N E W S
OF THE NATIONAL ACADEM Y OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SER IE S O F SO C IA L AND H U M AN SC IEN C ES
ISSN 2224-5294 https://doi.org/10.32014/2020.2224-5294.84
Volume 3, Num ber 331 (2020), 201 - 209 ЭОЖ 338.26
М.Д. И скал и ев, Н.А. К удайбергенов Абылай хан атындаFы Казак халыкаралык катынастар
жэне элем т1лдер1 университету Алматы, Казахстан.
E-mail: [email protected] [email protected]
ТЭУЕЛС1ЗД1К ДЭУ1Р1: КАЗАКСТАННЫЦ Т¥РАКТЫЛЫГЫ МЕН 0РКЕНДЕУ1Н1Ц НЕГ1З1
Аннотация. Бул макалада егеменд1 елiмiздi одан эр1 дамытудыц, биiк табыстарFа жеткiзудiн стратегиялык жоспары баяндалFан. Бул стратегиялык жоспарFа сэйкес, элеуметтiк саланы ж а ^ ^ т у аркылы экономикалык дамуFа серпiн беру кезделген. Басты максат - халкымыздыц эл-аукатын кетеру, бэсекелестiктi кYшейту мен экономикалык есудщ туракты каркынын камтамасыз ету. Ол Yшiн, ец алдымен, шишзатка баFдарланFан менталитеттен бас тартып, нактылы экономикага баFыт устап, экономиканы эртараптандыру жэне цифрландыру бойынша аукымды мiндеттердi жYзеге асыру кажет. Сонымен катар, ^ i P r i кезде елiмiзде жалпы ш ш енiмнiн 27 %-ын Fана курайтын кэсiпкерлiктi дамытудыц уйымдык-экономикалык, каржылык, кукыктык негiздерiн эр1 карай жетiлдiру шаралары карастырылFан. Оныц iшiнде енiмдiлiгi жоFары бизнеске колдау керсету, микробизнестi дамытудыц мацыздылыFына аса назар аударылтан.
Авторлар Казахстан экономикасын эртараптандырудыц маныздылыFы мен непзп барыт-тарын карастырады.
Казакстан элемдж экономикаFа терец енiп келедi. ОндаFы динамикалык езгерiстер Каза^стата да эсер етедг Елiмiз элемдiк экономиканыц кубылыстарын мукият кадаFалап, уакытылы кажеттi тузетулер енгiзуi керек.
0лемдегi ешбiр ел экономикалык ^йзелютер мен каржылык кYЙзелiстерге тетеп бере алмайды. Ец бастысы - бул жаЕымсыз процестерден оцтайлы шыну, жинакталЕанды жоFалтпау, кол жеткендi сактау, улттык экономиканыц турактылыFын камтамасыз ету, тшсп корытындылар жасау жэне экономикалык есудi калпына келтiру.
Авторлар ауыл шаруашылыFы ендiрiсiн кешендi дамытудыц казiргi жайi мен негiзгi проблемалары жэне оларды шешу жолдарына талдау жасайды. Индустрияландыру мен технологияларды енгiзудiн басым баЕыты - инновацияны ендiрiсте пайдалану аркылы бэсекеге кабшеттшкп арттыру. Бул баFытта Fылым мен бiлiмдi мемлекет тарапынан белсендi колдау кажет екен д т анык. Осы орайда кейбiр мемлекеттердщ тэжiрибесi келтiрiлген.
Ел экономикасын дамыту мен жацырту жэне халыктыц элеуметпк проблемаларын шешумен байланысты, авторлар ¥лттык банктiн орны мен жауапкершiлiгiн кетеру, непзп капиталFа салынатын инвестицнянын Yлесiн арттыру, сырткы карызды темендету бойынша жумыстарды эрi карай жетiлдiру Yшiн шараларды жYзеге асыру кажет деп есептейд^
Корыта келе, авторлар Казакстан Президентшщ алЕашкы Жолдауы - мемлекет дамуыныц Казакстандык моделiн одан эрi ныFайтуFа, элеуметтiк саланы толык кам^нин, журтшылык сауалына жауап беретiн саяси, элеуметпк-экономикалык, стратегиялык дамуымызFа жол салFан жоба деп есептейдi.
ТYЙiн сездер: табыс, турFын YЙ, шаЕын жэне орта бизнес, ауыл шаруашылыны, ещрлер, бiлiм, Fылым, инновация, каржы-несие, бэсеке, инвестиция, цифрландыру, эртараптандыру.
К1ркпе. Казакстан П рези ден т Касымжомарт Токаевтыц халыкка арнап отырFан алFашкы Жолдауы [1] - егемен елiмiздi одан эр1 дамытудыц, бш к табыстарFа жеткiзудiн стратегиялык жоспары. Онда, ец алдымен, элеумеггiк саланыц барлык баFытын колдаудыц мацызды м вд еттеру эсiресе, отбасы, турFын YЙ, шаFын жэне орта бизнес, ецбекакы, жастар, ауыл шаруашылыFы, жалпы елдiн элеуметпк-экономикалык жYЙесiн жанFыртудын жолдары нактылы керсетшген. Ец бастысы - олардыц орындалуы кажеггi реформалар мен камтылFаны жэне эрдайым Президент тарапынан катац бакылауда болатыны. Бул жолдаудыц Yлкен ерекш елш нщ бiрi - элеумеггiк
ж а ^ ы р т у м е н катар, экономикалык дамуFа да с е р т н б ерувд е. Онда халкымыздыц эл-аукатын кeтерудiц, бэсекелестiктi кYшейту мен экономикалык eсудiц туракты каркынын колдаудыц жолдары кeрсетiлген.
