N E W S
OF THE NATIO NAL ACA DEM Y OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN SER IES OF SO C IA L A N D H U M A N SC IE N C E S
ISSN 2224-5294 https://doi.org/10.32014/2020.2224-5294.63
Volume 3, Number 331 (2020), 42 - 48 УДК 81'373
ГРНТИ 16.21.47
М. К ож анулы
Казакстан Республикасыныц Туцгыш Президенп - Елбасы атындагы
¥лттык корганыс университета, Нур-Султан.
E-mail: [email protected]
КАЗАК РУЛАРЫНА ТЭН КЕЙБ1Р М1НЕЗ-К¥ЛЫК СТЕРЕОТИПТЕР1 ЖАЙЛЫ
Аннотация. Автор макалада казак руларына тэн кейбiр мшез-кулыктарында калыптаскан касиеттерiне берiлген багалауды стереотип проблемасы тургысында карастырады. Сондай-ак Казакстанныц батыс ецiрiне тэн рулары (этноним) негiзiнде ез ортасында ешшмге уксамайтын мiнез-кулык касиеттерi жэне ю- эрекеттерiмен б1р атадан ербiген урпактар санасында сакталган емiрлiк тэжiрибесiн, дYниетанымдык болмысын, т.б. факторларын этникалык стереотип тургысынан аныктауга болатынын алга тартады.
Этникалык стереотип аркылы мшез-кулыктан улттык кундылыктары мен этномэдени дэстYрлерiнiц, сондай- ак туыстас немесе туыстас емес этностарыныц элементтерiн керуге болады. Автор сол заманда-ак казак руларыныц, оныц ш в д е Кiшi жYЗдiц Элiмулы, Байулы руларынан тараган аталарыныц даралык мшез- кулкына берген багаларын рудыц бiрiгуiнiц тутастык жYЙесi ретiнде бYгiнгi урпактардыц бойында сакталган касиеттерiмен салгастыра отырып, мшез-кулык прагматизмi аясында жеке зерттеудi кажет ететiн проблема ретiнде карауды усынады.
ТYЙiн сездер: стереотип, мшез-кулык, мшез-кулык прагматизм^ казак рулары, этноним, этникалык стереотип, Элiмулы, Байулы.
К1р1спе. Когамда гылым дамыган сайын, оныц салалары тармакталып, дамитыны сезсiз.
Соныц б1р1 - соцгы кезде шетелдш жэне отандык гылымдар аясында «стереотип» м э сел ес жиi сез етiлiп келедг
Жалпы, «стереотип» деп, сонау XVII гасырдыц аягында француз баспагерi Ф. Дидо ютапты кайта басып шыгаруда уакытты, ецбектi жэне баганы Yнемдеу максатында ойлап тапкан курыл- гыны атаган. Кейiн американдык публицист У. Липпман «стереотип» угымын термин ретшде когамдагы, гылымдагы мэн-магынасын кецейтiп, жан-жакты тургыдан (туыстык, таныстык, мэдени т.б.) карастыруды усынды [1]. Содан бер1 шетелдiк жэне отандык галымдар «стереотип»
угымын тYрлi гылымдар аясында карастырып келедi. Мысалы, Ю.В. Бромлей этностык стереотип деп, сол улттыц ер ек ш ел тн , мiнез-кулкына катысты берген баганы назарга алса, ал этнограф А.К. Байбурин когамдык сананыц белiнбейтiн белiгi деп карайды. Сондай-ак Б.С. Ерасова жэне И.С. Конаныц ецбектерiнде этностереотиптi когамдык жэне жеке сананыц проблемасы тургысынан зертгеудi усынып, оларды эр тYрлi кырынан карастырып, жiктеп келедi [2]. Мысалы, элеуметпк стереотипi, ойлау стереотиш, этностык стереотипi, орыс, француз, американ жэне агылшын туралы стереотиптерi, мэдени стереотиш, карым-катынас стереотипi жэне т.б. Б1р сезбен айтканда,
«стереотип» угымы адам емiрiнiц барлык салаларын камтитынын ескерсек, соцгы кезде шетелдiк б ш м беру жYЙесiнде окытылып жYрген «¥йы мды к мiнез-кулык негiздерi» [3] пэнiмен сабактасып жатканын байкаймыз.
Казак сиякты келешегi мол, жан-жакты кемелдену, жацару, гYлдену Yстiндегi халыктыц улттык келбетш танытуда белгiлi б1р ецiрлердегi казак этносыныц курамдас б е л т ру, тайпа атаулар туралы саясаткер, Казак елiнiц Туцгыш Президентi, Елбасы Н .Э. Назарбаев: «Рас, Алтай тауларыныц сш емш коныс еткен карапайым казак батыс казакстандык казактардыц ру-тайпасын
таратып бере алмауы мYмкiн, алайда ол ещ рде К1ш1 жYЗдiц казактары ем1р CYргенiн жаксы бшген.
