Хроника
СЭТБАЕВ ЖЭНЕ ЦАЗАЦТЬЩ М¥НАЙЫ
Халкымыздыц бiртуар перзентi, академик КСэтбаевтыц геологиядан баска гылымдарда, мэдениет саласында, тарихта калдырган ецбектерi мол. Эткен гасырдыц отызыншы жылдар iшiнде Орталык Казакстанныц шиюзат базасын кешендi зерттеу негiзiнде тау-кен инженерi К. Сэтбаев байтак eцiрдегi темiр курамдас рудаларга, мунай мен газга, тас кeмiрге жYргiзiлетiн геологиялык барлау жумыстары болашагыныц зор екенш дэлелдей отырып, орталык жэне республикалык баспасезге туракты тYPде макалаларын жариялап тургандыгы белгiлi. Академик КИСэтбаевтыц мемориалдык музейiнiц кызметкерлерi ¥лттык Fылым академиясыныц тарихында ерекше орын алатын улы галымныц мунай жэне химия ецщрюш еркендету жeнiндегi деректi болжамдары мен тужырымды тапсырмалары туралы деректердi жиыстыруга ат салысты. Солардын бiрi К. Сэт- баевтыц басшылыгымен 1949 жылы Гурьевте (Атырау) Казак КСР FA-ныц мунайга арналган кeшпелi сессиясын eткiзу.
Бул сессияга республикамыздыц жэне бYкiл Кецес Одагынан 300 ден астам кeрнектi галым- дарымен мунай мамандары катысты. Алты кYнге созылган сессияда 52 баяндама тыцдалып, Батыс Казакстанда геология-барлау жумысыныц кeлемiн кецейту жэне оны нэтижелi ету шаралары жан жакты талкыланды («Из дневника 4-й (Гурьевской) сессий Академии Наук Казахской ССР».
Вестник АН КАЗ ССР, 1949, февраль, № 2(17). - С. 137-144).
Бул сессияда сол кездеп зерттелген оцтустш Ембi ауданы болашагы зор eте кeлемдi мунайлы аймактыц шагын гана бeлiгi екендiгi айтылып, Батыс Казакстанныц баска eцiрiндегi буданда бай мунай-газ корын геологиялык - барлау бойынша жумыстыц ^ л е м ш кецейту туралы шешiм кабылданды. Эсiресе, «кара алтынныц» мол коры шогырланган Каспий тенiзiнiц солтYCтiк жэне солтуспк-шыгыс жагалауына баса назар аудару туралы дэлелдi деректер негiзiнде Yкiметке жэне баска да басшы органдарга тиiстi усыныстар жолданды. Сонымен катар, сессияда Каспий тешзшщ C0лтYCтiк жагалауы суыныц таяз болуы сол мацда алгашкы мунай eнiмiнiц пайда болуына колайлы жагдай жасаганы айтылды. БYгiн осы гылыми тужырымныц дэл айтылганына тацдануга болады.
Себебi, Каспий тещзшщ солтYCтiк таяз бeлiгi тецiздiц баска секторларына караганда мунайлылыгы eте жогары. Казак КСР FА осы гылыми сессиясын Гурьевте (Атырау), ягни Батыс Казакстан мунай eнеркэсiбiнiц орталыгында eткiзуi кездейсок емес едi. Себебi, академик осы eнiрдегi мунай eнеркэсiбiнiц зор болашагын eзiнiц гылыми сезiмталдыFымен жэне тэжiрибелi маман ретiнде сезiндi. Осы кезден eцiрдiц табиFи ресурстарын аныктау максатында Yлкен кeлемдi зерттеулер жYргiзiле бастады.
Бул мэселеге академик эркашан ерекше кeцiл бeлiп отырды. Мысалы, 1959 жылы Атырауда К. И. Сэтбаев пен облыстык партия комитетшщ бiрiншi хатшысы Н. Д. Оцдасыновтыц бастамасымен Казак КСР Fылым Академиясыныц геология министрлшмен бiрiктiрiлген Fылыми техникалык конференциясы eткiзiлдi.Оныц жумысына мунай мен газFа катысы бар 410 мамандар мен Fалымдар катысып, Жайыктыц оц жаFында, эсiресе МацFыстау тYбегiнде мунай мен газдыц мол коры бар екенш Fылыми дэлеледеп бердi.