Осыдан 28 жыл бурын халкымыз eзiнiц Тэуелсiздiгiн жариялап [2], бабаларымыздыц Fасырлар бойы ацсаFан арманын орындаFанын элем халкы бiледi. Елiмiздiц осы жылдардаFы даму жолын элем мойындап, Казакстандык даму моделi атанды. 0йткенi Казакстан тэуелсiздiктiц алFашкы жылдарынан бастап, дамудыц дара жолымен жYрiп келедi. Казакстан Республикасы осы уакыт аралыFында саясат пен экономикада, «саясат дегенiмiз экономиканыц косарланFан (шоFырланFан) кeрiнiсi» деген стратегия аясында жетiстiктерге ж етп.
Зерттеу э д к т е р ь М акаланы жазуда авторлар отандык жэне шетелдiк Fалымдардыц ецбектерi мен макалаларына, эртYрлi децгейдегi ресми уйымдардыц есептерi, университеrтiц ресми сайты, БАК-та жарияланFан материалдарFа CYЙендi.
Н этиж елер мен т а л к ы л а у л а р . Казакстан Республикасында колданылып отырFан устанымды, утымды саясат нэтижесшде, Казакстан экономикасы жаhандык сипатrаFы киындыктарFа карамастан, алFа iлгерiлеп келедi. Жыл басынан берi оныц eсiмi орташа элемдш кeрсеткiштен жоFары болFаны - осыныц дэлелi. Кaжеrтi деген курылымдык eзгерiстердi жYзеге асыратын жаFдайда, 2025 жылFа карай iшкi жалпы eндiрiстiц жыл сайынFы туракты eсiмiн 5 пайызFа жэне одан да жоFары децгейге жеткiзу мYмкiндiгi болады. «Казакстан - 2050» Стратегиясы ¥ л т жоспарына сэйкес бiркатар курылымдык саясатты жYзеге асырудыц келелi мiндеrтемелерi тур [3].
Ол Yrnrn, ец алдымен, шиюзатка баFдарланFан менталитеттен бас тартып, нактылы экономикаFа баFыт устап, экономиканы эртараптандырудыц аукымды мiндеrтерi кeзделген. Атап айтканда,
«бiлiм экономикасы», ецбек eнiмдiлiгiн арттыру, инновацияны дамыту, т.б. Президент К. Токаев индустрияландырудыц Yшiншi бесжылдыкты жYзеге асыру барысында бурын жiберiлген кателштер мен олкылыктарFа ерекше токталды. Атап айтканда, жемкорлыкпен кYрес, бeлiнген кYPделi каржыныц игерiлмеуi (eткен жылы 800 млрд. тецге), кейбiр элеумеrтiк баFдарламалардыц ауыткуы (жумыспен камту, элеумеrтiк жаFынан элсiз корFалFан жануяларFа байланысты жэне eцiрлiк проблемалар т.с.с.).
Жолдауда шаFын, эсiресе, микробизнестiц елiмiздiц элеумеrтiк-экономикалык жэне саяси eмiрiнде мацызды рeл аткаратыны ерекше кeрсетiлген. Бул баFыrта, ец алдымен, ауыл турFындарыныц туракты жумыспен камтылуы, нэтижесiнде жумыссыздардыц азаятыны б елгш . Сондай-ак жаппай кэсiпкерлiктi дамытудыц санаFа сiцген патерниалистiк пиFыл мен масылдыктан арылуFа мYмкiндiк беретiнi баса айтылды. Сондыктан проблеманыц мацыздылыFын ескере отырып, мемлекет алдаFы уакытта да бизнеске колдау кeрсетiп, бул максатка ¥ л тты к кордан 100 млрд. тецгеге жуык каржы бeлiнетiн болды. Экономика ш м ш щ тарихынан белгiлi болFандай, eндiрiстiц Yrn факторына (ецбек, капитал, жер) ецщ тeртiнш i факторын кэсiпкерлiктi косуFа болатын шыFар. Казакстан Президентi К. Токаев атап eткендей, «бiз жоFары кэсш керлш т бYкiл KOFам болып колдауымыз керек», e r n ^ m шаFын жэне орта бизнес экономикамыздыц козFаушы кYшiне айналып, бYгiнде елiмiздiц жалпы iшкi eнiмiнiц 27 %-ын беретiн дэрежеге жеrтi. Ал экономикасы дамыган елдерде бул гарсете™ 50-70 % дэрежесiнде, «Казакстан - 2050»
Стратегиясына сай, КР-да бул г а р с е т е ^ ^ 50 %-Fа жеткiзу газделедь ОFан мемлекет тарапынан уйымдык-экономикалык, каржылык, кукыктык негiздер каланып келедi. Президент Yкiметке мемлекеrтiк индустриалдык-инновациялык даму баFдарламасы аясында eнiмдiлiгi жоFары бизнеске колдау гарсетудщ кешендi шараларын эзiрлеудi тапсырды. Соныц iшiнде салыктык, каржылык, элеум етпк ынталандыру мэселелерiн кeздеудi кадап айтты. Мемлекет жекеменшiк эрiптестiк тетiктердi жетiлдiруге ерекше мэн бередi. Сондай-ак Yкiметке микро жэне шаFын бизнес саласындаFы компанияларды табыска салынатын салыктан Yrn жылFа босату Yшiн зацнамалык база эзiрленiп, зацнамаFа енгiзетiн тиiстi тYзетулер 2 0 2 0 жылдан бастап кYшiне енетш болады. Мiне, осындай зацнамалык ^ r n i бар уйымдык-экономикалык, эрiптестiк шаралар кэсшкерлштщ каркынды эрi тиiмдi дамуына с е р т н беретш болады. Тек осындай жаFдайда бизнес адал эрi зацFа сэйкес жYргiзiлiп, тиiмдiлiкке кол жеткiзетiн болады. «Бизнестщ жаца жол картасы» аясында осы максатка сэйкес, алдаFы Yrn жыл iшiнде косымша 250 млрд. тецге бeлiну жоспарланады. Yкiмет тарапынан микро жэне шаFын бизнестi колдаудыц нактылы шаралары деп осыларды айтуFа болады.
