ӘОЖ633.2.03

(1)

ӘОЖ633.2.03 DOI 10.56339/2305-9397-2023-2-2-261-271 ҒТАХР 68.35.47; 68.29.15

Кукушева А. Н.,PhD докторы, негізгі автор, https://orcid.org/ 0000-0002-9432-2072

КеАҚ «Торайғыров университеті», Павлодар қ., Ломов көш. 64, 140000, Қазақстан Республикасы, [email protected]

Какежанова З. Е., ауыл шаруашылығы ғылымдарының магистрі, https://orcid.org/ 0000-0003-4950- 7331

Уахитов Ж. Ж., ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, https://orcid.org/0000-0002-7090- 7834

Сарбасов А. К., агрономия магистрі, https://orcid.org/0000-0002-2507-7835

КеАҚ «Торайғыров университеті», Павлодар қ., Ломов көш. 64, 140000, Қазақстан Республикасы, sarbasov–[email protected]

Мустафаева Н. Б., PhD докторы, https://orcid.org/0000-0002-0141-7196

Kukusheva A. N., PhD, main author, https://orcid.org/ 0000-0002-9432-2072

NJSC «Toraigyrov University», Pavlodar, st. Lomov 64, 140000, Republic of Kazakhstan,[email protected]

Kakezhanova Z. E., Master of Agricultural Sciences, https://orcid.org/ 0000-0003-4950-7331

Uakhitov Zh. Zh., Candidate of Agricultural Sciences, https://orcid.org/0000-0002-7090-7834

NJSC «Toraigyrov University», Pavlodar, st. Lomov 64, 140000, Republic of Kazakhstan,zhassan- [email protected]

Sarbasov A.K., Master of Agronomy, https://orcid.org/0000-0002-2507-7835

NJSC «Toraigyrov University», Pavlodar, st. Lomov 64, 140000, Republic of Kazakhstan,sarbasov–

[email protected]

Mustafayeva N. B., PhD,https://orcid.org/0000-0002-0141-7196

ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНЫҢ ДАЛА АЙМАҒЫ ЖАҒДАЙЫНДА ТОЗҒАН ЕРКЕКШӨП ЕГІСТІКТЕРІН БЕТКІ ЖАҚСАРТУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТИІМДІЛІГІ

EFFICIENCY OF SURFACE IMPROVEMENT METHODS FOR DEGRADED AGROPYRUM PECTINIFORME CROPS IN THE STEPPE ZONE OF THE PAVLODAR REGION

Аннотация

Мақалада Павлодар облысының дала аймағы жағдайында еркекшөптің (Agropyrum pectiniforme) тозған көпжылдық шөптеріне механикаландырылған құралдармен беттік өңдеудің әртүрлі әдістерінің тиімділігін бағалау бойынша зерттеу нәтижелері келтірілген.

Еркекшөп өсімдіктерінің кейбіреулерінің, олардың сабақтарының, өсінділерінің, гүлшоғырлары мен тұқымдарының жыл сайынғы өліміне, сондай-ақ жаңа көктемгі өсінділердің пайда болуына және жыл сайын жаңа тамыр жүйелерінің қалыптасуына байланысты шөптің тығыздығы бірнеше есе артады, ал өсімдіктердің қоректену аймақтары минималды мәндерге дейін азаяды, бұл жемшөп алқаптарындағы өнімділіктің төмендеуіне әкеледі.

Алынған мәліметтерге сәйкес, беттік механикаландырылған өңдеулерді қолдану топырақтың тығыздығын 0,05-0,09 г/см³-ге төмендетіп, оның су өткізгіштігін жақсартып, бақылаумен салыстырғанда (өңдеусіз) топырақтағы өнімді ылғал қорын 11,1-37,1 мм-ге арттырды, егінді дискілі тырмамен және дискатормен өңдеу кезінде 37-43%, ең көп ылғал жиналды. Тығыз томарларды бұзу, топырақты қопсыту және өсімдіктер үшін оңтайлы қоректену аймағын құру арқылы шөптің тығыздығы жыл сайын артады , яғни 20-37 дана/м². Бұл әдістер топырақ

(2)

көрсеткіштеріне ғана емес, сонымен қатар еркекшөп өсімдігінің жасыл массасының өнімділігіне де оң әсер етті: инелі тырма мен дискілі сыдыра жыртқыш нұсқасында орта есеппен екі жыл ішінде сәйкесінше 17,55 және 18,53 ц/га құрады, ауыр дискілі тырма нұсқасында 28,11 ц/га және дискатормен өңдеуде 25,85 ц/га, бақылаудағы өнімділік 8,2 ц/га құрады.

ANNOTATION

The article presents the results of research on assessing the effectiveness of various methods of surface treatment with mechanized tools on degraded herbage Agropyrum pectiniforme in the steppe zone of the Pavlodar region.

Due to the annual death of particular plants, their stems, shoots, inflorescences, and seeds, as well as the appearance of new spring shoots and the formation of new root systems from year to year, the density of the herbage of Agropyrum pectiniforme increases several times, with the areas of plant feeding decreasing to minimum values, which leads to a decrease in yields on Agropyrum pectiniforme forage lands.

According to the obtained data, the application of the surface mechanized cultivation has reduced the soil density by 0,05-0,09 g/cm³, improving its water permeability and increasing the reserves of productive moisture in the soil by 11,1-37,1 mm compared with the control (no treatment), the most accumulated moisture was under the treatment of crops with a disc tiller and a disc harrow – by 37% and 43%. Grass density increased by 20-37 items/m² by destroying dense sod, loosening the soil, and creating an optimal area for plant nutrition. These methods had a positive impact not only on soil indicators but also on the green mass yield of Agropyrum pectiniforme: in the variant with needle tiller and disc harrow, the yield was 17,55 and 18,53 c/ha, respectively, in the variant with heavy disc harrow 28,11 c/ha and with disc harrow 25,85 c/ha, in comparison with the yield of the control – 8,2 c/ha.