Сол аркылы эрб1р карапайым казак, рулык карым-катынас жYЙесiнiц аркасында, байтак казак даласын бiр гана казак халкыныц мекен-турагы ретiнде ой кезiмен шола алган. Сонымен бiрге езш сол байтак элемнiц жеке тулгасы ретiнде сезiнiп-тYЙсiнген» [4, 48 б.], - дегендей, казактыц кез- келген ру, тайпалык карым-катынас жYЙесiн тутастык кубылысы ретiнде танып-тYсiнуде мшез- кулкы мен психологиялык ерекшелiктерi де жетекшi рел аткарганын керемiз.
Кез келген адамныц (улт е к ш - астын сызган бiз) когамда, жануясында, тш п , руында калыптаскан тYрлi ерекшелiктердi ез бойына жинактап, мецгередi десек, ец алдымен, олардыц мiнез-кулыктарында байкалады. Осы орайда, улы Абайдыц 7-шi сезш деп: «Жас бала анадан туганда ею тYрлi мiнезбен туады. Бiреуi - ш с ем , жесем, уйыктасам деп турады. ...Бiреуi - бiлсем екен дем ек ш к ...» [5, 285-286 б.], - десе, ал Елбасы Н .Э. Назарбаев: «... эр нэрсеш утымды пайдалану - мшез-кулыктыц прагматизмi деген осы» [6], - деп жазгандай, этностык стереотипте, оныц iшiнде казак руларына тэн стереотиптерi баска туыстас немесе туыс емес этностарымен езара iс-эрекетiн аныктауга кемектесетiнiн былай койганда, казактыц ез iшiндегi руларыныц бiр-бiрiнен ерекшелiгi, эдет-гурпы, мiнез-кулкы, турмыс-тiршiлiгiн жэне т.б. айкындауга ыкпал ететiнi сезсiз.
Этникалык стереотипте, сол улттыц мшез-кулкынан, улттыц рухани-мэдени болмысынан, оныц жан-жакты кыры мен сырынан, ерекшелiктерiнен айкын керiнетiнiн ескерсек, зертгеушi галымдар этнос стереотипiн ш тей: автостереотип (ез ру-тайпасы, улты арасындагы) жэне гетеростереотип (баска улт арасындагы) деп беледь
З е р т т е у б а р ы с ы н д а г ы s d ic m e p . Жалпы этнонимдердщ, оныц iшiнде казак ру-тайпалары хакында зерттеген отандык жэне шетелдш галымдардыц (Ш. Уэлиханов, М. Тынышпаев, С. Аманжолов, Э. Маргулан, Т. Жанузаков, А. Левшин, А. Харузин, Н. Аристов, В. Радлов, А. Кононов, т.б.) тарихи-тшдш теориялык жэне методологиялык пайымдауларына CYЙендiк.
Сонымен катар, этностереотиптi улттыц мшез-кулкы аясында карастырган зертгеушi-Fалым Ю.В. Бромлейдiц [7, 143-172 б.] кезкарасы басшылыкка алынды. Сондай-ак казак руларыныц мшез-кулкына, психологиялык ерекшелiгiне катысты зерттеушшердщ эдiстемелiк пайымдауларын тiзiп жатпай, осы жол авторы «Казак этнонимдер жYЙесi» атты монографиясынан карауды усынады [8].
Осы турFыдан келгенде, жалпы Fылыми айналымда «этноним, этнос» сезiне бершген аныктамалар белгiлi болFандыктан, оларFа токталмай, «стереотип» уFымына берiлген аныктамаларды жинактап «калыптаскан, туракты керiнiсi» немесе < ^ р еу (адам) туралы калыптаскан ерекшелiкке шюр айту» маFынасында карап, казак руларына, оныц ш ш д е Казакстанныц батыс ецiрi казактарыныц руларына (одан эрi - ещр этнонимдерi) тэн кейбiр мшез- кулкына, яFни автостереотипке (ез ру-тайпасы, улты арасындаFы) катысты ерекшелiктерiне токталуды ж ен кердiк.
Осы жерде кез келген улттан «Сенiц ултыц юм?» - деп сурасац, ойланбастан: казак, орыс, кытай т.б., ал «сен кай рудансыц?» - деп сурасац, таFы да ойланбастан: адай, албан, элiм, тама т.б.
жауап береди Бул - этнос немесе ру адамдарыныц саналы тYрде жауап беру кубылысы. Олай болса, ру (немесе этнос) - адамFа таFылFан атак емес, шынайы (реалитивтi) уFым.