202
1лгерще атап еткенiмiздей, тэуелшздш алган жылдарда Казакстанныц жалпы iшкi енiм келемi (Ж10) 1993 жылгы 11 млрд. доллардан 2018 жылы 170,5 млрд долларга деш н есп . Казакстанныц халыкаралык коры 8 6 млрд. долларды курап отыр жэне 300 млрд. доллар кел е м в д е тiкелей шетелдiк инвестиция тартылды.
ДYниежYзiлiк банктiц (ДБ) «Бизнестi ж урпзу (Введение бизнеса)» рейтингiнде елiмiз элем бойынша 28-орынга ие болып отыр. Цифрландыру мен енеркэсiптi технологиялык жарактандыру жумыстары белсендi жYрiп жатыр.
Ж аhандык технологиялык езгерiстер, 2014-2016 жылдардагы элемдш шикiзат нарыгында баганыц кулдырауы, жалпы жаhандык тураксыздыктыц есуi жаца экономикалык ахуалга кешудi алга тартып отыр. Жалпы элем тертiншi индустриалды революцияны бастан кешiп отыр. Ал жаца технологиялык революцияныц негiзi - экономиканы цифрлык жYЙеге кешiруде жатыр. Осындай стратегиялык мацыздылыгы, тиiмдiлiгi зор мiндеттердi шешу максатымен 2017 жылдыц желтоксан айында КР Yкiметi экономиканы технологиялык жацарту мен эртараптандырудыц «Цифрлы Казакстан» атты мемлекеттiк багдарламасын бекiттi (2018-2022 жылдарга арналган).
Эксперттердiц багалауынша т т м д ш к керсеткiшi нактылы негiзделген. Атап айтканда, цифрландыру енiмдердi жYзеге асыру т т м д ш п Ж I0-н iц (жалпы iшкi енiм) 30 %-дык есiмiн камтамасыз ететiн болады. Осыдан баска, 2018-2022 жылдарда багдарлама н е п з в д е 200 мыц жаца жумыс орындарын ашу кезделедi.
Алдын ала есептеулерге караганда, «Цифрлы Казакстан» м ем лекетпк багдарламасыныц тiкелей тиiмдiлiгi 2025 жылга карай 1,7-2,2 трлн. тецгенiц косымша кунын жасап, инвестиция кайтарымдылыгын 4,8-6,4 есеге арттыратын болады (жеке инвестицияны ескерiп, жалпы инвестиция келемiне шакканда).
2021 жылга 19970 шакырым талшыкты-оптикалык байланыс желiлерiн орнатып, 1249 елдiмекендi жогары жылдамдыкты интернетпен камтамасыз ету жоспарланып отыр. Тертiншi енеркэсiптiк революция шецбершде «Цифрлы Казакстан» багдарламасыныц таяу жылдардагы керiнiсi осындай [4].
Калыптаскан осы жагдайларды еске ала отырып, алдагы жылдарда елiмiздiц бiрнеше енеркэсштш кэсiпорындарына цифрландыру женiндегi пилоттык жобаны iске асырып, инновациялык шешiмдердi эзiрлеушiлердiц ез эко жYЙесiн дамытып, бул тэжiрибенi кецiнен таратуды мiндеттеп отыр. «Цифрлы Казакстан» багдарламасына [5] сэйкес, цифрландыруды енгiзу ендiрушi енеркэсiпте еш мнщ езiндiк кунын темендетiп, ендiрiс келемш улгайтуга кол жеткiзедi.
Осы жобаны жYзеге асыру есебiнен тек кеден жэне салык жYЙесiнде мемлекет казынасына 100 млрд. тецге келемiнде каржы тYседi деп кYтiледi. 0 неркэсiптiк революция жагдайында дамудыц жаца мYмкiндiктерi елiмiзде толыкканды машина ендiрiсiн каркынды дамыту, сейтш экономиканы мунайга тэуелдiлiгiн темендетш дамытудыц жаца жолына бет алатын болады. Оган мынаны айтудыц езi де жеткiлiктi: соцгы бес жылдыкта бул саладагы кэсiпорындар катары бiраз кебейдi.
Индустриаландыру картасы шецберiнде жYЗден аса жоба iске асырылды. М емлекеттщ колдауымен тYпкi енiм шыгаратын ендiрiс жолга койылды. Атап айтканда, мобильдi бургылау кешендерi, электровоздар, жYк жэне адам тасымалдайтын вагондар, жецiл жэне жYк машиналары, тiкушактар шыгаруга кол ж етп. Тутастай алганда, машина енеркэсiбi енiмдерiнiц ецдеушi енеркэсiптегi Yлесi 10 %-га жеттi. Нэтижесiнде Казакстанныц машина ендiрiсi енiмдерiн Ресей, Кытай, ТМД мемлекеттерше экспорттау мYмкiндiгiн бердi.