Кілтсөздер: еркекшөп, үстіртің жақсарту әдістері, тозғанегістік, биіктігі, шөптіңтығыздығы, өнімділігі

Key words: granary, methods of surface improvement, degraded crops, height, density of herbage, yield

Кіріспе. ҚРАШМ Павлодар облысындағы жерлердің жай-күйімен пайдаланылуы туралы жиынтықтал дамалық есебіне сәйкес 01.11.2021 ж. Жайылымдардың үлесін ебарлық ауылшаруашылығы алқаптарының 67% (4715,1 мың-га) тиесілі. 2021 жылыжайылымдардың мәдени-техникалық жай-күйінбағалау олардың деградациялануының бірнеше негізгі себептерін анықтады: түкті қауырсынды шөппен немесе тарсамен бітелу (Stipa capillata L.) (12,9%), жерлердіңтапталуы (8,7%), бұталардыңжайлап алуып және өсуі (5,1%) [1].

Тозып, тақырлануға, тапталуға ұшыраған жайылымдардың өсуі көбінесе дұрыс емес антропогендікәрекеттердің (малжаю, улыжәнежеугежарамсызөсімдіктердіңжайлап кетуіжәнет.б.) және климаттың өзгеруінің салдары болып табылады, алқұндыжемшөп көпжылдықтары түсіп,

арамшөптердің өнімділігі төмен шөптердің саны артады,

бұғанбірқатарғалымдардыңеңбектерідәлелболаалады [2; 3]. Мұндай жерлер үшін оларды қалпына келтіру бойынша мәдени-техникалық іс-шаралар көзделуі тиіс (шөптердіқосымша егу, жайылымайналымы, «жасарту» мақсатындаүстіртжақсартужәнет.б.).

Бұл Солтүстік Қазақстан жағдайында Г. Ж. Стыбаевпен А. А. Байтеленованың зерттеулеріндедерасталады, авторларжазғандай: жайылымдағы малдардың жайылу режимінің өзгеруі, оның шінде жайылым жүктемесінің ұлғаюы фитоценоздың түрлік құрамының, үстемдік құрылымының және өнім процесінің қарқындылығының өзгеруіне әкеледі [4].

Б. Н. Насиевпен А. К. Бекқалиевтің деректері бойыншаБатыс Қазақстан жағдайында малдың шамадантыс жаюк езінде топырақтың 1,38 г/см³дейінқаттытығыздалуы, қарашірік және жылжымалы фосфордың құрамы сапасының төмендеуі байқалды, бұл ретте топырақтың тұздану процесі күшейеді [5].

Қытайдың солтүстігіндегі Хоркиннің жартылай құрғақ құмды жайылымдары жағдайында ғалымдар жануарларды асыра жаю кезіндегі өзгерістерді атап өтті: өсімдіктердің деградациясы, топырақ қасиеттерінің және оның микробиологиялық белсенділігінің төмендеуі, жел эрозиясының көрінісі [6].

(3)

Сонымен қатар, Ішкі Моңғолияның (Қытай) солтүстік-шығысындағы Хулунбуир жайылымында жайылым қарқындылығының артуымен дәнді, бұршақ және көміртегі, азот және фосфор қорларының азаюы анықталды [7].

Неміс ғалымдарының зерттеулері бойынша қарқынды мал жаюдан кейін дала топырақтарының физикалық және химиялық параметрлерінің нашарлауын растайды, бұл көрсеткіштер бес жыл бойы мал жаюды азайту немесе алыптастаукезінде тұрақталады және 25 жыл мал жаюға тыйым салудан кейін айтарлықтай қалпына келді [8].

Сонымен қатар К. Г. Магомедов те, малдың жайылыунан кейін, тығыздалған топырақтың бетінен булануүрдісі күшейеді, бұл құрғақ және ылғалды топырақтарда ылғалдың жоғалуына әкеледі, алылғалдышалғындарда ылғалөткізгіштігімен ылғал сыйымдылығының төмендеуі нәтижесінде батпақтануға әкеледі, яғни топырақ жағдайларына байланысты жануарлардың әсерінен, топырақ бетінен ылғалдың жоғалуынан емесе жайылымның галофикациясына дейін әкеледі [9].

Демек, деградацияланған жайылымдарды жақсарту жолдарын іздеу және оларды ұтымды пайдалану мәселелері өңірдің мал шаруашылығын дамыту үшін өзекті болып табылады.

Н. А. ДонскийжәнеД. А. Мора Иларионшымды-карбонатты топырақта шығыс ешкі шөбінің (Galegaorientalis Lam.) ескі, тозғанегістігінекііздідискілеу және бұршақты, дәндішөптердің

тұқымдарын себу арқылы үстірт жақсарту әдісін ұсынады,

осыәдістіқолданғанкездешөптердегіүлесі 78%-ғаөседіекен [10].

Ставрополь өлкесінде құрғақ дала аймағында 1-2 дәнді шөптермен 3 түрлібұршақ тұқымдас шөптердің қатысуымен өңделген шымды шөптерге бұршақ-дәнді шөп қоспаларын әртүрлі себу

арқылы азғынданған шөптерді үстірт жақсаруы 2-3

жылішіндедалажайылымалқаптарынтезқалпынакелтірудіқамтамасызетті [11].

Солтүстік Қазақстанның құрғақ дала аймағы жағдайынд ағалымдар топырақтың ылғалдылығына байланысты жылдар бойыншае ркекшөп шөптерінің өсуіне азот, фосфортыңайтқыштарыныңжәнеучаскелерді John Deer дискілітырмаменжәнеБИГ- 3Аинелітырмаменөңдеудіңоңәсерінанықтады, яғни өңдеусіз, бірақ тыңайтқышпеннұсқасыменсалыстырғандакөктемдеертеөсу,

вегетациялықкезеңдеөсімдіктердіңжеделөсуімендамуыбайқалды [12].

Жайылымдардытабиғиқалпынакелтіру, орташадеңгейдемалжаюжайылымдысақтайотыру, жемдікшөптердісебуарқылыжайылымдықжерлердіжасандықұруданқарағандаэкономикалықтұрғыд антиімдірекдепсаналады.