Бiр сезбен алFанда, этнос дегенiмiз - адам (шартты турде).
Этностыц (адамныц) бойында езiндiк жекелiк (даралык) ер ек ш е л т (бет-бейнесi) бар, улттык мiнез-кулкы, жан дYниесi, iс-эрекетi, дYниеге кезкарасы т.б. бiр-бiрiмен байланысты, психологиялык турFыдан кайталанбайтын жактарымен катар, этностардыц бiр-бiрiмен уксас касиеттерiн белгiлi бiр халык, улттыц этноска айналу процестерiндегi тiл аркылы кершетш мэдени кундылыктары турFысынан да баFамдауFа болады. Бiр сезбен айтканда, «мен» аркылы адам езiн б ел гш бiр этноска (ататекке), «бiз» аркылы езш жалпы^а (руFа) косылады. Сейтш, адам езi емiр CYрiп отырFан ортасы аркылы казаки улттык кецш кYЙi, жан дYниесi, мiнез-кулкымен де этностыц (рудыц) калыптасуына эсер етедь Олай болса, этнос бойындаFы езш е тэн улттык менталитетгi, сондай-ак бiрлестiк курамындаFы iрi ру, тайпалардыц не бiр атадан ербiген урпактар санасында сакталFан шындык болмысын, мiнез-кулкы мен психологиялык ерекшелштерш этникалык стереотип турFысынан аныктауFа болады.
М а т е р и а л д а р д ы т а л д а у ж э н е о н ы ц н э т и ж e л e р i. Осы жерде Билер институтыныц тYп атасы болFан Майкы би туралы Елбасы Н .Э. Назарбаев: «Ел аузындаFы ацыздыц айтуынша, халыктыц санасына сэуле тYсiрген «нуртацбасын» - казак Yш жYзiнiц бас тацбаларын таска кашаFан сол кiсi екен дейдь Yйсiндердiц нысаны - Ту, арFындардыц нысаны - Кез, алшындардыц нысаны - Найза
43
содан калса керек» [4, 273 б.], - дегендей, Майкы би саетан бас тацбалардан Yш жYЗдiц коFамдаFы ролi мен орнын байкауFа болады. ОсыFан карап, ешбiр талкылауFа жатпайтын, жазылмаFан далалык кукык дэреж есш е дейiн кетерiлген кешпендiлiк менталитетке тэн Дала зацыныц, яFни ецiр этнонимдерi курамындаFы эрбiр рудыц езiне тэн кецш ^ ш , мiнез-кулкы, жYрiс-турысы, сейлеу мэнер^ iс-эрекетi т.б. ерекшелiктерi (бет-бейнеш) аркылы сол рудыц бет-бейнесiн стер еоти тн ен керуге болады. Екiншi сезбен айтканда, сол заманда емiр CYрген рудыц мшез-кулык касиеттерше берген баFалаудыц ею жаFы: бiрi - ортаFа типзетш пайдасын, екiншiсi - зиянды (кем ату) жактарын керемiз. Бул стереотиптеу керiнiсi казiргi коFамда да кездеседi [3, 132 б.].
Сондыктан казак руларын автостереотиппк (ез ру-тайпасы, улты арасындаFы) турFыдан сез еткенде, сол заманда езш коршаFан ортаFа тигiзетiн пайдалы жактарын назарFа алдык. Демек, KOFамдык ортада калыптаскан мiнез-кулык негiздерi - жеке адамныц (рудыц астын сы ^ ан - автор), топтыц мiнез-кулкыныц айырмашылыктарын, карым-катынастарын тYсiнуге кемектесетiнiн ескерсек, казакта «Ата - балаFа сыншы», - дегендей, Байулыныц iшiнде Сегiз арыс адайдыц бiр баласы Тобыштан тараFан Элмембет ез балаларын сынай отырып, былайша:
Табынайым - кек CY^iCi колында, Елiне корFар ер болар.
Шоцайым - енерi ерiстi, Сезi келiстi,
Шешiмi так-так би болар.
Зорбайым - тYлiгi бiткен, Телi ескен,
Ошарылган бай болар.