Талдаулар керсеткендей, бастамалар мен багдарламалардыц кеп багыттылыгына карамастан, инновациялык салада каркынды даму байкалмай отыр. Цифрларга жYгiнер болсак, Казакстанда тiркелген 31077 кэсшорынныц 1743-iнде гана (5,6 %) еш мдш инновация бар. Салыстырар болсак, АКШ -та инновацияны белсендi колданатын кэсiпорындардыц Yлесi - 50 %, Венгрияда - 47 %, Эстонияда - 36 % [4]. Нактылап айтканда, «акылды технологиялар» - агроенеркэсiп кешенiн каркынды дамыту, ал ол бул салада ецбек е ш м д ш гш тYбегейлi арттыруга жэне енделген енiмнiц экспортын улгайтуга багытталатын болады. 2018 жылдыц 1 кацтарынан бастап, 2 мыцнан астам адам туратын аудандык мацызы бар калалар, ауылдар мен ауылдык округтерде ж е р г ш к п езiн-езi баскарудыц дербес бюджетi мен коммуналды меншiгiн енгiзу зац жYзiнде белгiленген. Бул - Yлкен прогресс, селолык елдiмекендер мен оныц тургындарына деген зор камкорлык. Ж аца дэуiрдiн
элеуметпк-экономикалык прогресi осыдан керш едь Алайда осы салада езектi проблемалар ж е тк ш к п . Сонымен, тертiншi енеркэсiптiк революция жаFдайында дамудыц жаца мYмкiндiктерiнiн бiрi - агроенеркэсш кешенiн каркынды дамыту болып отыр. вйткенi Казакстанда ендiрiлген ауылшаруашылык енiмдерiнiн 80 %-ы ецделмей, шиюзат кYЙiнде сатылады. Осындан да импорт бойынша мал еш мдерш щ Yлесi (iрiмшiктiн) - 51 %, шужык енiмдерi - 46 %, ет жэне ет консервiлерi - 40 %, сары май - 36,1 %. Е п с енiмдерi бойынша iшкi нарык сыртка тэуелдi, мэселен кант - 42 %. Осыпан карамастан кант зауыттарыныц жумыс бастылыFы (загруженность) - 37,4 %.
Ал жемю-жидек енiмдерi бойынша импорт Yлесi - 84 %, «Алматы - алманыц отаны», - деп мактансак та, жыл сайын 150 мыц тонна алманы сырттан аламыз, картоп енiмдерi бойынша да жаFдай осылай.
Ш ын мэншде ауыл шаруашылыFы ендiрiсiн кешендi дамытуFа белiнетiн каражат келемi жылдан-жылга есш, осы жылдары 4 трлн. тецгеге жеггi. ОсыFан карамастан, ауыл шаруашылыFы ендiрiсiнiн экономикадаFы Yлесi 2018 жылы - 5 % жетпейдi, ецбек е ш м д ш п озык елдермен салыстырFанда 15-17 есе темен. Акикатында Казакстанныц табиFи факторлары (жер келемi, егiстiк жер келему мал басыныц саны), белiнген инвестиция келемi мен адами факторды ескерер болсак,
«Казакстанда жасалFан» азык-тYлiк брендш калыптастырып, iлгерiлеуге зор мYмкiндiк бередi [6].
2017-2021 жылдарга белгiленген А в К дамыту баFдарламасы шенберiнде аграрлык ецдеу Картасы бекiтiлдi. ТунFыш рет Тэуелшздш жылдарында елiмiздегi жумыс iстеп турFан ауыл шаруашылыFы енiмдерiн ецдеу кэсшорындарына тексеру жYргiзiлiп, осындай ецдеу картасын жасауFа кол жеггi. Нэтижесiнде 1300 ендiрушi кэсiпорын базасы айкындалды. в ц д еу картасы аркылы бiрiншiден, жумыс ютеп турFан 435кэсiпорыннын ендiрiстiк куаггылыFын кетеру;
екшшщен, жумыс iстеп турFан 80 кэсшорынды жацарту, модернизациялау; Yшiншiден, жацадан 79 кэсiпорынды уйымдастыру кезделiп отыр. Осы уйымдык-экономикалык, инновациялык баFыггаFы шараларды жYзеге асыру елiмiздiн азык-тYлiк к а у ш ш зд т н ныFайтып, 2 0 2 1 жылFа карай импорттыц Yлесiн 31,6 %-дан 25,1 %-га дейiн темендету мYмкiндiгiн бередi.
Акикатында мемлекет тарапынан камкорлык жетерлiк, эшресе, каржыга байланысты. Тек соцгы жылдары индустрияландырумен инновацияга 3,7 трлн. тецге жумсалганы да осыны айкындайды. Биылгы жолдау талаптарына сай, мемлекеттiк бюджеттщ келемi, курылымы, белiнуi, кiрiсi мен шыгыстарыныц бакылануы, реттелу амалдары жYргiзiлуi кажет. вйткенi бул мэселелердi нарык е з д т н е н шеше алмайды. Бул - нарык катынасыныц ец элсiз тусы.
Халыктыц элеумеггiк-экономикалык жагдайы, оны каржыландырудыц негiзгi кезi - мемлекеггiк бюджет екеш белгiлi. Ал осы бюджеттщ курылымы, калыптасуы - ете кYPделi мэселе.
вйткенi соцгы жылдары бюджет тапшылыгы туракты тYPде керiнiс тауып келедi. Оныц объективтi жэне субъективт себептерi бар. Mемлекеттiк бюджеггiн ю р ю мен шыгысындагы мэселелерге карамастан, жалпы экономиканы дамытудагы релi де кYPделенуде. вй ткен i екiншi дэрежелi банктер е ц щ р ю т емес, тутынуды несиелеп келедi. Мысалы, 2019 жылдыц бюджетiнде тургын YЙ коммуналдык шаруашылыкты, энергетика, транспорт, енеркэсш жэне баска да инфракурылымды каржыландыруга 1,4 трлн тецге, оган коса 335 млрд тецге келемiнде бю дж етпк несие карастырылган. Ал ендi елiмiздiн элеумеггiк-экономикалык дамуына Yш арнаулы корлардыц Yлесi кандай екен? Олар катысу турмак, бюджет есебiнен бизнеске 330 млрд тецгеш алып отыр. Осы бiр деректен шыгар корытынды: бюджеттщ курылымын (кiрiсi мен шыгысы), оныц ¥ л тты к банкпен,
¥ л тты к кормен, ¥ л тты к бiртутас зейнетакы корымен аракатынастарын тш м д ш к тургысынан реггеудi кажет етедi.
