Әңгіме жанры мәтінінің бастапқы және соңғы сөйлемдеріндегі көркемдік тәсілдер

(1)

№1 (130)/2020

ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева - Серия ФИЛОЛОГИЯ BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series

ISSN (Print) 2616-678X ISSN (Online) 2663-1288

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің

ХАБАРШЫСЫ BULLETIN

of L.N. Gumilyov

Eurasian National University

ВЕСТНИК

Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева

ФИЛОЛОГИЯ сериясы PHILOLOGY Series Серия ФИЛОЛОГИЯ

№1(130)/2020

1995 жылдан бастап шығады Founded in 1995

Издается с 1995 года

Жылына 4 рет шығады Published 4 times a year Выходит 4 раза в год

Нұр-Сұлтан, 2020

Nur-Sultan, 2020

Нур-Султан, 2020

(2)

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ.

ФИЛОЛОГИЯ сериясы

№1 (130)/2020

Бас редакторы Дихан Қамзабекұлы

филология ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі (Қазақстан)

Бас редактордың орынбасары Шолпан Жарқынбекова филология ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан)

Редакция алқасы

Аскер оғлы Рамиз ф.ғ.д., проф. (Әзербайжан) Ақматалиев Абдылдажан ф.ғ.д., проф. (Қырғызстан) Аймұхамбет Жанат ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Бахтикереева Улданай ф.ғ.д., проф. (Ресей) Беженару Людмила ф.ғ.д., проф. (Румыния) Бейсембаева Жанаргүл ф.ғ.к., доцент (Қазақстан) Біжкенова Айгүл ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Жақыпов Жантас ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Журавлева Евгения ф.ғ.д., проф. (Қазақстан)

Жаң Динжиң PhD, проф. (Қытай)

Ескеева Мағрипа ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Ержласун Гүлжанат PhD, проф. (Түркия)

Қасқабасов Сейіт ф.ғ.д., ҚР ҰҒА академигі(Қазақстан) Негимов Серік ф.ғ.д., проф. (Қазақстан)

Нұрғали Қадиша ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Нуриева Фануза ф.ғ.д., проф. (РФ, Татарстан)

Райхл Карл ф.ғ.д. проф. (Германия)

Рахманов Носимхан ф.ғ.д., проф. (Өзбекстан) Риверс Уильям Патрик PhD, проф. (АҚШ) Сатенова Серіккүл ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Тәжібаева Сәуле ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Тұрысбек Рахымжан ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Хисамитдинова Фирдаус ф.ғ.д., проф. (РФ, Башқұрстан) Чернявская Валерия ф.ғ.д., проф. (Ресей)

Шәріп Амантай ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Шәріпова Гүлбану ф.ғ.к., доцент (Қазақстан)

Экиджи Метин PhD, проф. (Түркия)

Янковски Хенрих PhD, проф. (Польша)

Жауапты хатшы, компьютерде беттеген: Гүлсім Базылхан

Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қ.Сәтбаев к-сі, 2, 402 каб.

Тел.: +7(7172) 709-500 (ішкі 31413) E-mail: vest_ phil@enu.kz

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. ФИЛОЛОГИЯ сериясы Меншіктенуші: ҚР БжҒМ «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК.

ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігінде 27. 03. 2018 ж. №16996-Ж тіркеу куәлігімен тіркелген.

Мерзімділігі: жылына 4 рет. Тиражы: 25 дана.

Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қажымұқан к-сі ,13/1, тел.: +7(7172) 709-500 (ішкі 31413)

© Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

(3)

№1 (130)/2020

Editor-in-Chief Dikhan Kamzabekuly Doktor of philology, Academician NAS RK (Kazakhstan)

Deputy Editor-in-Chief Zharkunbekova Sholpan Doctor of philology, Рrof. (Kazakhstan)

Editorial board

Asker ogly Ramiz Doktor of philology, Prof. (Azerbaidzhan) Akmataliyev Abdildajan Doktor of philology, Prof. (Kyrgyzstan) Aimukhambet Zhanat Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Bakhtikireeva Uldanai Doktor of philology, Prof. (Russia) Beisembayeva Zhanargul Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Bezhenaru Lyudmila Can. of philology, Prof. (Romania) Bizhkenova Aigul Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Chernyavskaya Valeriya Doktor of philology, Prof. (Russia) Erzhiasun Guljanat Doktor of philology, Prof. (Turkey) Yeskeyeva Magripa Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Henruk Jankowski Doktor of philology, Prof. (Poland)

Kaskabassov Seit Doktor of philology, Academician NAS RK, (Kazakhstan)

Khisamitdinova Firdaus Doktor of philology, Prof. (RF, Bashkortostan)

Metin Ekiji PhD, Prof. (Turkey)

Negimov Serik Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Nurgali Kadisha Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Nurieva Fanuza Doktor of philology, Prof. (RF, Tatarstan) Reichl Karl Doktor of philology, Prof. (Germany) Rakhmanov Nasimhon Doktor of philology, Prof. (Uzbekistan) Rivers William Patrick Doktor of philology, Prof. (USA) Satenova Serikkul Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Sharip Amantai Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Sharipova Gulbanu Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Tazhybayeva Saule Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Turysbek Rakymzhan Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Zhakykov Zhantas Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Zhang Dingjing PhD, Prof. (China)

Zhuravleva Yergeniya Doktor of philology, Prof. (Kazakhstan) Executive Secretary, Сomputer layout: Gulsim Bazylkhan Editorial address: 2, К.Satpayev str., of.402, Nur-Sultan, Kazakhstan, 010008

Теl.: +7(7172) 709-500 (ext. 31413) E-mail: vest_ phil@enu.kz Bulletin of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series

Owner: Republican State Enterprise in the capacity off economic conduct «L.N. Gumilyov Eurasian National University», Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan.

Registered by Ministry of Іnformation and Сommunication of the Republic of Kazakhstan.

Registration certificate No 16996-Ж from 27.03. 2018.