Осындай туыстарыныц ортасында
Б эубепм нщ де шаруасы жай болар [9, 632 б.], - десе, ал Элiмулыныц Кабак руынан тараFан бес улыныц бойындаFы мiнез-кулкы туралы:
Карабасты найза берiп жауFа кой, Калдыбайды айкайлатып дауFа кой, Жарасты кырындатып кызFа кой, 0мiрдi таяк берш малга кой,
Сексендi пышылдатып аска кой [9, 630 б.], - дейдь
ЖоFарыда елец жолдарынан эке ез балаларыныц бойындаFы касиетгерi мен iC-эрекетше карап, баFа бергенiн керемiз. Сондай-ак, Адайдыц Кудайбердi, Келiнбердi руынан тараFан урпакты жинактап, «Сегiз арыс Адай» деп те атап, одан ер б^ ен аталар туралы:
Бiрi - жырау, бiрi - акын, Бiрi - самал, бiрi - салкын, Бiрi - жацбыр, бiрi - каркын, Бiрi - мырза, бiрi - ер, Бiрi - ылди, бiрi - ер,
Бiрi - макпал, бiрi - зер [9, 632 б.], -
деп, эрбiр тецеу уFымдар аркылы Адайдан ер бп ен аталардыц езiне тэн кайталанбайтын даралык мiнезi мен ой-ерiсiн, iс-эрекетiн, психологиялык ерекшелштерш мецзейдi.
Казак руларына ортак тэн касиетгердiц бiрi - ел ш в д е п тYрлi мэселелердi шешуде жYгiнетiн ортаныц болуы. Соныц бiрi, Кiшi жYЗде «Элiм - аFа баласы» атам ан елдiц ез iшiнде де топ бастайтын жаксысы мен жайсацын жинактап: «Элiм-ш еменнiц iшiндегi биi - терткара, батыры - карасакал, мырзасы - шемекей» [9, 627 б.], - деп, елдщ ш в д е жш болып туратын дау-дамайда Элiмулында юмдерге жYгiнуге болатынын алFа тартады.
ЖоFарыда келтiрiлген мысалдардан соцFы кезде шетелдш жэне отандык бiлiм беру жYЙесiнде жиi айтылып жYрген уйымдардаFы (рулардаFы - астын сызFан автор) мшез-кулыктыц 4 кадамы:
проблеманы тужырымдау, акпарат жинау, идея тудыру, идеяны баFалау [3, 124 б.] сол заманныц езiнде-ак рулар бойында мойындалFанын керуге болады. Ж эне рулар бойындаFы мшез-кулык ерекшелштер^ себептерi казiргi тiлмен айтканда, креатив элеует пен креатив орта [3, 123 б.]
аркылы калыптасады. Сондай-ак рудыц (жеке адамныц) мшез-кулык к а с и е п ^ коршаFан ортаныц
эсерiмен бiрге, оны керу, кабылдау жэне OFан деген сешмш е де негiзделедi. Сейтiп, сол з а м а н ^ ы ел iшiнде болып туратын даулы мэселелердi шешуде ру басыныц бойындаFы мiнез-кулкынан жэне кез келген жаFдайда ортак ымыраFа келiп, бейiмделiп отырFанын, сол заманында да казiргi жаhандану заманындаFы калыптаскан менеджерлiк касиеггiц болFанын ацFарамыз. Бул Абайдыц 39-шы сезш деп: «...бул замандаFылардан артык екi мшез бар екен. ...Ол екi мiнезi кайсы десец, эуелi, ол заманда ел басы, топ басы деген юсшер болады екен. ...Екш ш ю , намыскор келедi екен»
[5, 338-339 б.], - деген жолдарымен сабактасып жатыр.
ЖоFарыда келтiрiлген жолдардан «Сегiз арыс» атам ан Адайдан жэне Элiмулыныц Кабактан тараFан урпактарыныц елiн, жерiн корFайтын улын дэрiптесе, ал ел ш ш д е болып туратын дауды шешуде дуалы сезiм ен дYЙiм журтты тыцдата да, токтата да бiлетiн улы бар екенш мактан тутады.
Сонымен катар, осындай жерш корFайтын, ойлы да, утымды сезiм ен елiн тыцдата бшетш балаларыныц аркасында терт тYлiгi мыцFырFан байлыкка кенелген жэне аFаларыныц аркасында жай, тыныштык кYЙде емiр кешш жаткан улдары да бар екенш айтады.
Будан шыFатын корытынды: эрбiр ру-тайпаныц екiлi (адам) езiнен ер б п ен урпактардыц туFан жерге деген кезкарасын, сондай-ак олардыц бойындаFы жаксылы-жаманды касиеттерше езiнше баFамдай, баFалай, сынай отырып, жаксысын дэрiптеу, жаман эдеттен сактандыру, тек бiр Fана Кiшi жYЗ руына тэн демей, жалпы казактыц ру, тайпаларына ортак касиет деп караFан орынды.