Экономикалык дамудыц 2018 жылгы корытындысына назар аударатын болсак, бYкiл инвестицияныц 11,13 трлн тецгеш н е п зп капиталга белшеду ол Ж Iв-н iн 19 %-ын курайды, эрине, аздык етедi. Олай болатын р е т де бар, ейткеш бYкiл инвестицияныц 73 %-ы (8,14 трлн тенге) - кэсшорындардыц ез каражаты. Ал комакты каражат тек шиюзатка багдарланган экспортерлерде.
Ал екiншi устанымда (позицияда) каншама киналса да, республикалык жэне жергiлiктi бюджеттер - 1,4 трлн тенге, немесе Ж 1в-нщ - 12,6 %-ын курайды. Бюджет мундай ауыткуды тYзетуге умтылыс жасап келеду алайда 13 % Yлеспен мундай аракатынасты оцтайландыру киынга тYседi.
Дегенмен Yкiмет негiзгi капиталга белiнетiн инвестиция Yлесiн арггырудын зор мiндеггерiн алга койып отыр. Сейтiп, Ж 1в Yлесiн 2024 жылга карай 30 %-га кетерудi жобалауда. Мундай есiмнiн н е п зп козгаушы кезi - шетелдiк инвестиция, оныц н е п зп капитал инвестициясындагы
204
Yлесi - 30 %-ды курайды. Осыдан келесщей сурак туындайды. Инвестициялык п роц ест калыптастыратын республикамыздаFы куатты деген банк капиталы кандай рeл аткарады? Оныц да eз орны бар - бул 800 млрд тецгеш курайды немесе 2018 жылFы инвестицияныц 7 %-ы. Дэл осындай кeлемде (800 млрд тецге) карыздык каражатты ж е р г ш к п банктер сыртында шетелдiк трансулттык компаниялардыц казакстандык бeлiмшелерi экономикаFа куйып отыр. 1лгерще атап eткенiмiздей ел экономикасын дамыту мен жацарту жэне халыктыц элеум етпк проблемаларын шешумен байланысты ¥ л тты к банктiц орны мен жауапкершiлiгiн кeтеру кажет.
Барлык, несие к0ле/м жеке тyлfаларfа берiлгенi экономикаfа берiлгенi
■ Жалпы ■ жеке тyлfаларfа бер тге ы ■ экономикаfа берiлгенi
■ экономикаfа, 0неркэстке ■ саудаfа ■ курылыск,а .
■ транспо рта И ауыл шаруашыль^ына
1-сурет. 2018 жылы КР банк бойынша несие беру телет (*www.stat.gov.kz)
1-суретте кeрсетiлгендей, eндiрiстiк баFытка берiлетiн несие eте аз мeлшерде, оныц басым кeпшiлiгi тутыну максатындаFы несиелеу болып отыр. Несиелеудщ мундай курылымы eте кауiптi.
ОFан мынаны айтудыц eзi жеткiлiктi. 2018 жылдыц аяFында казакстандык азаматтардыц несие уйымдарыныц алдындаFы жиынтык карыз кeлемi 6 трлн тецге болды. Осы SiP статистикалык деректердi негiзге алFанда, елдегi барлык жалакы (eздiгiнен ецбек ететiндердi косканда) - 17,7 трлн, ал ресми ецбекпен камтылFандардыц жалакысы - 8,3 трлн тецге. Ал несие алу Yrnrn мiндеrтi тYрде б1р жерде ецбек ету керек кой, осыдан эрбiр казакстандык осындай мeлшерде орташа есеппен банк алдында кYн iлгерi карыздар болFаны.
Ал ецщ баска деректерге жYгiнсек, банк жYЙесiнiц eзiндiк проблемалары бар. Онда Yлкен кeлемдегi eтiмдiлiк - 5 трлн тецге мeлшерiнде, оныц ш ш д е мамандардыц баFалауы бойынша 1,5-2 трлн тецге кeлемiндегi каражат экономиканы несиелецщру мен каржыландыруFа жарамды.
ОFан коса, ¥ л тты к бiртутас зейнетакы корындаFы 9,8 трлн тецге кордалаетан. Ал ¥ л тты к банк мундай кeлемдегi каражатты экономиканыц нактылы саласына емес, тутыну максатында жумсап отыр. М эселенiц кYPделенгенi соншалыкты, каржы жYЙесiнде реформаны терецдетудi талап етедь Муныц б1р кeрiнiсi - бYгiнде Республикада бурынFы 38 банк катары 28-ге дейiн кыскарды.
Президенттщ Казакстан халкына Жолдауынан туындайтын зор мiндеттер тур. 2025 жылFа карай н е п зп капиталFа бeлiнетiн инвестиция ^ л е м ш - 30 % дэрежеге, ал орта бизнестщ экономикадаFы Yлесiн - Ж 10 (жалпы irnra eнiмнiц) 35 %-Fа жетюзу, кeлецкелi экономиканыц Yлесiн алдаFы Yrn жылда 40 %-Fа тeмендету ^ з д е л ш отыр. Бул - eздiгiнен шешшетш катардаFы мэселе емес. Нактылап айтканда, макроэкономикалык дэрежеде eцiрлiк, салааралык, каржылык катынастарды реrтеудi жэне мемлекет тарапынан бакылауды талап етедi.