Құрғақклиматжағдайындатабиғишөптердіжақсартудыңмаңыздыэкологиялықрөлітабиғидалаөсімді ктерініңарқасындажайылымдықжерлердіңбиоалуантүрлілігінсақталадыжәнетопырақэрозиясыазая ды [13].

Батыс Қазақстанның шөлейт аймағының жағдайында айналмалы мал жаю жүйесі шөлейт жайылымдардың өнімділігін 0,43 т/га арттыра отырып, өсімдікжамылғысымен топырақ көрсеткіштерін сақтауға ықпал ететіні анықталды [14].

Алайда, құрғақ дала аймағының топырағында ылғалдың болмауына байланыс тышөптерді

үстінен себу тиімсіз болуым үмкін,

өйткенінашарылғалментопырақтыңжоғарғықабатыкебедіжәнешөптердіңөскіні өсудіңбасындақұртылуы мүмкін.

Қазақстанның олтүстік-шығысында (Павлодароблысы) жайылымдық жерлерді жақсарту мәселесі өте маңызды, өйткені өңір аумағында 41,7% деградациябелгілерібар ірі жемшөп алқаптары орналасқан.

Павлодар облысының дала аудандарының шабындық-жайылымды қалқаптарынданегізінен еркекшөп (Agropyrum pectiniforme)шөбімолынанорналасқан, өйткеніолшөпдайындауүшінде, мал жаю үшін де өте құнды дақыл болып табылады. Ол тіршілік ету ортасының

қарапайымдылығымен, жемшөптіңжақсықасиеттерімен,

өнімдіұзақөмірсүруіменжәнетопыраққасиеттерінежағымдыәсеріменерекшеленеді [15].

Осылайша, біз топырақ көрсеткіштеріне және еркекшөп өсімдіктерінің өнімділігіне неғұрлымтиімді әсер ететінін анықтай отырып, әртүрлібеттік механикаландырылған өңдеулер арқылы бар тозған еркекшөп алқаптарын жақсарту мақсатын қойдық.

Материалдар мен әдістер. Зерттеу нысандары– Қарабалық 202 сорты,

тозғантығыздалғанеркекшөпалқаптары. Зерттеулер 2021-2022

жылдарыПавлодароблысыЕртісауданының «Замандас»

фермерлікшаруашылығыныңаумағындажүргізілді.

(4)

Тәжірибелік учаскенің топырағы – оңтүстік карбонаты қаратопырақтар. Зерттеу аймағының ылғалдылық коэффициентіне сәйкес аймақ өте құрғақ деп сипатталады, яғни өнімділіктің негізг ішектеуші факторы ылғал тапшылығы болып табылады.

Тәжірибесұлбасы:

1 нұсқа – өңдеусіз (бақылау)

2 нұсқа – тістітырмаменөңдеу (Зиг-Заг) 3 нұсқа – инелітырмаменөңдеу (БИГ-3A)

4 нұсқа – дискілісыдыражыртқышпенөңдеу (ЛДГ-10) 5 нұсқа – ауырдискілітырмаларменөңдеу (БД-5)

6 нұсқа – дискатормен өңдеу (жылдам сыдыра жыртқыш)

Тозған еркекшөп алқаптарын өңдеудің барлық түрлері бір күнде жүргізілді (12 маусым 2021 ж.). Өсімдіктерді есепке алу және бақылау жалпы қабылданған әдістер бойынша жүргізілді [16;

17]. Тәжірибе үш рет қайталанды. Есептік учаскенің ауданы – 100 м².

Нәтижелер және талқылау. Жауын-шашынның таралуының қолайсыз сипаты көктемнің және жаздың бірінші жартысының салыстырмалы түрде жиі күрт құрғақшылығын анықтайды.

Осы кезеңдердегі топырақ ылғалының жетіспеушілігі, желдің белсенді белсенділігі және ауаның төмен салыстырмалы ылғалдылығы өсімдіктердің өсуі мен дамуына кедергі келтіреді. Мамыр және маусымның бірінші жартысы әсіресе құрғақ. Бұл өсімдіктердің өсуі мен дамуын топырақтағы жинақталған ылғал мөлшеріне күрт тәуелді етеді. Көбінесе шөпті «жасарту» кезінде топырақты өңдеудің сәттілігі және олардан кейін тамырдың өсуі топырақтағы қол жетімді ылғал қорына байланысты.

Ертіс ауданындағы ылғал қорын зерттеу бойынша біздің алдыңғы зерттеулеріміз күзде жауын-шашынның еркекшөп егістігі шамамен үштен бірін сіңіретінін, ал қалған ылғалдың буланатынын көрсетті. Сондай-ақ, күзде ылғал қорының өсуі негізінен топырақтың жоғарғы жарты метрлік қабатында болатынын атап өткен жөн.

Бақылауларға сәйкес, 2021 жылдың көктемі салқын болды, бірақ жауын-шашын аз болды.

Тозған еркекшөп егістігін өңдеуден бұрын өнімді ылғал қоры тәжірибе сұлбасына сәйкес қанағаттанарлық – 101,7 мм деп бағаланды.

Біздің есептеулеріміз ылғалдың ең көп шығыны (тәулігіне 5,1 мм) «түтікке шығу – сабақтану» кезеңінде байқалғанын көрсетті, содан кейін бұл көрсеткіштер күрт төмендеп, вегетациялық кезеңнің соңына қарай тәулігіне 1,9 мм-ге дейін құрады. Жауын – шашынның едәуір бөлігі наурыз айында – 22,1 мм, алайда жауын-шашын жетіспеді, яғни сәуірде (3,8 мм) және мамырда (7,7). Жазғы кезең температураның жоғарылауымен сипатталады. 2021 жылдың маусымы мен шілдесінде орташа айлық ауа температурасы қалыптыдан жоғары болды, сондықтан маусым, шілде және тамыз айларындағы орташа айлық ауа температурасы 22,6°C, 24,8°C, 22°C болды, орташа көпжылдық мәндерден сәйкесінше 2,2°C, 3,1 және 1,3°C-ге асып түсті.