Сондай ортак касиетп аныктап, баFалауда ел аузында Алаша руыныц Бейсеу атасынан тарайтын Байток акын Байбакты руыныц Шолан атасынан тарайтын Сырым баласы Казы биден: он екi ата Байулыныц эр бiреуiне сол кездегi элеумеггiк коFамдаFы iсiне карай, алатын орнына карай, сынап, баFа берсек не деп айтар едш ,- деп сураса керек. Сонда Казы би ез заманындаFы Байулына тэн эрбiр рудыц бiр-бiрiне уксамайтын iс-эрекетi тецiрегiндегi даралык мшез-кулкына берген эдш баFасы туралы айткан темендегi елец жолдарынан керуге болады. Сонымен:
Султансыйыкта - сыйлык, сыпайылык, Шеркеште - билiк,
Жаппаста - корлык, Адайда - зорлык, Ысыкта - урлык, Берiште - ерлiк,
Есентемiрде - саудагерлiк, Тазда - азFын [9, 34 б.], -
деп сипаттайды. Бiз будан «мiнез-кулык» уFымы (концепт) аясында эрбiр рудыц iC-эр ек ет тецiрегiндегi даралык мiнезiн, яFни концептш к ерiс жYЙесiн кере аламыз.
ЖоFарыдаFы елец жолдарындаFы Таз руына бершген баFадан наFашылы-жиендi немесе аFайын арасындаFы екпе наздык белгiнi байкасак, жазушы Б. Аманшин Таз руыныц iC-эрекетш: «Кiшi жYЗдiц как ортасында Ойыл деген суды жайлаFан байулы таз деген ел екен. Малыныц к е п т т н е мэз, бос белбеу, беЙFам, саудаFа кеще, урлыкка олак, бар бшгеш - ауыл сайын зергер мен етiкшi устайтын, баласына дейiн домбыра кYЙлейтiн, сауыкшыл ел екен» [10, 57 б.], - деп сипаттайды.
ЖоFарыдаFы Казы бидщ Адай руына берген баFасымен бiрге, адай руыныц мшез-кулкына катысты ацыз-эцпмелер, фразеологиялык оралымдар жеткiлiктi. Соныц бiрi Адай руыныц езш е тэн мшез-кулык ер ек ш ел т н окшаулап, даралап керсетуде ез заманында КашаFан жырау ез руыныц ерекшелiгiн тар пан а, яFни асау жылкыFа тецесе, ел аузында адайды «аккез Адай» деген таркес те бар. Бiздiцше, бул таркестен адай руы адамдарыныц бетщ бар жYзiц бар дем ей шындыкты бетке айту, берген сертiне мэртшпен карайтын, реггi жерiнде сезге токтамаFанды урып та ж iберетiн (тентектiк), кейде сез мэнiсiн тYсiнбейтiндерге тiзесiн батырып ектем сейлейтiн (зорлыкшыл), кейде наFашылы-жиендi калжыцдап, шэлкес сейлейтiн (оспадарлык) мшез-кулкына карап осылай атаса керек. Ал мацкыстаулык зерггеушi С. Кондыбай [11, 41 б.] ел ш в д е АдаЙFа катысты анекдоггардыц бiрiнде кездесетiн «шешесшщ ... теуiп оятатын Адай» деген жолдардан оныц окшаулау мiнезiн мецзейдь
Будан шыFатын корытынды: жоFарыдаFы Кiшi жYЗдiц Элiмулы, Байулы руларынан тараFан аталарыныц мiнез-кулкына берген баFаларынан рудыц бiрiгуi, улттыц тутастык жYЙесi ретшде бYгiнгi урпактар бойында кездесетiн мшез-кулыктарында сакталFан осы бiр касиеггерiнен улттык кундылыктар жYЙесiнiц элеменггерiн, сабактастыктарын а^арамы з.
45
Сонымен бiрге, автостереотиптш (ез ру-тайпасы арасында) турFыдан казактыц кез келген руы езш е тэн у с т а ^ а н салт-дэстYPдi курметтеп, ерекше кецiл белiп отырFаны белгiлi. Казiргi тiлмен айтканда, ез руыныц моделш кураFан. Сондай модельдщ бiрi - таз руыныц сейсенбi кYндi тергеуi.