КР Парламентшде Yкiмеrтiц бюджетi туралы есебiнде (2019 ж. маусым) мемлекеrтiц сырткы карызы Ж I0-н iц (жалпы iшкi eнiмнiц) 25,8 %-ын кураFаны белгiлi болды. Мундай карыз д эр еж ес теориялык жэне практикалык турFыдан алFанда, аса кауiптi емес. 0 йткеш мемлекеrтiк секторда 2019 жылдыц бiрiншi кацтарындаFы оныц мeлшерi - 35,1 млрд доллар, ал жалпы сырткы карыз кeлемiмен - 158,8 млрд доллармен салыстырFанда, эрине, к ау ш аз. Алайда осындай галем деп (35,1 млрд доллар) карызды eтеу Yшiн мем лекетпк бюджеттен (тiкелей немесе жанама) 2 трлн тецге бeлуге, ал OFан айналымдык курсымен 3,9 млрд доллар, OFан коса процентi бойынша 1,4 млрд доллар кажет. Ал 2 трлн тецге деп отырFанымыз - республикалык бюджеттщ (10,4 трлн.
тецге) бестен бiр (5/1) б елш . Бул - 6y ^ бiлiм беруге (635 млрд тецге), денсаулык сактауга (1189 млрд тецгеге) жумсалатын каржы келемш ен де кеп деген сез. Есепте керсетшгендей, элеуметтiк салага жумсалган каражат бYкiл шыгындардыц жартысындай (4,3 трлн. тецгеге). Егер квазикарыз болмаганда, 1,5 есеге гана кеп болатын едт
Сонымен, жинактап айтканда, Казакстанныц сырткы карызын етеуге 2019 жылдыц езшде 24,6 млрд доллар, ал 2020 жылы тагы да 13,6 млрд доллар жумсалатын болады.
Парламент м эж ш ш нде депутаттар тарапынан, 2018 жыл корытындысы бойынша, 138 млрд тецге келемшде орынсыз бюджеттiк шыгындарга жол бершгеш айтылды. Тiптi 300 млрд тецге келемiнде улттык бiртутас пенсия когамыныц жалган инвестиция табысын курауга кеткенi, есесiне бюджеттiц элеуметтiк статьясын кыскарту есебiнен орын алганы да б ел гш болды.
Республикалык бюджеттiц орындалуын бакылайтын Есеп комитетiнiц деректерi, казiргi калыптаскан бюджет Yдерiсiнiц барлык децгейде уйымдастырылуын, эсiресе, бюджетаралык катынастар жYЙесiн реформалаудыц езектiлiгiн дэлелдеп отыр.
Экономикалык теориядан б е л гш болгандай, ел бойынша ендiрiлген улттык енiм екiге белшедк тутынуга жэне кор жинауга. Екеуш щ аракатынасыныц пропорциясын (оптималды) сактау теориялык тургыдан да, практикалык тургыданда ете мэндт Тутыну белiмi халыктыц элеуметпк-экономикалык кажеттiлiктерiн канагаттандырады. Ал кор жинау - ендiрiстiк куатты арттыруды, инфракурылымды дамытуды каржыландырудыц кезi.
Жалпы ш ю енiмдегi (Ж10) кор жинау нормасы - кез келген мемлекеттiц экономикалык сипаттамасы. Кор жинау нормасыныц жогары болуы экономикалык есу каркыныныц жогарылыгын, туракты дамуын сипаттайды. 0 ткен жылдыц корытындысы бойынша, Казакстанныц кор жинау д эр еж ес - 22,5 %-ды, ал тутыну - 52,1 %-ды курады. Жалпы алганда, бул жаман керсетюш емес. 0йткенi бул керсеткiш АКШ -та - 19,5 % жэне 69,8 %, ¥лы британияда - 18,3 % жэне 63,8 %, Ресейде - 24,1 % жэне 52,2 %. Мэселе баскада, ягни инвестицияныц накты н е п зп капиталга жумсалуында. Инвестицияныц 40 %-ы - шиюзатка, ал 14,4 %-ы - транспортка, ал 12,9 %-ы жылжымайтын мYлiк операциясына белшген. Инвестицияныц ец аз мелшерi - ауыл шаруашылыгы, балык шаруашылыгы жэне экологияга - 4 %, б ш м жYЙесiне - 2,9 %, денсаулык саласына - 1,1 %, енер мен демалуга 0,9 % жумсалган [7].
Биылгы Ж олдауда керсетшгендей, «тыцдайтын мемлекет концепциясын» емiрге енгiзу осындай конструктива проблемаларды жедел шешетiн болады.
Сонымен катар бiзде баскару аппараттарын реттеу кажеттiлiгi де - кYрделi мэселе.
Республикадагы 18,5 млн халыкка 100 мыц мемлекеттiк кызметкер келед^ ал 130 млн халкы бар Ж апонияда 10 мыц мемлекетпк кызметкер, одан Жапония зардап ш егш отырган жок. Бул да карастырылуы тш с мэселе. Осы жагдайды ескере отырып, Казакстан Президентш щ биылгы халыкка Жолдауында керсетiлгендей, 2020 жылдан бастап мем лекетпк кызметкерлердi бiртiндеп кыскартып, Yнемделген каражат негурлым пайдалы кызметкерлердi ынталандыруга жумсалатын болады. Нэтижешнде 2024 жылга карай мем лекетпк кызметкерлердщ жэне улттык компания кызметкерлершщ санын 25 пайызга кыскарту мYмкiн болады.
Осы багытта тертiншi енеркэсiптiк революция элементтерiн кецiнен ен п зу мiндеттерi тур.