Periodicity: 4 times a year Circulation: 25 copies

Address of printing house: 13/1, Kazhimukan str., Nur-Sultan, Kazakhstan 010008; tel.: +7(7172) 709-500 (ext.31413)

© L.N. Gumilyov Eurasian National University

(4)

№1 (130)/2020

Главный редактор: Дихан Камзабекулы

доктор филологических наук, академик НАН РК (Казахстан) Зам. главного редактора: Шолпан Жаркынбекова

доктор филологических наук, проф. (Казахстан) Редакционная коллегия

Аскер оглы Рамиз д.ф.н., проф. (Азербайджан) Ақматалиев Абдылдажан д.ф.н, проф. (Киргизстан) Аймухамбет Жанат д.ф.н., проф. (Казахстан) Бахтикереева Улданай д.ф.н., проф. (Россия) Беженару Людмила д.ф.н., проф. (Румыния) Бейсембаева Жанаргуль к.ф.н., доцент (Казахстан) Бижкенова Айгүл д.ф.н., проф. (Казахстан) Жакыпов Жантас д.ф.н., проф. (Казахстан) Журавлева Евгения д.ф.н., проф. (Казахстан)

Жан Динжин PhD, проф. (Китай)

Ескеева Магрипа д.ф.н., проф. (Казахстан) Ержласун Гульжанат PhD, проф. (Турция)

Каскабасов Сеит д.ф.н., академик НАН РК(Казахстан) Негимов Серік д.ф.н., проф. (Казахстан)

Нургали Кадиша д.ф.н., проф. (Казахстан) Нуриева Фануза д.ф.н., проф. (РФ, Татарстан)

Райхл Карл д.ф.н. проф. (Германия)

Рахманов Носимхан д.ф.н., проф. (Узбекистан) Риверс Уильям Патрик PhD, проф. (США)

Сатенова Сериккуль д.ф.н., проф. (Казахстан) Тажибаева Сауле д.ф.н., проф. (Казахстан) Турысбек Рахымжан д.ф.н., проф. (Казахстан) Хисамитдинова Фирдаус д.ф.н., проф. (РФ, Башкортстан) Чернявская Валерия д.ф.н., проф. (Россия)

Шарип Амантай д.ф.н., проф. (Казахстан) Шарипова Гульбану к.ф.н., доцент (Казахстан)

Экиджи Метин PhD, проф. (Турция)

Янковски Хенрих PhD, проф. (Польша)

Ответственный секретарь, компьютерная верстка: Гульсим Базылхан Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. К.Сатпаева, 2, каб. 402

Тел.: (7172) 709-500 (вн. 31413) E-mail: vest_ phil@enu.kz

Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ

Собственник: РГП на ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК.

Зарегистрирован Министерством информации и коммуникаций РК под номером №16996-Ж от 27. 03. 2018 г.

Периодичность: 4 раза в год Тираж: 25 экземпляров.

Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Кажымукана, 13/1, тел.: (7172) 709-500 (вн.31413) © Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева

(5)

№1 (130)/2020

Мазмұны

ФОЛЬКЛОР ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТТАНУ

Балтымова М.Р. Қазақ балалар фольклорының жанрлық жіктелімі ... 8-14 Ғалымжанов Б.Ғ. Мәшһүр Жүсіп мұрасы – Ұлы дала елінің құндылықтары ... 15-20 Жүнісова М.Қ. Әңгіме жанры мәтінінің бастапқы және соңғы сөйлемдеріндегі көркемдік тәсілдер ... 21-28 Жұмағұл С.Б., Қайралапов Н.М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің жанры және Құлмат Өмірәлиев зерттеулері ... 29-36 Карипжанова Г.Т., Абикенова Г. Т., Саликжанова Ш.Б. Қазақ поэзиясындағы

«Ауыл» бейнесі ... 37-44 Личман Е. Ю. Ұлттық дүниетаным контекстіндегі қазақстандық әдебиетшілер мен кескіндемешілер шығармаларының көркем кеңістігі ... 45-53 Нурманова Ж.К., Жапанова М.Е. Салыстырмалы әдебиеттану аспектісіндегі экрандау мәселесі туралы ... 54-61 Өтеш Ж.Ә., Мырзахметұлы М. Деректі әскери прозаның жасалу ерекшелік-

тері (А.Бектің «Арпалыс» романының негізінде) ... 62-68 ЛИНГВИСТИКА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕ

Аймолдина Ә., Ақынова Д. Қазақ тілді іскери дискурс: мәні және лингвисти-

калық ерекшеліктері ... 69-76 Гируцкий А.А., Амалбекова М.Б. Қазіргі қазақ прозасының дискурстық кеңісті-

гіндегі ландшафттық лексика: лингвостилистикалық аспект («Қазіргі қазақ

прозасының антологиясы» материалына негізделген) ... 77-89 Жақыпов Ж.А. Қазақ көне эпосындағы аŋ тілдік таңбасы ... 90-98 Жарқынбекова Ш.Қ., Сейтханова А.Н. Нұр-Сұлтан қаласының лингвистика-

лық ландшафтындағы тілдік өзгерулер ... 99-111 Mұсағалиева Б.Е., Ахапов Е.А. Машиналық аударма жүйелерінің нәтижелілі-

гін бағалау әдістері ... 112-124 Сүлейменова З.Е., Уматова Ж.М. «Қуан, freuen(sich), ызалан, entruesten(sich)»

лексика-семантикалық өрістерінің ядросы мен перифериясы ... 125-130

(6)

№1 (130)/2020

Baltymova М.R. Genre classifications of Kazakh children’s folklore ... 8-14 Galymzhanov B.G. The legacy of the famous Mashkur Zhussup is a value of the Great Steppe ... 15-20 Zhunusova M. К. Artistic techniques in the beginning and last sentences of the text of the story genre ... 21-28 Zhumagul S.B., Kairalapov N.M. Ancient Turkic written monuments genre and Kulmat Omiraliev’s research ... 29-36 Karipzhanova G.T., Abikenova G.T., Salikzhanova Sh.B. The image of «Village» in Kazakh poetry ... 37-44 Lichman E. Yu. The artistic space of Kazakh writers and painters works in the context of national worldview ... 45-53 Nurmanova Zh.K., Zhapanova M.Е. The problem of screening in the aspect of comparative literature ... 54-61 Otesh Zh.A., Myrzakhmetuly M. Features of creation of documentary and military prose (based on the novel by A. Beck «Volokolamsk highway») ... 62-68

LINGUISTICS AND METHODICS

Aimoldina А., Akynova D. Kazakh-Language Business Discourse: Nature and Linguistic Features ... 69-76 Hirutski А.А., Аmalbekova М.B. Landscape vocabulary in the discursive space of modern Kazakh prose: The lingual-stylistic aspect (based on the material