Жалпы, топырақтың ылғалдылығын бағалауға сәйкес, өсімдіктердің өсуі мен дамуының маңызды кезеңдерінде (түптену және түтікке шығу) өсімдіктерде ылғал жетіспеді.

Н.М. Бақаевтың зерттеулеріне сәйкес, 1 см толығымен құрғатылған оңтүстік қара топырақты (солу ылғалдылықта) суландыру үшін 2 мм жазғы жаңбыр қажет [18].

Өңделмеген бақылау нұсқасындажауын-шашын болмаған және қатты ыстық болған кезде, еркекшөп жапырақтары бұралып, сарғайып, сабақтары бозарып, өсімдіктер іс жүзінде вегетациялық кезеңді тоқтатты, тіпті сыртқы түрі бойынша олар өлі болып көрінді. Олар шілде айындағы жауын-шашынға дейін осындай күйде болды, бірақ өлген жоқ.

2022 жылдың вегетациялық кезеңі жоғары ауа температурасымен және жауын-шашынның аздығымен сипатталды. Сәуірде жауын – шашын аз болатын орташа жылы құрғақ ауа-райы басым болды, яғни мөлшерлеменің 54%-ы. Еркекшөп қайта өсуінің басталуы 16 сәуірде, қар ерігеннен кейін байқалды. Мамыр айы да жоғары температурамен ерекшеленді – жауын-шашын жетіспейтін мөлшерлемеден 3,1-ден жоғары, яғни мөлшерлеменің 34%-ы. Көктем айларының қолайсыз ауа-райы жағдайлары шөптердің өсуі мен дамуына теріс әсер етіп, фенологиялық фазалардың өтуін тездетеді.

Маусым температуралық режим бойынша мөлшерлеме шегінде болды, орташа айлық температура 20,7°С-қа жетті, жауын-шашын мөлшерлемесінің 65%-ы жетіспеді. Шілдеде жауын- шашынның жетіспеушілігімен ыстық ауа-райы басым болды (мөлшерлемеден 71%), ылғалдың жетіспеушілігі шабудан кейін тамырдың баяу өсуіне ықпал етті.

Қайта өсу кезеңінде дақылдарды жақсартудың қолданылатын технологиялары ылғалдың жиналуына қандай әсер еткенін бағалау үшін топырақ сынамалары алынды. Еркекшөп шөптерін

(5)

өңдеудің барлық нұсқаларында бақылаумен салыстырғанда (өңдеусіз) өнімді ылғал қорының 11,1- 37,1 мм-ге ұлғаюы байқалады. Ылғалдың көп жиналуы дақылдарды дискілі тырмамен және дискатормен өңдеу кезінде болды – бақылаудан 37% және 43%-ға артық. Себебі, бұл құралдармен өңдеу кезінде топырақ қопсытылып қана қоймайды, сонымен қатар тығыз шымды бөлік жойылады, осылайша оның өткізгіштігі артады және топырақ бетінен ылғалдың булануы азаяды.

Метрлік қабаттағы ылғал қорын бағалау бойынша бақылау және тісті тырмалармен өңдеу нұсқаларда қорлары нашар, барлық басқа нұсқалар бойынша қанағаттанарлық екенін көрсетті.

Осылайша, ылғалмен қамтамасыз ету деңгейі еркекшөптің одан әрі өсуі мен дамуын және жасыл масса дақылының қалыптасуын анықтайды.

Топырақ тығыздығын анықтау егістікті тісті және инелі тырмамен өңдейтін нұсқаларда топырақ тығыздығының 0,05 г/см³ төмендеуі байқалды, бақылау нұсқасында – 1,33 г/см³, қалған нұсқаларда топырақ тығыздығының 0,07-0,09 г/см³ төмендеуі байқалғанын көрсетті. Емдеу нұсқалары бойынша тығыздықтың төмендеуі жоғарғы горизонттағы жалпы кеуектіліктің (0-10 см) 0,5-5,4%-ға артуына ықпал етті, топырақ тереңдігінде (20-30 см) айырмашылық бақылаумен 3,0- 5,7% құрады. Қуыстылықтың өсіуі томарлар санының өсуі және топырақты қопсыту кезінде пайда болатын органикалық заттардың көбеюіне байланысты.

Жаңбырдың ұзақ немесе жиі болмауы, онымен қоса қатты желдің әсері, еркекшөп өсімдігінің өсуі мен дамуы үшін өте қолайсыз жағдайлар туғыздырады. Ұзақ уақыт бойы еркекшөп өсімдігімен айналысқан профессор С. С. Шейннің айтуынша, мұндай жағдайда оның өсімдіктері өмірлік маңызды мүшелердің жапырақ қынаптарының қаптамасында және өсімдік қалдықтарының үлкен массасының астында болуымен кеуіп кетуден қорғалған [19]. 2021 жылы вегетациялық кезеңнің құрғақтығына байланысты өңдеуден кейін еркекшөптің қайта өсуі баяу жүрді және шөптің биіктігі 11-24 см аралығында болды (1кесте).

Кесте 1 – Егістікті өңдеу әдістеріне байланысты еркекшөп өсімдіктерінің биіктігі (2021, 2022 жж.)

Нұсқа

Өсімдік биіктігі, см

Бақылаудан ауытқулар

(+/-) (гүлдену фазасы), см

2021 ж. 2022 ж.