Индустрияландыру мен технологияларды енпзудщ басым багытына - айналдыру болса, инновацияга негiзделiп, кэсiпорынды, эшресе, ецдеушi кэсiпорынды (муныц енеркэсiптегi Yлесi - 40 %) жацгырту жэне цифрландыруга багыттау, енiмдердi экспортка шыгаруды кездейтiн жаца курал-жабдыктарды эзiрлеудi талап етедi. 0 сiресе, бiлiм беру жYЙесiн жаца индустрияландыру талаптарына сай бешмдеу - аса езектi мэселе. 0 йткеш жаца дэуiрде элеуметтiк-экономикалык, технологиялык прогрестщ кезi бiлiм мен гылымда екеш - даусыз мэселе. Осыган карамастан гылымга белiнетiн каражат элi кYнге дейiн жалпы iшкi енiмнiц (Ж10) - 0,30 %-ын курап отыр. Ал озык елдерде бул керсетюш 2-4 %-ды курайды. Мэселен, АКШ -та Ж 10 келемi - 17 трлн доллар деп уйгарганда, гылымга жумсалатын 1 %-дыц езi - 170 млрд доллар деген сез. М уныц езi - бiздiц Ж 10 келемiмен тец болганы. Нактылап айтканда, Америка гылым саласына бюджетiнен - 511,1 млрд доллар, Кытай - 359,9 млрд, Ресей 39,9 млрд доллар беледi екен. Ал Казакстан 0,5 млрд доллар шамасында беледт Ал Ж олдауда белгшенгендей, Тертiншi енеркэсiптiк революция жагдайында аукымды элеуметтiк-экономикалык, жаца технологиялык проблемаларды шешуде б ш м мен гылымныц релш еселеу кажеттiлiгi айкын.
206
Президент б ш м беру саласында жогары б ш м сапасын арттырып, ез тYлектерiн жумыспен камтуга ерекше токталды. Заманауи езгерiстерге Yнемi бейiм болу жэне жаца бiлiмдi игеру мш деттерш шашуде бiздiн Абылай хан атындагы Казак Халыкаралык Катынастар жэне Элем Тiлдерi Университетi езiнiн даму стратегиясы мен миссиясын жацаша карап, инновациялык типтеп оку ордасы ретiнде Республиканыц жогары жэне орта оку орындарыныц педогог кадрларыныц бiлiктiлiктерiн арттыру, пэндш-тшдш курстарын уйымдастыру, агылшын тiлiн окытудыц жаца технологиясын игерiп, елiмiздегi бiрегей гылыми-методикалык орталыкка айналды [10]. Оныц ЭКСПО-2017 халыкаралык кермесiнiн ойдагыдай етуше белгiлi дэрежеде Yлес коскандыгы Республикалык кезiнде баспасез беггерiнде ерекше атап етшдь
Университет бiтiрушiлерiнiн 70 %-дан астамы бiрден жумыска орналасуда. Б е л гш болгандай.
2020 жыл «Волонтер» жылы деп жарияланды. Ерiктiлер кызметiне университетiмiздiн студент- жастары да катысу аясын кенейтiп, белсендi емiрлiк устанымдарын керсетш, азаматтык когамды ныгайтуга ез Yлестерiн косатын болады.
К о р ы ты н д ы . Сонымен, Казакстан Президентшщ алгашкы Жолдауы - мем лекетпк дамудыц Казакстандык моделiн одан эрi ныгайтуга, элеумеггiк саланы толык камтыган, журтшылык сауалына жауап беретiн саяси, элеуметпк-экономикалык, стратегиялык дамуымызга жол салган жоба.
М.Д. Искалиев, Н.А. Кудайбергенов Казахский университет международных отношений
и мировых языков имени Абылайхана, Алматы, Казахстан
ЭПОХА НЕЗАВИСИМОСТИ: ОСНОВА СТАБИЛЬНОСТИ И ПРОЦВЕТАНИЯ КАЗАХСТАНА
Аннотация. Современное состояние экономики Казахстана актуализирует необходимость переосмысления стратегии экономического развития. Экономические проблемы Казахстана обусловлены тяжелыми временами, переживаемыми мировой экономикой, вступившей в турбулентный период своего развития. Об этих новых угрозах и вызовах предупреждал Президент страны Н. Назарбаев в своих Посланиях народу Казахстана.
Казахстан все глубже интегрируется в глобальную экономику. Происходящие динамичные изменения в ней оказывают свое воздействие и на Казахстан. Страна должна внимательно отслеживать колебания мировой экономики и своевременно вносить необходимые корректив
Практически ни одной стране мира не удается увернуться от экономических ударов, потрясений финансовых шоков. Главное - выйти оптимально из этих неприятных процессов, не растерять накопленное, удержать достигнутое, обеспечить устойчивость национальных экономик, сделать соответствующие выводы, восстановить экономический рост.
В этой статье рассмотриваются стратегия дальнейшего развития страны, повышении уровня доходов и материального благосостояния населения, а также обеспечения конкурентоспособности и экономического роста.
Для этого необходимо, прежде всего, отказаться от сырьевого менталитета, ориентироваться на реальную экономику, реализовать масштабные задачи по диверсификации и цифровизации экономики.
Кроме того, в настоящее время в стране предусмотрены меры по дальнейшему совершенствованию организационно-экономических, финансовых, правовых основ развития предпринимательства, которые составляют лишь 27% от валового внутреннего продукта. В частности, особое внимание уделяется поддержке высокопроизводительного бизнеса, важности развития микробизнеса. Авторами рассматривается значение и основные направления диверсификации экономики Казахстана.
Авторы анализируют современное состояние и основные проблемы комплексного развития сельскохозяйственного производства и пути их решения. Приоритетным направлением индустриализации и внедрения технологий является повышение конкурентоспособности путем использования инноваций в производстве. Очевидно, что в этом направлении необходима активная поддержка науки и образования со стороны государства. В этой связи представлен опыт некоторых государств.