«Anthology of modern Kazakh prose») ... 77-89 Zhakupov Zh.A. The language sign aŋ in the Kazakh Ancient Epos ... 90-98 Zharkynbekova Sh.K., Seitkhanova A.N. Linguistic transformations in the

linguistic landscape of Nur-Sultan ... 99-111 Mussagaliyeva B.Y., Akhapov E.A. Methods for evaluating the effectiveness of

machine translation systems ... 112-124 Suleimenova Z., Umatova Zh. The core and periphery of the lexical-semantic

fields ‘қуан, freuen (sich)– ызалан, entrüsten (sich ) in the Kazakh and German

languages ... 125-130

(7)

№1 (130)/2020

Содержание

ФОЛЬКЛОР И ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ

Балтымова М.Р. Жанровые классификации казахского детского фольклора .... 8-14 Галымжанов Б.Г. Наследие Машхура Жусупа – ценности страны Великой степи ... 15-20 Жунусова М.К. Художественные приемы в начальном и конечном предложени-

ях текста жанра рассказа ... 21-28 Жумагул С.Б., Кайралапов Н.М. Жанр древнетюркских письменных памятни-

ков и исследование Кулмата Омиралиева ... 29-36 Карипжанова Г.Т., Абикенова Г.Т., Саликжанова Ш.Б. Образ «Аула» в казахской поэзии ... 37-44 Личман Е.Ю. Художественное пространство произведений казахстанских лите-

раторов и живописцев в контексте национального мировоззрения ... 45-53 Нурманова Ж.К., Жапанова М.Е. К вопросу об экранизациях в аспекте сравни-

тельного литературоведения ... 54-61 Отеш Ж.А., Мырзахметулы М. Особенности создания документально-воен-

ной прозы (на основе романа А. Бека «Волоколамское шоссе») ... 62-68 ЛИНГВИСТИКА И МЕТОДИКА

Аймолдина А., Акынова Д. Казахоязычный деловой дискурс: сущность и линг-

вистические особенности ... 69-76 Гируцкий А.А., Амалбекова М.Б. Ландшафтная лексика в дискурсивном пространстве современной казахской прозы: лингвостилистический аспект (на материале «Антологии современной казахской прозы») ... 77-89 Жакупов Ж.А. Языковой знак аŋ в жанре древнего эпоса ... 90-98 Жаркынбекова Ш.К., Сейтханова А.Н. Языковые трансформации в лингви-

стическом ландшафте г. Нур-Султан ... 99-111 Mусагалиева Б.Е., Ахапов Е.А. Методы оценки эффективности систем машин-

ного перевода ... 112-124 Сулейменова З.Е., Уматова Ж.М. Ядро и периферия лексико-семантических

полей ‘қуан, freuen(sich), ызалан, entruesten(sich)’ в казахском и немецком

языках ... 125-130

(8)

№1 (130)/2020

ХҒТАР 16.01.21.

М.Қ. Жүнісова

Е.А. Бөкетов ат. Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды, Қазақстан (E-mail: ZhunusovaMK@mail.ru)

Әңгіме жанры мәтінінің бастапқы және соңғы сөйлемдеріндегі көркемдік тәсілдер Аңдатпа. Мақалада көркем шығарма мәтіндеріндегі бастапқы және соңғы сөйлемдердің атқарар стильдік қызметі, көркемдік сипаты сияқты тілдік параметрлері қарастырылған. Көркем шығарманың жаны мен жүрегі сөз десек, суреткер көркем туындыда қандай да бір ұлттық нақышты көрсетуде өзінің сөздік қорындағы тілдік құралдарға және шығармашылығына иек артатыны сөз болады. Автор мен оқырман арасындағы әдеби қарым-қатынас көркем мәтін арқылы жүзеге асады.

Көркем сөз – ойды және сезімді образ арқылы бейнелейтін ерекше өнер. Тіл көркем шығар- мада ерекше эстетикалық қызмет атқаратынына көңіл бөлінген. Адам өз ойын жеткізу үшін ғана сөйлесіп қоймайды, көңіл-күйін, эмоциясын білдіру арқылы басқа адамдардың да сана-сезіміне әсерін тигізетіні, автор мен оқырман арасындағы әдеби қарым-қатынас көркем мәтін арқылы жүзе- ге асатыны жөнінде айтылады. Көркемдік тәсілдердің бастапқы және соңғы сөйлемдердегі стили- стикалық, семантикалық қызметтері оқырман назарын бірден аудартатындығы, әңгіме семантика- сын түсінуге бағдар беретіні мысалдармен талданады.

Түйін сөздер: көркем шығарма, мәтін, бастапқы сөйлем, соңғы сөйлем, стильдік қызмет, көркемдік тәсілдер, метафора, метонимия.

DOI : https://doi org/10.32523/2616-678X-2020-130-1-21-28 Түсті: 15.01.20 / Қайта түзетілді: 24.02.20 / Жарияланымға рұқсат етілді: 30.03.20

Кіріспе. Сөйлемге сөйлемдік қасиет беретін, оған функциялық қызмет атқартатын, негізінде, оның семантикасы, синтаксистік құрылымы, көркем мәтінде бейнелі-мәнерлі си- паты, яғни оның әсерлілік аталатын болмысы деп есептейміз.

Бастапқы және соңғы абзацтардың құрылымдық ерекшеліктерін зерттеген В. Ни- колаева: «Соңғы абзацтар әңгімеде не туралы айтылғанына жасаған авторлық эмоционал- ды-бағалауыштық қатынастың түйіні болып табылады, бұнда шығармадағы негізгі ой жи- нақталған түрде беріледі. Бұл көп жағдайда күшейтілген лирикалық аяқталымды алдын ала анықтайды. Сондықтан қорытынды абзацтарда жазушының поэтикалық тәсілдердің барлық мүмкіндігін (қорын): ырғақ-саздылықты, фразалардың музыкалық жалпы әуезділі- гін (мұңды, қуанышты, толқымалы т.б.), адамның ішкі жай-күйін немесе табиғаттың да кейде бұған «ортақтас» болатын тұстарын атап көрсететін сөздерді белгілі бір лексикалық мағыналарына қарай таңдауды, әр алуан тілдік тәсілдерді мол қолдануды, өте нәзік дыбы- стық жазуларды пайдалана білуді ескеруі кездейсоқ емес» [1, 208-209 б.], – деп жазады.

Зерттеуші бұл сөзінде қаламгерлер әңгіменің басқы бөлігінен гөрі аяққы шенінде айшықты сөз маржанын көп қолданады дегендей ой қорытып отыр. Біздіңше, бастапқы және соңғы сөйлемдердің қай-қайсысына да қойылатын лингвостилистикалық талап ор- тақ: олардың құрамындағы сөздер тиімді, ұтымды таңдалған, синтаксистік құрылымы мен семантикасы айтылатын ой сипатына сай, әсері (эмоциялық қуаты) күшті, бейнелі, мәнер- лі реңкті болуға тиіс, себебі екеуінің де негізгі стильдік қызметі – ойды әсерлі бейнелеу.