Таз руыныц сейсенбi кYнiн тергейтiнi туралы ел m i ^ ^ r i ацыз-эцгiменi кезiнде бiзге Атырау облысыныц курмеггi азаматы, Казакстанныц оку гсш ц Yздiгi, дербес зейнеткер Курымбай НурмаFамбетов аксакал: «Атакты сейсенбi кYндi тергеу окотасына ертеде Таз руыныц атакты байы Келдiбай мен сол рудыц уйткысы болып отырFан Кожаназар Жэлiмбетулы кездесiптi. Аулы аралас, койы коралас заманда байдыц бiр iнiсi жолаушылап келе жаткан жiгiггi елтiрiп, ж т т п ц кYмiстен жасаFан ер-турманын кемуге кимай, тыFып тастайды. Арада бiрнеше жыл еткен соц жоFалып кеткен ж ш т п ц ер-турманы Кекжардыц базарында сатылып турFан жерiнен усталады. Сатып турFан адам «бул ер-турманды Кожаназар аFамнан алып едiм» дептi. Сол бойда Элiм руыныц адамдары КожаназарFа келiп, болFан окиFаны баяндайды. Ол iнiсiнiц бейшара халш керiп, «Иэ, менiкi едЬ> дей салыпты. Сонда Элiм руыныц адамдары одан «ант» беруш талап етсе керек, сонда бiр ауыз сезден тутылып калFан бай жаетан ант бередi. Ант берiлген ^ н - сейсенбi екен. Кейiн уакыт ете келе, замандастары баЙFа бул кунге ете сак болуын етшсе керек. Бiрак та Кожаназар буFан «сенбеймiн» деп, карсы эрекеттер жасайды. Нэтижесiнде: сол кYнi актаFан малы кырылып, CYндетке отырFызFан немерелерi, картаЙFанда эйелдерi кайтыс болыпты. Кейiн бай ара аFайындардыц айтуымен жас кы ^а YЙленiп, терт балалы болFан соц, бул к'ртмен ерегiсуiн токтатыпты-мыс.
Кожаназар елер шаFында: «М ен сейсенбiден жецiлдiм, журтым. Ендi кулаFы естiген Таз баласына оны курмеггеудi, бул кYнi жаца io n бастамауды, сапарFа шыкпауды, «аFайын» деп, ардан аттамауды есиет етемш» деген екен. Сонымен, артында каетан журты сейсенбi кYнiн - дYЙсенбiнiц тYC уаFынан сейсенбiнiц тYC уаFына дейiнгi уакытты курметтеп келедi»,- деп баяндаFан болатын.
Сондай-ак ысык руында «Yш тоFыздан сактан» деген жолдардан олардыц «тоFыз» санына ерекше мэн бергенш, будан «Yш тоFыздан сактану» моделiн байкауFа болады.
Осы жерде жапон елше барFан сапары туралы журналист 0 . Оралбаевтыц: «...ж апондар 9 санына ерекше мэн береди Бул жаца iC бастамайды, жолFа шыкпайды, конак шакырмайды.
Эрине, казiргi жапон жастары муны толык сактай да бермейдi, бiрак аFа буын буFан мэн бередi екен» [12, 5 б.], - деген жазбаларында келтарген мэлiмеггерден жапон мен казактар ^ r n i жYЗ казактарындаFы ысык руы) арасында бiр табиFи байланыс болуы мYмкiн-ау деп ойлаймыз. Бiр сезбен айтканда, таз руыныц «сейсенбi к ^ ш - тергеу», ысык руыныц <^ш тоFыздан сактану»
сиякты моделiнен, сондай-ак тiлiмiздегi сан уFымымен байланысты казактыц тYрлi эдет-Fурып, салт-дэстYрiне катысты ырым-жоралар, этномифологиялык касиетке ие болып, жеке адамныц (рудыц), топтыц арасындаFы катынастары мен стресстерiнен сол окиFаFа оц жэне терю баFа беруiнен психологиялык процесш керемiз.
А л г ы с . Кезiнде Казакстанныц батыс ецiрi этнонимдерiн зерттеу туралы усынысымды колдап, Yнемi акыл-кецес берген жетекшiм, эрi кецесшiм Казакстан Республикасы Мемлекеггiк сыйлыFыныц иегерi, филология тылымдарыныц докторы, профессор Телкожа Жанузаковка, Казакстан ¥лтты к Fылым академиясы Тiл бiлiмi институтыныц Fалымдары: РэбиFа Сыздыкова, Эбдуэлi Кайдаров, 0м iрзак Айтбаев, К ебей Кусайынов, Кыздархан Рысбергенова, Нургелдi Уэлиев, Ербол Жанпешсов, Элiмхан ЖYнiсбеков, Жамал Мэнкеева, Мырзаберген Малбаков жэне т.б. FалымдарFа, сондай-ак осы такырып аясында кецес берген казактыц ономаст-Fалымдары Т. Жанузаков жэне К. РысбергеноваFа алFысымды бiлдiремiн.