Аскар таудыц биiктiгi етегiнде турFанда аса сезшмей, содан ондаFан шакырым узай барып артыца караFанда Fана байкалатыны сиякты, Каныш аFадай арыстыц сол жылдардаFы тынымсыз кам-каракетi казiрде, жарым FасырFа жуык уакыт eткен соц айкынырак танылып отыр. БYгiнде
<^асыр жобасы» атанып, кYллi элем журтшылы^ын тацFалдырып, эрi кызыктырып отырFан аукымды ю т Fалым-геолог тYбек койнынан алFашкы мунай фонтаны аткылаFан жылдардан кем дегенде 15-20 жыл бурын ^ р е г е н ^ ш н болжап, сол байлыктын ел кэдесше тезiрек асуына жол ашып кеткеш кеменгерлiгi демеске тацымыз жок.
170
ISSN 1991-3494 № 3. 2016
Академик К. И. Сэтбаевтьщ батыс аймахты дамытуга, эшресе мунай газ корын iздеуге, табуга хосхан бага жетпес гылыми, практикалык ецбектерi эзiрше толых ескерiлмей келедь Ол юсшщ бул туралы ащ рген ецбектерш аздаган мамандар, онын езв д е сол тарихи кYндердi ез кeзiмен керген адамдарга гана белгiлi.
¥л ы галымныц Мацгыстау тYбеriшц хойнауынан алгашкы мунай атхылаган жылдардан 15
20 жыл бурын кeрегендiкпен болжам айтканын Саламат Мухашев езшщ «0ткендi оймен шолганда» кiтабында жазады. Ол ю с сол жылдары Мацгыстау обком партиясыныц бiрiншi хатшысы болып хызмет атхарган. Сондай-ах, бурынгы геология министрлерi Ш. Е. Есенов пен С. Е. Шахабаев, геология министршщ бурынгы орынбасары Б. М. Куандыков Мацгыстау тYбегiнде мунай хорын молайтуга Каныш Имантайулы eткiзген гылыми мэжiлiстердiц жэне езшщ тiкелей араласханыныц шешушi рел атхарганы жeнiнде талай мемлекеттiк мацызы бар iргелi жиындарда айтханды.
Академик К. И. Сэтбаев хазах зиялыларыныц бiрi ретiнде ез бойындагы нагыз галымныц болм ы с-бтм ш жэне ез дэуiрiнiц азаматтых тамаша касиеттерiн сiцiре бiлген, оны тYгелдей гылымга арнаган, отанына адал болган жан. Ол орыс жэне хазах тiлдерiнде кептеген гылыми ецбектер жазды. Казакстаннын мунай-газ хоры туралы «Казахстан - менiц отаным аттыт маха- ласында (Алматы, «Галым» 1999. 318-372-бб.) былай дейдi: «Жер астыныц бiр байлыгы - мунай.
Бiр кезде республикамыз мунай мен табиги газга тапшы болатын. Оныц себебi КССР-ныц бурынгы мунай eнеркэсiбi м инистрлт тарапынан Орал-Ембi бойындагы кеннiц мацызы жете багаланбауы жэне осы ещрдеп кендердi ашудыц ете баяу хархынмен жYргiзiлуi. Таяу жылдар iшiнде Казахстан Yлкен мунай, хуатты газ енеркэшбшщ (елiмiздiц Yшiншi Бакуы) иесi болмах. Казiр Батыс Казах
стан осы байлыхтыц ордасы болып отыр. Мацгышлахта, ОцтYCтiк Ембiде табылган мунай езшш сапалылыгы, хоры жагынан Бакудiкiнен кем тYCпейдi. Ал, Ахтебе даласындагы табиги газдыц мол хоры жатыр. Сейтш, Казахстан таяу арада газ, мунай eндiру жeнiнен КССР-да алдыцгы хатарга шыгады».
Академик К. И. Сэтбаевтыц уйымдастырушылык хабiлетiнiц нэтижесiнде мунай-газ про- блемасымен шугылданатын бiрнеше гылыми- зерттеу мекемелерi хысха уакыт iшiнде ашылды.
Академияныц геологиялык гылымдар институтында 1954 жылы К. И. Сэтбаевтыц ткелей басшылыгымен ец алгаш рет мунай геологиясымен айналысхан жеке топ курылды. К. И. Сэтбаев улттых гылыми мамандар даярлауда аса кеп ецбек аткарды. Басха саланы айтпаганныц езшде мунай газ саласына жас, б ш к п мамандарды тартып, оларды тэрбиеледi.
Б елгш ахын, Казахстанныц ецбек сiцiрген хогам хайраткерi, К. И. Сэтбаев атындагы халыхаралых хордыц терагасы Кэкiмбек Салыхов: «Келесi кеп айтыла бермейтiн нэрсе - хазiргi Мацгыстау мунайыныц ашылуына мурындых болган да Каныш Сэтбаев. Осында барлау жумысын жYргiзгендердiц «мунда мунай жох» деп кеткелi жатханын естiген Канекец eзi ушып келш iстi хайтадан холга алады. Министрмен сейлесш, харажат бeлгiзедi. Барлау картасын eзi жасап бередi.