Осыған байланысты да көркем сөз шеберлері шығарманың оқырман қауымның көңіл-күй- іне, танымына, сана-сезіміне, жан-дүниесіне елеулі әсер ететіндей сапада жазылуы үшін сөзқолданыс жүйесіне тән көркемдік тәсілдерді ұтымды, тиімді қолдануға қатты зер салып отырады. «Задында, суреткер қолындағы сөз суретші қолындағы бояу секілді, иінін тауып мың құбылтуға болады. Құбылған сөз әсерлілік үстіне адам баласының танымын байыт-

(9)

№1 (130)/2020

пақ; бір сөз бір-ақ нәрсені танытса, оны түрлендіре құбылту арқылы тіршіліктің сан алуан сырын тануға болады» [2, 231 б.]. Міне, осы сан алуан сырды танытатын көркем тілдік амал-тәсілдер де сан алуан. Мұндайда алдымен сөз етілетіндер әдетте метафора, метони- мия, кейіптеу, теңеу, эпитеттер т.б. болып келеді.

Зерттелу негіздері. Метафора. «Метафораны алғаш сөз еткен Аристотель [б.з.д.

384-322] деу де дұрыс. Бірақ Аристотельдің баяндауларына қарағанда, ғалымның алдында, жалғыз аяқ та болса, тарихи зерттеу жолы болған. Мысалы, Аристотельден бұрын өмір сүрген Исократ (б.з.д. 436-388) метафора ретінде қолданылатын сөздің қабылдауға қиын- дық келтірмейтін, әдемі, барынша ыңғайлы әрі жалпыға белгілі болуын талап еткен», – [3, 5 б.] деп жазады осы мәселені арнайы зерттеген ғалым Б.Хасанов. Мұнан сөзді қолдануда қарастырылып отырған бұл тәсілдің өзіне тым ертеден-ақ көңіл аудартқаны аңғарылады.

Әрине, бұлай болуын орынды да ғой дейміз, себебі, «бір сөз бір-ақ ұғым» білдірумен шек- телмей, «сан алуан» мағынада жұмсала беретіндіктен, тіл оралымдылығына айтарлықтай мүмкіндік туғызатыны сөзсіз. Сондықтан тіл қызметінің әрқашан жақсара беруіне құштар адамзаттың бұл мәселеге ертеден әрі ерекше ден қоюы заңды.

Осындай сипатына байланысты, сөйлеу не жазба тіліміздің қай-қайсында да сөздің ауыс мағынада жұмсалуы өте жиі байқалып отыратыны – шындық. А. Сыбанбаева «Мета- фораның тілдік болмысы және концептуалды метафоралар» деген ғылыми еңбегінде мета- фораның танымдық, көркемдік қызметін жан-жақты талдайды.

Ғалым Б. Хасанов сөз таптарының метафоралануын жеке тақырыптарға бөліп қара- стырып, нақты мысалдар арқылы кең талдау жасап, әр сөз табының метафоралану қабілетін сөз еткенде: «Етістіктің метафоралы қолданылуында сөз образдылығы жандана түседі», – дей отырып [3, 112 б.], профессор А.Н. Ефимовтің: «Етістік өзінің мән-мағыналық реңк- терінің көп түрлілігімен, жан-жақты дамыған тұлғалық жүйесімен және синтаксистік бай- ланыстарымен көркем сөз мәнерлілігінің сыннан өткен құралы болып табылып отырғаны – көпшілікке мәлім жайт», – [3, 112 б] деген сөзіне сілтеме жасайды. Осылай сипатталған етістіктің бастапқы сөйлемдердегі қолданылу жайына мысалдар:

1. Үлкен сәскеде Борандының саудасы сұйыла бастайды (Ш.Мұртаза. Шақалақ).

2. Қаңтардағы қысқа күн қырқаға иек артып, құлақтанып біраз тұрды да құлай салды (Қ. Ысқақ.

Ақтоқтым).

3. Астанада ымырт қысқа, көп ұзамай қала түн құшағына ене берді (Ғ.Төлеғұл. Аялдамада).

4. Ауыл Көлқамыстың табанына келіп қонған (Қ.Сәрсекеев.Құлатай).

Ауыс мағынадағы тұрақты етістік метафоралар, (сауданың сұйылуы, ауылдың қонуы, иек артуы, құлай салуы т.б.) естіліп жүрген тіркестер болғанмен, ойды бейнелі жеткізіп тұр.

А. Сыбанбаеваның: «Метафора – тілді байытатын, көрікті ететін құралдардың бірі, адам ойын бейнелі, көркем, эмоциялы етіп жеткізудің тәсілі», – деуі де сондықтан [4, 22 б.].

Метафоралардың соңғы сөйлемдерде жұмсалған орындары қай жазушының да көркем шығармасын аяқтаушы болып саналатын тоқ етер соңғы сөйлемдерінде идеялық мақсатты байламының шешімін көрсетуге тырысатыны – заңдылық. Мұндайда сөз өрімін мазмұнға сай әдіптеген қаламгерлердің соңғы сөйлемдерінің баяндауыштарына үлкен стильдік жүк артатыны, олардың әсіресе етістік метафораға аяқталған түрлерінің поэти- калық, образдылық сипаты басым болатыны аңғарылады. Ойымызды мысалдармен нақты- лайық:

1. Алдындағы бір аяғы қара саннан жоқ мүгедек жанды қапсыра құшақтаған қалпы қатты да қалды (К. Ахметбеков. Жыртық кітап).

2. Машина өрге қарай шығып келе жатқан болу керек, жүрісі ауырлай бастады, тоқта- уға болмайды, бұл газды баса берді, құлағына қара жерді қақ айырардай дір-дір етіп төбенің үстіне әзер деп көтерілді-ау, дәл осы сәт артынан қатты тартып тұрған біреу жіберіп қалған- дай сәл ойпаң жазыққа қарай лақ етіп аға жөнелді (С. Мұратбеков. Ары-бері жол).