Ц о р ы т ы н д ы . Жалпы, казак руларыныц езш е тэн ерекшелштер^ емiрлiк устанымдары мен каFидалары жэне мiнез-кулкына тэн кундылыктарды зерттеу - езектi проблема болFанымен, бул мэселеге отандык Fылымда зерделi зерттеу жYргiзiлмегенi белгiлi. СоцFы кезде шетелдш жэне отандык коFамдык жэне гуманитарлык Fылымныц жетiстiктерi негiзiнде уйымдардаFы мшез- кулыкты кешендi тYPде зерттеу жумыстарыныц колFа алынуы (мысалы, эскери ортада мшез-кулык мэдениетш калыптастыру), кеш еп ру-тайпалардыц, оныц iшiнде казак руларыныц мшез-кулык касиеттерше берiлген баFамен де сабактасып жатыр. Олай болса, ещр этнонимдерiнiц iс-эрекетiне тэн мiнез-кулкы мен ой-ерюш , мэдениетiн, турмыс тiршiлiгiмен катар психологиялык ерекшелштерш, сол рудыц ешюмге уксамайтын ерекше бет-бейнесiн «имиджi» «стереотип»
аясында немесе «мшез-кулык прагматизма аясында жеке зерттеущ кажет ететiн проблемалык мэселе екенi сезсiз.
М. Кожанулы
Национальный университет обороны имени Первого Президента Республики Казахстан - Лидера Нации
НЕКОТОРЫЕ СТЕРЕОТИПЫ ПОВЕДЕНИЯ, ХАРАКТЕРНЫЕ ДЛЯ КАЗАХСКИХ РОДОВ
Аннотация. В данной статье автор рассмотрел сформированные качества, присущие казахскому роду с точки зрения проблемы стереотипа.
С развитием той или иной отрасли науки в обществе, безусловно, развиваются и разветвляются и его внутренние подотрасли. В последнее время в сфере общественно-гуманитарных наук часто обсуждается вопрос - проблема изучения понятия «стереотип».
Впервые в науке словом «стереотип» в конце XVII века французский издатель Ф. Дидо назвал устройство, разработанное в целях экономии времени, труда и цен на переиздание книги. После этого американский публицист У. Липпман предложил рассмотреть понятие «стереотип» как термин, расширяя его значение в обществе, науке и всесторонне (родственные, познавательные, культурные и др.). С тех пор ученые рассматривают понятие «стереотип» в рамках различных наук.
В статье изучены историко-языковые теоретические и методологические суждения отечественных и зарубежных ученых в отношении казахских родов (Ш. Валиханов, М. Тынышпаев, С. Аманжолов, А. Маргулан, Т. Жанузаков, А. Левшин, А. Харузин, Н. Аристов, В. Радлов, А. Кононов и др.), а также мнение ученого-этнографа Ю.В. Бромлея, который рассматривал в разных аспектах особенности поведения этностереотипной нации.
В статье раскрывается проблема стереотипа с точки зрения оценки свойств казахских родов, в том числе на основе родов (этнонимов), присущих западному региону Казахстана, определены, с точки зрения этнического стереотипа жизненного опыта, мировоззренческого бытия и прочих факторов, которые не похожи на другие и сохранены в сознании потомков от дедов и отцов, сложившихся в своей среде с поведенческими качествами и действиями. Через этнический стереотип можно увидеть в поведении родственных или неродственных этносов элементы национальных ценностей и этнокультурных традиций.
При анализе материалов в составе этнонимов региона проявляется стереотипом лица каждого рода через характерное настроение, поведение, выразительность речи и др. Одним словом, мы видим оценку поведенческих качеств рода, существовавших в то время: первая - выгода для среды, вторая - вредность (дискриминация). Этот стереотипический вид встречается и в современном обществе. В работе были приняты во внимание все полезные стороны, которые будут способствовать окружающей среде, с автостереотипным (между родом своего рода, по национальности) выступали роды Младшего жуза алимулы и байулы.
В последнее время на основе достижений мировой общественной и гуманитарной наук проводится комплексная исследовательская работа в коллективах, наряду с оценкой поведенческих качеств вчерашних родоплеменных племен, в том числе казахских родов. Автор рассматривает такие качества, как преемность и целостная система нации и объединения родов с ценностями, индивидуальное поведение казахских родов, в том числе родных от родов алимулы, байулы младшего жуза и др. В сочетании с сохранившимися у сегодняшних поколений качествами, предлагается изучить эту тему как проблему, требующую отдельного исследования в рамках прагматизма поведения.
Ключевые слова: стереотип, поведение, прагматизм поведения, казахские роды, этноним, этнический стереотип, алимулы, байулы.
M. Kozhanuly
National defense University named after the First President of the Republic of Kazakhstan-Leader of the Nation
SOME OF THE BEHAVIOR STEREOTYPES TYPICAL FOR THE KAZAKH CLANS
Abstract. The author of the article considered the formed qualities inherent in the Kazakh family from the point of view of the stereotype problem.