В связи с развитием и модернизацией экономики страны и решением социальных проблем населения авторы считают необходимым осуществить меры по дальнейшему совершенствованию работы по
повышению роли и ответственности Национального Банка, увеличению доли инвестиций в основной капитал, снижению внешнего долга.
Подводя итоги, авторы считают, что Первое Послание Президента Казахстана - это проект, направленный на дальнейшее укрепление казахстанской модели развития государства, политическое, социально-экономическое, стратегическое развитие страны, охватывающий социальную сферу, отвечающий запросам общественности.
Ключевые слова: доход, жилишное хозяйство, малый и средний бизнес, сельское хозяйство, регионы, образование, наука, инновации, финансы и кредит, конкуренция, инвестиции, цифровизация, модернизация.
M. Iskaliev, N. Kudaibergenov
Kazakh Ablai Khan University of International R e la te s and World Languages
Almaty, Republic of Kazakhstan
THE ERA OF INDEPENDENCE: THE BASIS OF STABILITY AND PROSPERITY OF KAZAKHSTAN
Abstract. The current state of the economy of Kazakhstan actualizes the need to rethink the strategy of economic development. The economic problems of Kazakhstan are caused by the difficult times experienced by the world economy, which has entered a turbulent period of its development. The President of the country N.
Nazarbayev warned of these new threats and challenges in his Messages to the people of Kazakhstan.
Kazakhstan is integrating deeper into the global economy. The ongoing dynamic changes in it also have an impact on Kazakhstan. The country must carefully monitor the fluctuations of the global economy and timely make the necessary adjustments.
Almost no country in the world can dodge economic shocks and shocks of financial shocks. The main thing is to get out of these unpleasant processes optimally, not to lose what has been accumulated, to keep what has been achieved, to ensure the sustainability of national economies, draw appropriate conclusions, and restore economic growth.
The current state of the economy of Kazakhstan actualizes the need to rethink the strategy of economic development. The economic problems of Kazakhstan are caused by the difficult times experienced by the world economy, which has entered a turbulent period of its development. The President of the country N. Nazarbayev warned of these new threats and challenges in his Messages to the people of Kazakhstan.
This article sets out a strategic plan for the further development of a sovereign country and achieving high results. In accordance with this strategic plan, it is planned to give impetus to economic development through the modernization of the social sphere. The main goal is to improve the welfare of our people, strengthen competition and ensure sustainable economic growth.
To do this, it is necessary, first of all, to abandon the raw material mentality, focus on the real economy, and implement large-scale tasks to diversify and digitalize the economy. In addition, the country currently provides for measures to further improve the organizational, economic, financial, and legal framework for the development of entrepreneurship, which account for only 27 % of the gross domestic product. In particular, special attention is paid to supporting high-performance businesses and the importance of micro-business development. The authors consider the significance and main directions of diversification of the economy of Kazakhstan.
The authors analyze the current state and main problems of integrated development of agricultural production and ways to solve them. The priority direction of industrialization and introduction of technologies is to increase competitiveness by using innovations in production. It is obvious that the state should actively support science and education in this direction. In this regard, the experience of some countries is presented.
In connection with the development and modernization of the country's economy and the solution of social problems of the population, the authors consider it necessary to take measures to further improve the work on increasing the role and responsibility of the National Bank, increasing the share of investments in main capital, and reducing the external debt.
Summing up, the authors believe That the first Message of the President of Kazakhstan is a project aimed at further strengthening the Kazakh model of state development, political, socio-economic, and strategic development, covering the social sphere, and meeting the needs of the public.
Keywords: income, housing, small and medium-sized businesses, agriculture, regions, education, science, innovation, finance and credit, competition, investment, digitalization, diversification.
20 8
Information about the authors:
Iskaliev Mendesh Dosmuhanovich, Kazakh Ablai Khan University of International Relations and World Languages, Almaty, Republic of Kazakhstan, [email protected], https://orcid.org/0000-0002-4774-4002;
Kudajbergenov Nurlan Ajypovich, Kazakh Ablai Khan University of International Relations and World Languages, Almaty, Republic of Kazakhstan, [email protected] , https://orcid.org/0000-0002-0943-5081
REFERENCES
[1] President of the Republic of Kazakhstan K. Tokayev "Constructive public dialogue-the basis of stability and prosperity of Kazakhstan", Almaty, September 2019.
[2] Nazarbayev N. A. The Era Of Independence. Astana, 2017. 508 b.
[3] Nazarbayev N. A. "Strategy" Kazakhstan-2050: New political course of the established state" 14.12.2012.
[4] Message of the Head of state to the People of Kazakhstan dated January 10, 2018 "New opportunities for development in the conditions of the Fourth industrial revolution".
[5] State program " Digital Kazakhstan»
[6] Argumentyy y faktyy,№ 45-47, 2019.
[7] Vremja 14 nojabrja, 23 avgusta, 16 maja 2019.
[8] Delovoj Kazahstan,16.08.2019.
[9] Kushzhanov N.V., MakhalmadliDashgin. Tsifrovayapovestka YEAES // VestnikNatsional'noyakademiinaukRespubliki Kazakhstan. 2019. №2. S. 55-61 https://doi.org/10.32014/2018.2518-1467.40
[10] Kazakh Abylai Khan university of international relations and world languages, official website www.ablaikhan.kz [11] Yvanovskaja V.Ju., Yvanovskaja A.L. Kachestvo trudovoj zhyzny kak faktor obespechenyja ekonomycheskogo rosta, Эkonomyka y byznes, 2019, №3(1) str 103-107.
[12] Saparova B. S. y dr, Problemyy y puty povyyshenyja ynvestycyonnoj aktyvnosty respublyky Kazahstan, 2016 https://articlekz.com/article/21244