(10)

№1 (130)/2020

3. – «Қартайғанша бір соғар. Өндіртіп өлең жаза берсем, бірі болмаса бірін оқып, кіта- бымды іздеп бір келмес дейсің бе! Келер. Тек жаза берейін, жаза берейін!» Еркеғали ден қойған түйін – осы. Ол есікке беттегенде, сатушы әйел «осы бір әпендіні түстеп қалайыншы»

дегендей ұзақ қадалған жанармен ұзатып салды (Е. Қонарбаев. Жаңғырық).

4. Көзі жасаураған Латифтің қиялы ғарышқа самғады (І. Жақанов. Қазақ вальсі).

5. Күйшінің көкірегінде тағы бір тосын саз қордаланып келеді (Ә. Кекілбаев. Аш бөрі).

Нәтижелер мен талдаулар. Баяндауыш етістіктер өз мағынасында емес, ауыспалы мағынада жұмсалып тұр. Алғашқы мысалдағы қайталанған баяндауыш-метафора соғысқа кеткен ұлынан жаманат хабар келмегесін, соғыс аяқталғанына қырық жыл өтсе де, бір хаба- ры болар деп үміттеніп жүрген әкенің баласымен кездескендегі көрінісін бейнелесе, екінші мысалдағы «аға жөнелу» машинаның еңіске қарай тым, тез, шапшаң кеткен жылдамдығын, одан кейінгі мысалдардағы ұзатып салу Еркеғали шығып кеткенше, сатушының одан көз айырмай ұзақ қарап тұрып қалғанын, «қиялы ғарышқа «самғау» қуаныштан көңілі тасуды, ал «қордаланып келетін» (саз) жаңа бір күйдің тууын білдіріп тұр.

Осы шақ тұлғасында метафоралардың қолданылуы: «Меруерт атасының кең құ- шағына ұшып кеп еркелеп еніп, бетінен сүйе бастады» (М.Сыдықов. Меруерт). «Ұшу» сөзі қазақ тілі тарихында өте ертеден метафоралы қолдануда [3, 114 б.]. «Ұшу» метафора ретін- де «өлу», «орнынан түсу», «тұра бас салу», «үсу», «шабу» сөздеріне синоним ретінде қол- данылса, енді тағы бір мағыналық жағы – «тез жүгіріп келу». Сағынған немеренің атасына тез жетуін автор образды түрде көрсете білген. Сабақтас сөйлем құрамының бірінші ком- понентіндегі метафорамен тіркесіп келген, фонетикалық өзгеріске түскен, ықшамдалған

«кеп» көмекші етістігі іс-қимылдың шұғылдығын суреттеу үшін алынып тұр.

Тағы бір мысалды көрейік: «Әлгі бір сезім көкірегін жегі құртша кеміріп онан сайын удай ашытып барады, ит бұралқы күйге түсіріп жер қып барады» (С. Мұратбеков.

Үскірік) деген салалас сөйлемдегі «кеміріп» пен «түсіріп»-тің де «барады»-ға ортақтасып,

«барады»-ның екі қайталануы осы шақтық іс-қимылдың үдемелі сипатын суреттеуге қыз- мет етіп тұр. Құрмаластың екінші компонентіндегі «ит бұралқы күй», «жер қылу» тұрақты метафоралары сөйлем экспрессиясын күшейтіп тұр. Әсіресе, литота ыңғайындағы «жер қылу»; «қатты ұялтты»; «жерге қарата ұятқа қалдырды»; «беделін түсіріп»; «абыройсыз етті»; «аяққа басты» деген мағынадағы фразеологизмнің «барады»-мен тіркескендегі әсер- лілік сипаты айрықша басым. Осы сөйлемдегі хиазмдық сипаты бар (ит бұралқы – бұралқы ит) эпитет – «күй» сөзінің семантикасын нақтылай көрсетуде, сыртқы тұлғасы және ішкі мағынасы жағынан келісті келген суретті сөз. Ал етістіктерге жалғанып тұрған -ып, -іп, -п форманттары басты кейіпкердің ішкі жан күйзелісінің динамикасын бейнелеуде экспрес- сивті реңк туғызуға жұмсалған.

Көсемшенің -ып, -іп, -п жұрнақтарының динамикалық сипаттағы қимыл-қозғалы- стың үдемелі берілуіне қызмет ететіні туралы Абай өлеңдеріндегі грамматикалық тұлға- лардың қолданылуын зерттеген ғалым Р. Сыздық оның «Жаз» өлеңін талдай отырып: «...

бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштарының қайткенде де -ып, -іп, -п жұрнақты өткен шақ көсемшемен берілуі тегін емес. Ақын табиғат көрінісін қимыл-қозғалыс үстінде суреттеуді қалап алған. Ал сол қимыл-қозғалыстың өзі жанды болу үшін оларды білдіретін сөздердің белгілі бір грамматикалық тұлғада тұруы керектігін Абайдың ақындық шеберлігі дәл та- пқан» [5, 41 б.], – дейді.

Мысалды талдап көрелік: Арт жағына жалтақтай қарап зытып бара жатқан көкжалға Көк тәңірі нағылет айтқандай, қабағын түйіп түнере түскен. Терең сайдың ішінде ішек-қар- ны ақтарылып, қан-жоса болған өлікке қарауға дәті шыдамағандай ұяң Күн ақша бұлттың арасына сіңіп жүзін жасырды. Бар сырын ішіне бүккен паң Дала маңқиған қалпы маңғазда- на қалған. Үп еткен жел жоқ. Өлі тыныштықты бұза қарқылдай күлген қара қарғалар ғана далпылдап ұшады (Д. Рамазан. Кек пен кие).

(11)

№1 (130)/2020

Мәтіннің алғашқы сөйлеміндегі Аспан-ның орнына қолданылған «Көк тәңірі» пе- рифразы, Күн мен Дала-ны сипаттап тұрған «ұяң, паң» тың эпитеттері тұрған мәнмәтініне адамға тән қылықпен әсерлі суреттілік тудырып тұр.

«Үп еткен жел жоқ» фразеологизмі жеке өз алдына сөйлем болып, «тып–тынық»,

«желсіз» деген мағынада тұр. Автор осы тынық, желсіз күнді «өлі тыныштық» метафо- расымен алмастырған. Тып-тынық, масаның ызыңы естілмейтін тыныштықты «өлі»

эпитетімен көрсету суреттеліп отырған көріністің мәнін аша түсу үшін пайдаланылған.

Осындай тыныштықты (сірә, орыс тіліндегі «мертвая тишина» деген тіркестің аудармасы (калькасы) болса керек) адамша қарқылдай күлген қара қарғалар бұзады.