Together with the development of some particular branch of science in society, there also improved and formed out its internal subbranches. Recently, the issue of studying the concept of the "stereotype" is often discussed in the sphere of social and humanitarian sciences.
47
For the first time in science, the word "stereotype" was used by the French publisher F. Dido who called a device designed to save time, labor and prices for reissuing a book at the end of the XVII century. Later, the American publicist W. Lippman proposed to consider the concept of "stereotype" as a term, expanding its meaning in society, science and comprehensively (related, cognitive, cultural, etc.). Since then, the scientists have considered the concept of "stereotype" within various sciences.
The article examines the historical and linguistic, theoretical and methodological judgments of domestic and foreign scientists in relation to the Kazakh genera (Sh. Valikhanov, M. Tynyshpayev, S. Amanzholov, A. Margulan, T. Zhanuzakov, A. Levshin, A. Haruzin, N. Aristov, V. Radlov, A. Kononov, etc.), and the opinion of the ethnographer Yu. V. Bromley, who considered the assessment of the features and behavior of the ethnostereotype nation in different aspects.
The article reveals the problem of the stereotype from the point of view of assessing the properties of Kazakh genera, including the basis of genera (ethnonyms) inherent in the Western region of Kazakhstan, defined from the point of view of the ethnic stereotype of life experience, world outlook and other factors which are not similar to others and are preserved in the minds of descendants from their grandfathers and fathers prevailing in their environment with behavioral qualities and actions. Through the ethnic stereotype, you can see the elements of national values and ethno-cultural traditions in the behavior of related or unrelated ethnic groups.
When analyzing the materials in the ethnonyms of the region, the stereotype of the person of each genus is manifested through the characteristic mood, behavior, expressiveness of speech, etc. In short, we see the assessment of the behavioral qualities of the genus which existed at that time: the first - benefit to the environment, the second - harm (discrimination). This stereotype is also found in our modern society. The work took into account all the useful aspects which will contribute to the environment with autostereotype (between their genus and by nationality) and they were the genera of the younger zhuz: alimula and bayula.
Recently, on the basis of the achievements of the world social and humanitarian sciences, the comprehensive research work is carried out in the collectives, along with the assessment of the behavioral qualities of yesterday's ethnic tribes, including Kazakh clans. The author points out such qualities as continuity and an integral system of the nation uniting genera with values, together with an individual behavior of Kazakh genera, including relatives from the genera of alimula, bayuly from the younger zhuz and others. In combination with the qualities preserved in today's generations, it is proposed to study that issue as a problem which requires a thorough research within the framework of behavior pragmatism.
Key words: stereotype, behavior, pragmatic behavior, Kazakh genera, ethnonym of the ethnic stereotype, alimuly, bayuly.
Information about author:
Kozhanuly M., National Defense University named after the First President of the Republic of Kazakhstan - Elbasy, Nur
Sultan, candidate of philological Sciences, Professor, senior researcher, [email protected], https://orcid.org/0000-0002-9935- 0750
REFERENCES
[1] Stereotype //https://ru.wikipedia.org/wiki/ (date o f issue -10.10.2019year.) (In Russ.).
[2] Ethnic stereotypes of behavior - report //http://myunivercity.ru/ Psychology/Ethnic_ stereotypes _ behaviors / 2619_78562.html (date o f issue - 10.10.2011 year.) (In Russ.).
[3] Essentials of Organizational Behavior, Fourteenth edition. Steven R., Timati A. Fundamentals of organizational behavior, 14-ed. Almaty: public Fund «National Bureau of translation», 2019. 488 p (kaz. lang).
[4] Nazarbayev N.A. In the history stream. А., 2003. 288 p (kaz. lang).
[5] Kunanbayev A. Poems. A., 1995. 384 p (kaz. lang).
[6] Nazarbayev N.A. The article «Looking to the future: modernization of public consciousness»//
https://www.zakon.kz/4853272-n1201rs1201ltan-nazarbaev.html (date o f issue - 10.10.2019year.) (kaz.lang.).
[7] Bromley Y.V. Essays on the theory of ethnos. М.,1983. 412 p (In Russ.).
[8] Kozhanuly M. System of Kazakh ethnonyms. Astana, 2011. 448 p (kaz.lang.)
[9] Madanov H. Genealogy of the Junior zhuz. Almaty: Atamura - Kazakhstan, 1994. 168 p (kaz.lang).
[10] Amansin B. The fate of Makhambet. А., 1991. 400 p (kaz.lang).
[11] Kondybay S. Mangistau-nama. Study. А., 2006. 444 p (kaz.lang).
[12] Оралбаев У. Purity. Discipline. Stabilities. Tolerance//«Еgеmеn Qаzаqstан» gаz. №141-143, 17.04.2010 year. 5 p (kaz.lang).