і і і ің
і і ш ө .
ө ө і ө і ө і ің , ң
ңі і ң ң ө
, ң ің ,
ш ң і - і ө і і і ш
, ө і ш ө ө і, ң . ,
ің ө ш і. ө і ш ң і і і і і
і і
і ө і. і ң і, ө
ш ң ші ң і ің і і. і і ң
ө і і і , і ң ө і і
і ің і і . і - і і
ің і і і ө ш ң «іш і і »
. і .
«Э ( . Existential – , і ші і , ) – ң
ң, і ші і і ің і, ң
і . Э ші і
і і ш і і ің ,
і . ші і ң ,
ң ө , і ө і і ң ө і і ің і
ш і і.
Э і і ші і і і
, 30-40-ш , XX . 50-60 . ,
. Э ң ө і і і ш ш і ш
ө і : і ( . ); і ( . . , . , . ),
( . - ).