Бір байқалатыны, соңғы сөйлемдерде тұрақты метафоралардың баяндауыш қызметінде жиі жұмсалатыны:

1. «Иттің жоқ болып кеткеніне он күндей болды» дегенде, Дұрдының жолдастары иттің еліне кеткенін біліп сандарын соғып қалыпты (Б.Төлеуғалиев. Құткелдінің оралуы).

2. – Мария тәтемдікінен, – деді ол. Мана ауруханадан шығарып, өз үйіне әкелдім. Қуанышы- мызды жуайық, келіп қайтсаңызшы.

– Мақұл, барайын. Адресі қалай еді? – дедім мен: азаматтың көңілін жыққым келмеді (М.

Сқақбаев. Менің көрші әріптесім).

3. Әкем: – Бай деген ит оттай береді. Ойы қартайған соң, қайырымды бола қалу ғой. Өзін көр- сетші маған, аузын күншығысқа қаратайын. Әкемнің бұл сөзінен кейін мен жұмған аузымды ашқаным жоқ (О. Сәрсенбаев. Көне кілем).

Тілші ғалымдар метафораларды: поэтикалық метафора, лексикалық метафора, дәстүрлі (халықтық тілдегі), жеке қолданыстағы метафоралар, тілдік метафора, тұрақты метафора, индивидуалдық метафора деп бөледі. [4, 60 б.].

Келтірілген сөйлемдердің соңындағы тұрақты метафоралар: санын соғып қалу – өкінуді; көңілді жықпау – ренжіткісі келмеуді; жұмған ауызды ашпау – үндемеуді; аузын күншығысқа қарату – оңдырмай сөгуді; оттай беру – негізсіз сөйлеуді білдіретін мағына- ларда жұмсалып тұрған қысқа да нұсқа мәнді образды сөз орамдары. Шеберліктің бір қыры – сөз үнемдеу болса, соны жақсы ұстанған қаламгерлер сөйлемдегі ой мен мақсаттың ай- қындылығын сездіруде көп сөзділікке бармай, ұтқыр сөздерді, яғни тұрақты метафоралар- ды пайдаланған.

Ит сөзі адамның жағымсыз іс-әрекетіне байланысты қолданылатыны белгілі, бірақ та, ит семасының жағымды көріністе қолданылуы туралы академик Ә. Қайдар былай деп жазады: «... ит екенсіз, иттің етіндей жек көру, ит терісін басына қаптау, ит мінез, итше ырылдасу, иттік істеу» сияқты толып жатқан тіркестерде адам итке баланып, қылықсыз жақтарынан көрінсе, енді бір қолданыста ол мақтау, көтермелеу немесе жақындығын, үл- кендігін білдіре іш тарта өзімсініп сөйлеудің ыңғайында қолданылады» [6, 48 б.]. Соңғы сөйлемде бұл сөздің өзімсіне қолданылған тұстары да кездеседі. Айталық, жазушы Д. Иса- бековтің «Ескі үйдегі жаңа қоныс» әңгімесінің ақырғы абзацы былай түзіледі:

«Кешке Есіркептің үйінде үлкен той болды. Төртеуі кешірім сұрады: «Енді әзілде- сек, тілімізге қотыр шықсын», – десті. Ат басты Тәшкенбай стаканды қолына алып:

– Қоныс құтты болсын! – деді ыржиып.

– Иттер, – деді Есіркеп еріксіз езу тартып».

Сондай-ақ Б. Аманшиннің «Жолдағы жылау» әңгімесінің соңы да: «Ақтай екі күннен кейін келді. Мен сол үйде Алманың қолынан шай ішіп отыр едім. Сонда екі езуі құлағында, Ақтай маған бар болғаны: « О, ит-ай, қатырдың мені, қатырдың» – деп күле берді» болып бітеді. Бұл сөйлемдерде ит сөзі өзімсіне, іш тарта, жағымды эмоциялық мағынада айтылып тұр. Сонымен келтірілген мысалдардан ойды әсерлі жеткізуде бастапқы және соңғы сөй- лемдерде қолданылған метафора қызметінің айрықша екені аңғарылады.

(12)

№1 (130)/2020

Метонимия. Көркем шығарма жаны – қашанда құдіретті сөз екені аксиома. Шығар- ма тілінің әсерлілігіне қызмет ететін ендігі бір тәсіл – метонимия. Метонимия туралы ұлы ғалым-лингвист Ахмет Байтұрсынов: «Арасында жақындығы бар екі нәрсенің атын ауы- стырып, бірінің орнына бірін айту алмастыру деп аталады» [7, 357 б.], – деп мысалдар- мен нақтылайды. Ал орыс тіл білімінде О.Ахманова: «метонимия – троп, в котором вместо названия одного предмета дается названия другого, находящегося с первым в отношении

«ассоциации по смежности» [8, 234 б.], – дейді.

Бастапқы сөйлемдердегі метонимиялар:

1. – Ақ дастарқаным атсын сен итті, қалтаңа сеніп дандайсып тұрсың ғой, малғұн! – деп ақырды үй иесі (М. Рахманбердиев. Тәжірибе).

2. Көкбел ойда жоқта дүрлікті (М. Сқақбаев. Әзіл).

Бірінші мысалдағы дәм, ақшалардың орнына жұмсалып тұрса, екіншідегі Көкбел аталатын ауыл адамдарының оқыс, тосын бір жағымсыз жайға мазасыздануын білдіреді.

Зерттеуші Л. Нұржекеева бұл құбылыстың тілдік табиғатына, лексика-семантика- лық ерекшеліктеріне; құрылымы мен жасалу жолдарына; стильдік қызметіне арнайы тоқта- лып, жан-жақты қарастырған. Мәселен, зерттеуші жұмысының метонимияның құрылымы мен жасалу жолдарына арналған тарауында сөз таптарының (зат есім, сын есім, сан есім, етістік, есімдік, үстеу, одағай, еліктеуіш) метонимиялық қолданысына нақты мысалдар кел- тіріп: «Сөздің негізгі мақсаты ойды жеткізу деп білсек, көркем сөздің мақсаты – сол ойды әсерлеп жеткізу. Ал әсерлеп жеткізу ойда қалу үшін, ой мен сезімге әсер ету арқылы адам- ның жан дүниесін байыту үшін қажет», – деген ой түйеді [9, 6 б.].

Осындай әсерлі метонимия кездесетін өзге мысалдарды сөйлетейік:

1. Автобус күткен ығы-жығы топтан жанарын арыға салып, ығы-жығы адамдар легіне ой- лана көз тастаған Ұрқияның назарына асфальт жолдың арғы қапталында осылай қарай қа- тар аяңдаған таныс жүздер шалына түсті (Т. Шәлдибекқызы. Көлеңке).