вегетацияны ң аяқталуы

толық өскен кезеңі (көктемде)

еркекшөпті шабу алдында (гүлдену фазасы)

Өңдеусіз (бақылау) 21 12,8 15 -

Тісті тырмамен өңдеу 11 20 35,2 + 20,2

Инелі тырмамен өңдеу 17 18,8 40,1 + 25,1

Дискілі сыдыра жыртқышпен

өңдеу 18 21,4 42 + 27,0

Ауыр дискілі тырмалармен

өңдеу 15 22,4 42,5 + 27,5

Дискатормен өңдеу (жылдам

сыдыра жыртқыш) 24 16 44,4 + 29,4

2022 жылы вегетациялық кезеңде еркекшөптің фенологиялық фазаларының біркелкі өтпеуі оның биіктігіне де әсер етті. Кестеде келтірілген мәліметтерге сәйкес, тәжірибенің барлық нұсқаларында өсімдіктердің биіктігі бақылаудан 20,2-29,4 см-ге асып түсетіні көрінеді. Бақылау нұсқасындағы өсімдіктердің сыртқы түрі басқа нұсқалардан айтарлықтай ерекшеленді: өсімдіктер сары түсті, сабақтары жұқа, сабаны ұсақ, тапал және құрғап қалғандай болып көрінді. Егіннің жай-күйіне сәуірден шілдеге дейінгі жоғары ауа температурасы және жауын-шашынның жетіспеушілігі үлкен әсер етті. Сонымен қатар, ең биік өсімдіктер дақылдарды дискатормен өңдейтін нұсқада қалыптасты – 44,4 см. Өсу кезеңінің басынан гүлденге дейін орташа тәуліктік өсімдік биіктігінің есебі бойынша барлық нұсқаларда биіктігінің едеуір өсуі байқалады, яғни 0,61- 0,73 см тәулігіне, ал бақылау нұсқасында тәулігіне 0,26 см. Егістікті ауылшаруашылық құралдарымен өңдеу кезінде коректену аймағын ұлғайту, топырақты қопсыту және жоғарғы қабаттың су өткізгіштігін жақсарту арқылы өсу мен даму үшін жақсы жағдайлар жасалады.

(6)

Айта кету керек, жеке өсімдіктердің, олардың сабақтарының, өсінділерінің, гүлшоғырлары мен тұқымдарының жыл сайынғы өлуіне, сондай-ақ жаңа көктемгі өсінділердің пайда болуына және жылдан жылға жаңа тамыр жүйелерінің қалыптасуына байланысты шөптің тығыздығы бірнеше есе артады. Сондықтан еркекшөптің қоректену аймақтары минималды мәндерге дейін тарылды. Сондықтан шөптің жоғары тығыздығына, ылғал мен көректің жетіспеушілігіне байланысты еркекшөптің өнімділігі төмен болып қалады. Кейбір авторлар өз жарияланымдарында бір түпте түптенуі 20-дан 60-қа дейін немесе одан да көп болатындығын, тозған еркекшөп егістіктерде сабақтардың асыра түптену деңгейде екендігін атап өтеді [20].

Өңдеуге дейінгі шөптің тығыздығы 25-37 дана аралығында болды, содан кейін жақсарғаннан кейін ол өңдеудің барлық нұсқалары бойынша төмендеді, әсіресе дискатормен қопсытқанда 51,5%-ға және ине тырмаларымен 48,6%-ға, қурап өлген сабақтардың ең аз пайызы дискілі сыдыра жыртқышпен өңдеу (33,3%) және тіс тырмаларымен өңделген нұсқада (39,3%) байқалды (2 кесте).

Кесте 2 – Өңдеу әдістеріне байланысты шөптің тығыздығы (1 м²-та түп саны), (2021, 2022 жж.)

Нұсқа

Шөптің тығыздығы

(жиілігі), дана

Шөптің тығыздығы (өсу кезеңінің

басы 16.04.2022 ж.),

дана

Қыстау,

%

Шөптің тығыздығы, дана.

2021 ж. 2022 ж.

вегетацияның аяқталуы

толық өскен кезеңі

еркекшөпті шабу алдында Өңдеусіз

(бақылау) 29 25 86,2 29 41

Тісті тырмамен

өңдеу 26 24 92,3 39 51

Инелі тырмамен

өңдеу 25 24 96,0 41 48

өңдеу

24 22 91,7 39 44

өңдеу

21 18 85,7 24 47

сыдыра жыртқыш)

31 26 83,9 36 68

Еркекшөптің вегетациялық кезеңінің соңына қарай дискатормен өңдеу кезінде оның түптерінің санының едәуір өсуі байқалады, яғни 82,3%-ға, бұл ескі еркекшөп түбінің бөліктерге бөлініп, ішінара кейбіреулері өлген кезде, дискілермен шымды шөпті қопсыту кезінде өсімдіктердің қоректену аймағының ұлғаюымен түсіндіріледі, ал олардың орнында жас өскіндер өсе бастайды, өйткені топырақтың физикалық және агрохимиялық қасиеттері және су, ауа режимдері жақсарады. Қалған нұсқалар бойынша шөптің тығыздығы айтарлықтай өскен жоқ:

ауыр дискілі тырмамен өңдеу кезінде 40%-ға, қалған нұсқаларында 14,3-25%-ға ұлғаяды.

Келесі жылы 16 сәуір 2022 жылы шөптің тығыздығы еркекшөп өсе бастаған кезеңде анықталды, яғни бұл көпжылдық шөптерді «жасарту» технологиясына байланысты өсімдіктердің қыстауын анықтауға мүмкіндік берді (2 кесте).

Еркекшөп өсімдіктерінің қыстауына қыстың ауа-райының жағдайы әсер етті, жалпы қыс айларының орташа айлық ауа температурасы мөлшерлемеден сәл төмен болды (қаңтарда 1,3-ке, ақпанда 2,7-ге), бірақ бұл өсімдіктердің қыстауына әсер етпеді, тіс және ине тырмаларымен, дискілі сыдыра жыртқышпен өңдеу нұсқаларында қыстайтын өсімдіктердің пайызы бақылаудан жоғары болды тиісінше 6,1%, 9,8%, 5,5%. Ауыр дискілі тырмамен және дискатормен нұсқаларда қыстайтын өсімдіктер пайызының бақылаудан тиісінше 0,5% және 2,3%- ға шамалы төмендеуі байқалады. Бұл шөпті неғұрлым қарқынды өңдеу және кесу арқылы

(7)

еркекшөпшымдалып қалған түптерінің тамыр жайып, қыста дайындалуға үлгермейді, сондықтан олардың бір бөлігі қыста өледі.