Осылайша Мацгыстау мунайы ашылган» («Ацыз адам» журналы № 13(49) шшде 2012 жыл 17-б.).
Академик К. И. Сэтбаевтыц Батыс Казахстан ещршщ eндiргiш куштерш дамту, эсiресе мунай- газ хорын барлау жумыстарын дурыс жолга хою туралы хажырлы енбегi туралы Казахстан Yкiметiн кеп жылдар басхарган, кернект хогам кайраткерi Нуртас Оцдасынов былай деп естелш айтхан: «Казахстанда мунай eндiрудi мейлiнше кебейту жэне газ кендерш табу махсатына арнал
ган Гурьевте ею рет жалпы одахтых магынасы бар кецес eткiзiлдi. Оларга мунай мен газга хатысы бар кептеген мамандар мен галымдар хатысты. Fалымдар Жайыхтыц оц жагында, эсiресе Мацгыстау тYбегiнде мунай мен газдыц мол хорлары бар екенiн гылыми дэлелдеп берд^ Бул Мацгыстауда Yлкен келемде барлау iсiн уйымдастыруды талап еттi. Ол Yшiн Ембi мунай бiрлес- тiгiнiц харамагынан барлау бeлiмiн ашып, оны Казах КСР Геология министрлшне беру керек болды. Осы жешнде Гурьев облыстых партия комитет республиканыц басшылых органдарына усыныс енлздь Буган бiрлестiк басшылары тiкелей харсы шыхты. Бул - кеп жылдых Yйреншiк- тiлiктiц салдары. 0йткенi, осы уахытха дейiн мунай барлауы Ембшщ бойындагы ескi кэсшш>
лiктердiц тещрепнде жYргiзiлiп келгендi. Мацгыстауда зор кeлемдi барлау жYргiзудiц хиын- дыхтарын бше турып, бiрах оныц зор болашагын сезе бiлген Fылым Академиясы, оныц президент академик Сэтбаев, облыстыц усынысын толыгымен холдады.
171
Вестник Национальной академии наук Республики Казахстан
Сонымен катар, бул жана да киын ion гылым непз1мен жYргiзу Yшiн Гурьевте колма-кол Мунай жэне табиги туздар гылыми зерттеу институтын ашып берд1. Бул - Канекеннщ керегендш ед1. Казiр Казакстан мунай мен газ енд1руде кандай орын алатыны мэл1м.» (Нуртас Ондасынов.
Тунгыш президент. Зангар К. Сэтбаев туралы естелштер. Алматы, «Айкос», 1999. 24-25-бб.)
Казакстан Республикасынын Президент Н. Э. Назарбаевтын «Абай» журналынын сауалда- рына жауап берш, ултымыздын улы тулгалары туралы ой-толгамын энпме еткеш журтшылыкка мэл1м. Нурсултан Эбшулынын сол дэстYP бойынша халкымыздын б1ртуар перзенп, академик Каныш Имантайулы Сэтбаев туралы: «БYгiнде <^асыр жобасы» атанган Мангыстау мен Аты- раудагы мунай мен газдын орасан зор корын кеп жылдар бурын болжап, соны тез1рек табу Yшiн жасаган кам-карекет... Одактык Yкiмет басшылары алдындагы зор бедел1мен жYзеге аскан улан- гайыр, эр1 мэцп игшктер» - дейдг (Сэрсеке М. Жиырмасыншы гасырдын улы тулгасы. (Н. Э. На- зарбаевпен сухбат.) Казак эдебиет. 1999. № 15. 9-16 сэу1р. 4-5-бб.).
Мунай ел и г ш п , осы «кара алтын» халкымыздын турмысын арттырып, казак елшщ ер- кендеуше себебш1 болып отыр. Атырау каз1р казак мунайынын астанасы. Осы батыс аймакта мунай-газ корын 1здеуге, табуга мурындык болган академик Каныш Имантайулы Сэтбаев ес1м1 эркашан да халкынын б1ртуар улы ретшде есте калады.
Б. Айтмухамбетова, академик Ц. И. Сэтбаевтыц мемориалдыц м у з е й н ц директоры, ЦР мэдениет цайраткерг;
Ш. Ж ^мабаева, академик Ц. И. Сэтбаевтыц мемориалдыц М узеш нщ гылыми цызметкерг
172