2. Ол көзін ашып, айналасына қарады, бірақ кімнің шаңырағына жетіп шалқасынан түскенін есіне оралта алмай дал (Е. Жеңісұлы. Ауылдастар).

3. Қара кемпір шошып оянды, бір дүлей күш есікті тарсылдатып, жұлқылап алып бара жат- ты (Б. Аманшин. Кім кінәлі).

Алғашқы мысалда таныс жүздер – таныс адам орнына жұмсалып тұр, кейінгілердегі шаңырақ, дүлей күш-тер – үй, адам мағынасында.

Соңғы сөйлемдердегі метонимиялар. Соңғы сөйлемдерде де бұл тәсіл аз ұшырас- пайды. Себебі «Сөз үнемдеушілікпен қатар, метонимия ойды әрі айқын, әрі дәл жеткізу мен қабылдау үшін нақтыландыру тәсілі ретінде де қолданылады» [9, 18 б.] Мысалдарға назар аударайық:

1. Тізгін ұшымен келіп, тізгін ұшымен кететін ғұмыры қысқалар – бірөңкей жақсылар (О.

Бөкей. Шұғыла).

2. Сүйегі асыл ескілер салып кеткен көне де күрең жол деген – осы (М.Қабанбаев. 56-жылдың тойы).

3. Нұрғабыл бұларға қыр көрсеткендей, терезе түбінен аяғын тарп-тарп басып өтті. Әлдеқай- да абалап ит үрді. Момақан ауыл бір аунап түсіп, қайтадан маужырап ұйқыға шомды (М.

Рахманбердиев. Сыйлық).

4. Хадиша Валяны қолынан жетектеп, қыстай құлыптаулы тұрған өз үйіне қарай асыға адымдады. Асықпаса, адасып барып тапқанынан айырылып қалатындай (Ш. Мұртаза. Бір нәзік сәуле).

5. Көз алмай қарағандарға бір қулықты ойлап бара жатқан адамдай әсер етті (Т. Әлімқұлов.

Араша).

6. Жер үстінде аяғын нық басып, адамзаттың бір балапаны келе жатты (М. Асылғазин.

Алғашқы жаз)

(13)

№1 (130)/2020

Келтірілген мысалдардағы метонимиялардың барлығы да адам сөзін алмасты- рып тұр. «Сөздің өмірі – сөйлем ішінде» болғандықтан әр сөздің болмысы өзі тұрған мән мәтінінде ашылады. Бірінші, мысалдағы ғұмыры қысқалар, бірөңкей жақсылар – субстан- тивтенген сын есім метонимиялар, адамның сапалық сипатын көрсету үшін қолданылса, екінші мысалдағы ескілер алдыңғы буын аға ұрпақтар мағынасында, ауыл – сол ауылдың адамдары ретінде; одан кейінгі күрделі метонимия мысалдардағы адасып барып тапқаны – қыз орнына; фразалық метонимия көз алмай қарағандар – адамдар, балапан – кішкентай адам, яғни баланы образды түрде жеткізіп тұрған метонимиялар.

Біздің пайымдауымызша, келтірген мысалдардың өзінде ғана, тіршілік иесі – тек адамға байланысты қаншама метонимиялық қолданыс жүр. Әрине, бұлай болуы, бірінші- ден, әр сөздің тіркесімпаздық қабілетіне байланысты болса, екіншіден қаламгердің оны пайдалана білу мүмкіндігіне байланысты. Өзге мысалдарды көрейік:

1. Тері илеушіге арналған ресми ескерткіш бір жетіден соң салтанатты түрде ашылып, шыда- мы кеткен аудан еңбеккерлерінің де көңілдері бір демделді. Тек бұдан бұрынғы оқиғаны ай- тып қоймасын деп аупарткомның шофері оған үш күнде бір рет «сарыағаштың суын» апарып беріп тұрады деседі (Д. Исабеков. Ескерткіш).

2. Бисеннің көзінен омырауына бір моншақ тамып түсті (Ж.Кейкин. Кеш те болса).

3. Сонда көршісі мырс етіп: «Сен де соға бересің. Халық әні емес пе. Бұл маскүнем шіркін

«Жалғыз аршаны» айтқанда да жылайды», – дер еді (М. Мағауин. Алтыбақаннан соң).

4. Менің алғашқы вахтам осылай басталды. Алда әлі талай вахта бар ғой. Көк жүзінде әл- деқайдан «айсбергтер» жеңіл қалқып келіп жатыр, үстімізден жүзіп өтіп, әлдеқайда маңып кетіп жатыр, кетіп жатыр. Көшпелі бұлттар!... (Б. Қанатбаев. Бурматрос).

5. Ертеңіне, ұлы сәскеде домбырашы келіншек аттанып кетті. Қара баланың көңілі жұртта қалғандай жетімсіреп, жападан-жалғыз егіліп қала берді. Өрімтал жас шыбық алғаш рет бүр- шік атып еді. Оны ешкім де аңғарған жоқ-ты (К.Ахметбеков. Домбыра сазы).

Бірінші мысалдағы авторлық метонимия «сарыағаштың суы» – арақ деген мағынаны алмастырып тұр, бұл метонимияның мағынасы осы мәнмәтінде ғана ұғынықты. Ал басқа мәнмәтінде «сарыағаштың суын» өз мағынасында қабылдар едік. Автор үш күнде бір арақ апарып тұрады деп жазса, әрі тұрпайы, әрі ешқандай әсерсіз оқылар еді. Сондықтан осы метонимияның айшықты әсері басым. Екінші мысалдағы «Жалғыз арша» – әннің атауы ретінде қолданылса, үшіншіде «моншақ» – көз жасын; төртіншіде «айсбергттер» – автор- дың парцеллят арқылы көрсеткен бұлт сөзін алмастыра, соңғы мысалдағы «өрімтал жас шыбық» – жас бала деген мағынаны алмастырып тұр. Бұл мысалдардан да метонимиялар- дың оқырманға әсерлі қабылданатын ойды астарлап жеткізуге қызмет ететін орамды тәсіл екені айқын көрінеді.

Әдебиеттер тізімі

1 Николаева В. Структурно-композиционные особенности начальных и конечных абзацев //

Лингвистика текста.: материалы научной конференции. – Москва, 1974. – Ч. І. – С. 206-209.