Вегетациялық кезеңде, еркекшөптің одан әрі өсуіне және дамуына байланысты, түптер санының өсуі де байқалды (маусымның 2-ші онкүндігі): бақылау және тісті тырма нұсқасында 1 м²-де 12 данаға, инелі тырма және дискілі сыдыра жыртқыш нұсқасында 7 мен 5 данаға, ең жоғары түптер санының өсуі ауыр дискілі тырма нұсқасында 23 дана және дискатормен өңдеу нұсқасында 32 дана.Осылайша, барлық нұсқаларда еркекшөп түптерінің санының өсуі байқалады, ал тәжірибе нұсқаларында бақылаудан қарағанда 36-98%-ға артық.

Алғашқы шабудан кейінгі өсімдіктер жазғы-күзгі тыныштық кезеңіне түсті, өйткені жазда жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалды, еркекшөпте сабан-сары түсті болып жер үсті массасы кеуіп қалды.

Ескі өсінділердің жойылуына, сондай-ақ жаңа өсінділердің пайда болуына, аэрацияның жақсаруына және қоректену аймағының ұлғаюына байланысты 2021 жылы барлық өңделген учаскелерде еркекшөптің жасыл массасының өнімділігі өсті, тек шөп тісті тырмамен өңделген нұсқадан басқа, бақылаумен салыстырғанда 0,8 ц/га төмендеді. Нұсқадағы еркекшөптің құрғақ массасының өнімділігі бақылаумен салыстырғанда, жылдам дискаторымен өңдеуде 3,3 ц/га-ға, ине тырмаларымен 1,2 ц/га-ға, ауыр дискілі тырмамен өңдеумен 0,9 ц/га-ға және дискатормен (жылдам сыдыра жыртқыш) өңдеумен 0,4 ц/га-ға өсті (1 диаграмма).

Диаграмма 1 – Өңдеу әдістеріне байланысты еркекшөптің жасыл және құрғақ массасының өнімділігі (орташа 2021-2022 жж.)

2022 жылы нұсқаларда шөп шабу маусымның 2 онкүндігінде еркекшөптің гүлдену кезеңінде жүргізілді. Бұл ретте, өңдеумен барлық нұсқалардағы жасыл массаның өнімділігі бақылаудан жоғары болды (өңдеусіз): тісті тырмамен өңдеу кезінде 5,18 ц/га, инелі тырмамен өңдеу кезінде 16,89 ц/га, дискілі сыдыра жыртқышпен өңдеу кезінде 20,06 ц/га, ауыр дискілі тырмамен өңдеу кезінде 38,51 ц/га және дискатормен өңдеу кезінде 29,8 ц/га.

Осылайша, орта есеппен екі жыл ішінде жасыл массаның өнімділігі ауыр дискілі тырмамен өңдеу нұсқасында максималды болды – 28,11 ц/га, дискатор нұсқасында сәл төмен – 25,85 ц/га, олар бақылау нұсқасын тиісінше 19,91 және 17,65 ц/га-ға асып түсті. Қалған нұсқаларда өнімділік бақылаудан 2,19-10,33 ц/га-ға асып түсті. Құрғақ массаның шығымдылығын бағалау кезінде сол заңдылықтар сақталады, яғни барлық нұсқалар бойынша бақылаумен салыстырғанда массаның 1,46-9,33 ц/га-ға өсуі байқалады.

Қорытынды. Осылайша, деградацияланған еркекшөп егістігін механикаландырылған өңдеу топырақтың тығыздығын төмендетеді, оның су өткізгіштігі мен ауа режимін жақсартады, тығыз шөпті бұзу, топырақты қопсыту және өсімдіктер үшін оңтайлы қоректену аймағын құру арқылы қол жетімді ылғалдың көбірек жиналуына ықпал етеді, сондықтан шөптің тығыздығы мен биіктігі жылдар өткен сайын артады. Бұл әдістер топырақ көрсеткіштеріне ғана емес, сонымен қатар еркекшөп жасыл массасының өнімділігіне де оң әсер етті:бақылау нұсқасымен салыстырғанда инелі тырма мен дискілі сыдыра жыртқыш нұсқасында ол екі жыл ішінде орташа есеппен 9,35

8.2 10.39

17.55 18.53

28.11

25.85

0 5 10 15 20 25 30

Өңдеусіз

(бақылау) Тісті тырмамен

өңдеу Инелі тырмамен

өңдеу

сыдыра жыртқыш)

Өнімділігі, ц/га

Жасыл масса Құрғақ масса

(8)

және 10,33 ц/га асып түсті, ал ауыр дискілі тырма нұсқасында 19,91 және дискатормен 17,65 ц/га жоғарылады.

Қаржыландыру көзі.

Зерттеулер ҚР АШМ BR10764915 «Жайылымдарды қалпына келтіру және ұтымды пайдаланудың жаңа технологияларын әзірлеу (жайылым ресурстарын пайдалану)» ҒТБ шеңберінде қаржыландырылды.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Сводный аналитический отчет о состоянии и использовании земель Республики Казахстан за 2021 год / Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан. – Нур-Султан, 2021.

[Электронный ресурс] / Режим доступа:

https://www.gov.kz/memleket/entities/moa/documents/details/291911?directionId=1416&lang.

2 Gang, C. Quantitative assessment of the contributions of climate change and human activities on global grassland degradation [Text] / C. Gang [and etc.] // Environ. Earth Sci. – 2014. – Vol. 72. – Р.

4273-4282. DOI https://doi.org/10.1007/s12665-014-3322-6

3 Liu, Y. Y. Changing Climate and Overgrazing Are Decimating Mongolian Steppes [Text] / Y. Y. Liu [and etc.] // PLoS ONE. – 2013. – Vol. 8. DOI

https://doi.org/10.1371/journal.pone.0057599.

4 Стыбаев, Г. Ж. ПастбищныедигрессииивосстановительныесукцессиивСеверномКазахстане [Текст] / Г. Ж. Стыбаев, А. А. Байтеленова // Вестник науки и образования. – 2019. – № 17(71). – С.

14-18.

5 Насиев, Б. Н. Изменение показателей почвенного покрова пастбищ под влиянием выпаса [Текст] / Б. Н. Насиев, А. К. Беккалиев // Почвоведение и агрохимия. – 2019. – № 4. – С. 36-44.

6 Su, Y.-Zh. Influences of continuous grazing and livestock exclusion on soil properties in a degraded sandy grassland, Inner Mongolia, northern China [Text] / Y.-Zh. Su, Y.-L. Li, Ji.-Y. Cui, W.- Zh. Zhao // CATENA. – 2005. – Vol. 59. – No. 3. – Р. 267-278.DOI https://doi.org/10.1016/j.catena.2004.09.001.

7 Wang, Miao. Effects of Grazing Intensity on the Carbon, Nitrogen and Phosphorus Content, Stoichiometry and Storage of Plant Functional Groups in a Meadow Steppe [Text] / Miao Wang [and etc.]

// Agronomy. – 2022. – Vol.12. – No.12. – Р. 3057.DOIhttps://doi.org/10.3390/agronomy12123057.

8 Steffens, M. Grazing effects on soil chemical and physical properties in a semiarid steppe of Inner Mongolia [Text] / M. Steffens, A. Kölbl, K. U. Totsche, I. Kögel-Knabner // Geoderma. – 2008. – Vol.143.

– Р. 63-72.DOIhttps://doi.org/10.1016/j.geoderma.2007.09.004Get rights and content.

9 Магомедов, К. Г. Выпас сельскохозяйственных животных как экологический фактор [Текст] / К. Г. Магомедов // Известия КБГАУ. – 2015. – № 4 (10). – С. 14-18.

10 Донский, Н. А. Эффективность приемов улучшения старосеянных бобовых травостоев с козлятником восточным [Текст] / Н. А. Донский, Д. А. Мора Иларион // Известия Санкт-Петербургского государственного аграрного университета. – 2017. – № 1 (46). – С. 11-15.

11 Гребенников, В. Г. Количественные и качественные показатели состояния кормовых угодий зоны сухих степей и пути управления их продуктивностью [Текст] / В. Г. Гребенников, И.

А. Шипилов, О. В. Хонина, И. П. Турун // Сельскохозяйственный журнал. – 2018. – № 2 (11). – С.

6-13.

12 Бахралинова, А. С. Рост и развитие житняка гребневидного на землях коренного улучшения в зависимости от различных приемов поверхностного улучшения [Текст] / А.С. Бахралинова [и др.] // Евразийский Союз Ученых (ЕСУ). – 2016. – № 30. – С. 9-14.

13 Asefa, D. T. An assessment of restoration of biodiversity in degraded high mountain grazing lands in northern Ethiopia [Text] / D. T. Asefa, G. Oba, R. B. Weladji,J. E. Colman // Land Degradation

& Development : Special Issue: Land Degradation in Africa. – 2003. – Vol. 14. – No. 1. – Р. 25-38. DOI https://doi.org/10.1002/ldr.505.

14 Nasiyev, B.Changes in the quality of vegetation cover and soil of pastures in semi-deserts of West Kazakhstan, depending on the grazing methods [Text] / B. Nasiev [and etc.]// Journal of Ecological Engineering. – 2022. – Vol. 23. – No. 10. – Р. 50-60. DOIhttps://doi.org/10.12911/22998993/152313.

15 Деревянникова, М. В. Изучение коллекции житняка гребневидного (Аgropyron рectiniforme) по зимостойкости и энергии весеннего отрастания травостоя в условиях

(9)

Ставропольского края [Текст] / М. В. Деревянникова // Сельскохозяйственный журнал. – 2020. –

№ 5(13). – С. 30-36.

16 Доспехов, Б. А. Методика полевого опыта: с основами статистической обработки результатов исследований [Текст] / Б. А. Доспехов. – М.: Агропромиздат, 1985. – 351 с.

17 Методические указания по проведению полевых опытов с кормовыми культурами [Текст]. – М., 1997. – 156 с.

18 Бакаев, Н. М. Почвенная влага и урожай [Текст] / Н. М. Бакаев. – Алма-Ата, 1976. – 135 с.

19 Шаин, С. С. Житняк [Текст] / С. С. Шаин, Б. А. Карунин. – М., 1950. – 358 с.

20 Мешетич, В. Н. Влияние приемов поверхностного улучшения на продуктивность деградированных пастбищ Северного Казахстана [Текст] / В. Н. Мешетич, А. С. Шаяхметова //

Молодой ученый. –2015. – № 6.5 (86.5). – С. 51-54.

REFERENCES

1 Svodnyj analiticheskij otchet o sostojanii i ispol'zovanii zemel' Respubliki Kazahstan za 2021 god / Ministerstvo sel'skogo hozjajstva Respubliki Kazahstan. – Nur-Sultan, 2021. [Jelektronnyj resurs] / Rezhim dostupa:

https://www.gov.kz/memleket/entities/moa/documents/details/291911?directionId=1416&lang

2 Gang, C. Quantitative assessment of the contributions of climate change and human activities on global grassland degradation [Text] / C. Gang [and etc.] // Environ. Earth Sci. – 2014. – Vol. 72. – Р.

4273-4282. DOI https://doi.org/10.1007/s12665-014-3322-6

3 Liu, Y. Y. Changing Climate and Overgrazing Are Decimating Mongolian Steppes [Text] / Y.Y. Liu [and etc.] // PLoS ONE. – 2013. – Vol. 8. DOIhttps://doi.org/10.1371/journal.pone.0057599.

4 Stybaev, G. Zh. Pastbishhnye digressii i vosstanovitel'nye sukcessii v Severnom Kazahstane [Tekst] / G. Zh. Stybaev, A. A. Bajtelenova // Vestnik nauki i obrazovanija. – 2019. – № 17(71). – S. 14-18.

5 Nasiyev, B. N. Izmenenie pokazatelej pochvennogo pokrova pastbishh pod vlijaniem vypasa [Tekst]

/ B. N. Nasiev, A. K. Bekkaliev // Pochvovedenie i agrohimija. – 2019. – № 4. – S. 36-44.