2 Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1970. – 380 б.

3 Хасанов Б. Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы. – Алматы: Мектеп, 1966. – 207 б.

4 Сыбанбаева А. Метафораның тілдік болмысы және концептуалдық метафоралар. – Алма- ты: Қазақ университеті, 2002. – 161 б.

5 Сыздық Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. – Алматы: Арыс, 2004. – 616 б.

6 Хайдаров Ә. Шығарма тілі – көркем әдебиет өзегі // Өнер алды – қызыл тіл. – Алматы:

Жазушы, 1986. – 42-57 б.

7 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш // Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1998.

(14)

№1 (130)/2020

8 Ахманова О. Словарь лингвистических терминов. – Москва: Советская энциклопедия, 1966. – С. 606.

9 Нұржекеева Л. Метонимияның тілдік табиғаты. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.

- 80 б.

М.К. Жунусова

Карагандинский государственный университет им. Е.А. Букетова, Караганда, Казахстан Художественные приемы

в начальном и конечном предложениях текста жанра рассказа

Аннотация. В статье рассмотрены такие параметры, как, значимость стиля и художествен- ные описания начального и последнего предложений художественных текстов. Взаимоотношения читателя и автора складываются через художестенный текст. Художественное слово – необычное искусство, описывающее мысли или чувства через образ. Автор обращает внимание на эстетиче- скую роль языка в художественном произведении. В процессе общения человек не только делится своими мыслями, но и оказывает влияние на сознание других людей, выражая свое настроение, эмоции. Общение же между автором и читателем осуществляется в художественном тексте. На примерах из художественных текстов разбираются стилистические, семантические функции ху- дожественных приемов в первоначальных и последних предложениях, которые сразу привлекают внимание читателей, помогают ориентироваться на понимание семантики рассказа.

Ключевые слова: художественное произведение, текст, начальное предложение, последнее предложение, стилистическая деятельность, художественные приемы, метафора, метонимия.

M.К. Zhunusova

E. A.Buketov Karaganda State University, Karaganda, Kazakhstan

Artistic techniques in the beginning and last sentences of the text of the story genre Abstract. The article considers the language parameters in the texts of artistic works, such as the artistic character, stylistic function of the original and last sentences. In his work, he noted that in the work of art, including the fact that the artist shows some national color in their verbal funds language and creativity. Literary communication between the author and the reader is carried out by a literary text. An artistic word is a kind of art that reflects thought and feelings through an image. Special attention was paid to the fact that language in a work of art performs a special aesthetic activity. We are talking about the fact that a person not only talks, but also has an impact on the minds of other people, expressing mood, emotions, and literary communication between the author and the reader is carried out in a literary text. It is analyzed by examples that stylistic, semantic functions of artistic metaphors, metonymies in the initial and last sentences attract the attention of readers at once, oriented to understanding the semantics of the story.

Keywords: artistic work, text, initial sentence, last sentence, stylistic activity, artistic techniques, metaphor, metonymy.

References

1 Nikolaeva V. Stryktyrno-kompozisionnih osobennosti nachalnih i konechnih abzasev [Structural and compositional features of initial and final paragraphs], Lingvistika teksta.: materialy naychnoi konferensii [Text linguistics.: proceedings of the scientific conference]. (Moscow,1974, P.I, Р.

206-209). [in Russian]

(15)

№1 (130)/2020

2 Kabdolov Z. Adebiet teoriasynyn negizderi [Fundamentals of literary theory]. (Maktep, Almaty,1970, 380p.). [in Kazakh]

3 Hasanov B. Qazaq tilinde sozderdin metaforaly qoldanylyy [Application of metaphorical words in the Kazakh language]. (Mektep, Almaty,1966, 207p.). [in Kazakh]

4 Sybanbaeva A. Metaforanyn tildik bolmysy jane konseptyaldyq metaforalar [The essence of linguistic metaphors and conceptual metaphors]. (Qazaq yniversiteti, Almaty, 2002, 161p.). [in Kazakh]

5 Syzdyk R. Abai jane qazaqtyn ulttyq adebi tili [ Abay and Kazakh national literary language].

(Arys, Almaty,2004, 616p.). [in Kazakh]

6 Haidarov A. Shygarma tili – korkem adebiet ozegi [ The language of the work is the core of fiction] // Oner aldy – qyzyl til [The art of eloquence]. (Jazyshy, Almaty, 1986, P.42-57). [in Kazakh]

7 Baitursynov A. Adebiet tanytqysh [ Knowledge of the literary world] // Newspaper “Ak zhol” [ White path]. (Zhalyn, Almaty, 1998). [in Kazakh]

8 Ahmanova O. Slovar lingvisticheskih terminov [ Dictionary of linguistic terms]. (Sovetskaya ensiklopedia, Moscow, 1966, 606 p.). [in Russian]

9 Nurjekeeva L. Metonimianyn tildik tabigaty [ The linguistic nature of metonymy]. (Qazaq yniversiteti, Almaty,1992, 80 p.). [in Kazakh]

Автор жайлы мәлімет:

Жунусова М.К. - филология ғылымдарының кандитаты, доцент. Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, С. Мұқанов көшесі 1, Қарағанды, Қазақстан.

Zhunusova M.K. - Candidate of Philological Sciences, Associate Professor. E.A. Buketov Karaganda State University, Mukanov str. 1, Karaganda, Kazakhstan.

Әңгіме жанры мәтінінің бастапқы және соңғы сөйлемдеріндегі көркемдік тәсілдер

№1 (130)/2020

ISSN (Print) 2616-678X ISSN (Online) 2663-1288

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің

ХАБАРШЫСЫ BULLETIN

of L.N. Gumilyov

Eurasian National University

ВЕСТНИК

Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева

ФИЛОЛОГИЯ сериясы PHILOLOGY Series Серия ФИЛОЛОГИЯ

№1(130)/2020

1995 жылдан бастап шығады Founded in 1995

Издается с 1995 года

Жылына 4 рет шығады Published 4 times a year Выходит 4 раза в год

Нұр-Сұлтан, 2020

Nur-Sultan, 2020

Нур-Султан, 2020

№1 (130)/2020

№1 (130)/2020

№1 (130)/2020

№1 (130)/2020

Мазмұны

№1 (130)/2020

Contents

№1 (130)/2020

Содержание

№1 (130)/2020

№1 (130)/2020

№1 (130)/2020

№1 (130)/2020

№1 (130)/2020

№1 (130)/2020

№1 (130)/2020

№1 (130)/2020