6 Su, Y.-Zh. Influences of continuous grazing and livestock exclusion on soil properties in a degraded sandy grassland, Inner Mongolia, northern China [Text] / Y.-Zh. Su, Y.-L. Li, Ji.-Y. Cui, W.- Zh. Zhao // CATENA. – 2005. – Vol. 59. – No. 3. – Р. 267-278. DOI https://doi.org/10.1016/j.catena.2004.09.001.

7 Wang, Miao. Effects of Grazing Intensity on the Carbon, Nitrogen and Phosphorus Content, Stoichiometry and Storage of Plant Functional Groups in a Meadow Steppe [Text] / Miao Wang [and etc.]

// Agronomy. – 2022. – Vol.12. – No.12. – Р. 3057.DOIhttps://doi.org/10.3390/agronomy12123057.

8 Steffens, M. Grazing effects on soil chemical and physical properties in a semiarid steppe of Inner Mongolia [Text] / M. Steffens, A. Kölbl, K. U. Totsche, I. Kögel-Knabner // Geoderma. – 2008. – Vol.143. – Р. 63-72. DOIhttps://doi.org/10.1016/j.geoderma.2007.09.004Get rights and content.

9 Magomedov, K. G. Vypas sel'skohozjajstvennyh zhivotnyh kak jekologicheskij faktor [Tekst] / K.

G. Magomedov // Izvestija KBGAU. – 2015. – № 4(10). – S. 14-18.

10 Donskij, N. A. Jeffektivnost' priemov uluchshenija starosejannyh bobovyh travostoev s kozljatnikom vostochnym [Tekst] / N. A. Donskij, D. A. Mora Ilarion // Izvestija Sankt-Peterburgskogo gosudarstvennogo agrarnogo universiteta. – 2017. – № 1 (46). – S. 11-15.

11 Grebennikov, V. G. Kolichestvennye i kachestvennye pokazateli sostojanija kormovyh ugodij zony suhih stepej i puti upravlenija ih produktivnost'ju [Tekst] / V. G. Grebennikov, I. A. Shipilov, O. V. Honina, I. P. Turun // Sel'skohozjajstvennyj zhurnal. – 2018. – № 2 (11). – S. 6-13.

12 Bahralinova, A. S. Rost i razvitie zhitnjaka grebnevidnogo na zemljah korennogo uluchshenija v zavisimosti ot razlichnyh priemov poverhnostnogo uluchshenija [Tekst] / A. S. Bahralinova [i dr.] //

Evrazijskij Sojuz Uchenyh (ESU). – 2016. – № 30. – S. 9-14.

13 Asefa, D. T. An assessment of restoration of biodiversity in degraded high mountain grazing lands in northern Ethiopia [Text] / D. T. Asefa, G. Oba, R. B. Weladji,J. E. Colman // Land Degradation

& Development : Special Issue: Land Degradation in Africa. – 2003. – Vol. 14. – No. 1. – Р. 25-38. DOI https://doi.org/10.1002/ldr.505.

14 Nasiyev, B.Changes in the quality of vegetation cover and soil of pastures in semi-deserts of West Kazakhstan, depending on the grazing methods [Text] / B. Nasiev [and etc.]// Journal of Ecological Engineering. – 2022. – Vol. 23. – No. 10. – Р. 50-60. DOIhttps://doi.org/10.12911/22998993/152313.

(10)

15 Derevjannikova, M. V. Izuchenie kollekcii zhitnjaka grebnevidnogo (Agropyron rectiniforme) po zimostojkosti i jenergii vesennego otrastanija travostoja v uslovijah Stavropol'skogo kraja [Tekst] / M. V.

Derevjannikova // Sel'skohozjajstvennyj zhurnal. – 2020. – № 5(13). – S. 30-36.

16 Dospehov, B. A. Metodika polevogo opyta: s osnovami statisticheskoj obrabotki rezul'tatov issledovanij [Tekst] / B. A. Dospehov. – M.: Agropromizdat, 1985. – 351 s.

17 Metodicheskie ukazanija po provedeniju polevyh opytov s kormovymi kul'turami [Tekst]. – M., 1997. – 156 s.

18 Bakaev, N. M. Pochvennaja vlaga i urozhaj [Tekst] / N. M. Bakaev. – Alma-Ata, 1976. – 135 s.

19 Shain, S. S. Zhitnjak [Tekst] / S. S. Shain, B. A. Karunin. – M., 1950. – 358 s.

20 Meshetich, V. N. Vlijanie priemov poverhnostnogo uluchshenija na produktivnost' degradirovannyh pastbishh Severnogo Kazahstana [Tekst] / V. N. Meshetich, A. S. Shajahmetova //

Molodoj uchenyj. – 2015. – № 6.5 (86.5). – S. 51-54.

РЕЗЮМЕ

В статье представлены результаты исследований по оценки эффективности различных приемов поверхностной обработки механизированными орудиями на деградированные травостои житняка гребневидного (Agropyrum pectiniforme) в условиях степной зоны Павлодарской области.

Из-за ежегодной гибели отдельных растений, их стеблей, побегов, соцветий и семян, а также появление новых весенних побегов и формирование новых корневых систем из года в год плотность травостоя житняка увеличивается в несколько раз, при этом площади питания растений снижаются до минимальных значений, что приводит к снижению урожайности на житняковых кормовых угодьях.

Согласно полученным данным, применение поверхностных механизированных обработок снижало плотность почвы по вариантам на 0,05–0,09 г/см³, улучшая ее водопроницаемость и повышая запасы продуктивной влаги в почве на 11,1–37,1 мм в сравнении с контролем (без обработки), больше всего накоплено влаги было под обработкой посевов дисковой бороной и дискатором – на 37 % и 43 %. За счет разрушения плотной дернины, рыхления почвы и создания оптимальной площади питания для растений увеличивается по годам плотность травостоя – на 20–

37 шт./м². Эти приемы оказали положительное влияние не только на почвенные показатели, но и на урожайность зеленой массы житняка: в варианте с игольчатой бороной и дисковым лущильником она составила в среднем за два года 17,55 и 18,53 ц/га соответственно, в варианте с тяжелой дисковой бороной 28,11 ц/га и с дискатором 25,85 ц/га, в сравнении с урожайностью на контроле – 8.2 ц/га.