N E W S
OF TH E N A T IO N A L A C A D E M Y OF SCIEN C ES OF TH E R EPU B LIC OF K A Z A K H ST A N S E R IE S O F S O C IA L A N D H U M A N S C IE N C E S
ISSN 2224-5294
V olum e 3, N um ber 307 (2016), 163 - 168
TRADITIONAL AITYS: GENRE ISSUES
R .Т .А lm u k h a n o v a
Kazakh National University of Art, Astana, Kazakhstan E-mail: riza_almuhanova@mail.ru
Key words: literary, genre, folklore, story, poet.
A bstract. This article focuses on the development of genre specifics of the aitys. Even in the first quarter of XX century the scientists such as M.Auezov, H.Dosmukhameduly and others have outlined the main features of this genre. However, due to the vast poetic heritage, and also because of the specific features of the aitys of pre
revolution period - oral transmission from generation to generation has opened the possibility of syncretic development with other genres, which in some cases resulted in complicated definition of the main genre character.
In this article, revealing those "not appropriate" aitys, the author emphasizes the main criterion of traditional aitys, and clearly demonstrates by published texts. Also the complicated-syncretized texts that can help to identify the main criterion of aitys, have been analyzed.
In "Kazak Adebietinin tarihi. Folklorlik kezen "(2008), the author of this article wrote and reconsidered the systematization of aitys, that is, they are divided into folklore and author's aitys. Presented article is a logical continuation of this research.
The novelty of this research is that besides main characteristics, we should pay attention to the temporary space, while in the epics it differs from aitys, that is definitely present time is the inherent feature of aitys.
УДК 398(=512.122)
ДЭСТУРЛ1 АЙТЫС: ЖАНРЛЫК ЕРЕКШЕЛ1КТЕР
Р .Т .А л м у х а н о в а
^азак улттык енер университет^ Астана, казакстан Тушн сездер: эдебиет, жанр, фольклор, сюжет, акын.
А ннотация. Бул макала дэстYрлi айтыстыц жанрлык ерекшелжтерше арналды. вйткеш , айтыс деп казак поэзиясында тек сырткы ш ш ш Farn уксас туындылармен бiрге жaриялaFaн басылымдарды кайта зерделеу кажет. «^азак эдебиетшщ тарихы» (2008) штабында осы макаланыц авторы жалпы айтыстарды фольклорлык жэне акындык айтыс деп жштеп, оларды ерекшелжгерше карай айырып карау керектшн жaзFaн. ¥сынылып отырFaн бул макаланыц жацальны: айтыска жинактарында жарык керген жанрлык талапка сай емес езге сипaттaFылaрдыц белектп-i сараланды, бул жанрды айкындаушы ретшде айтылатын сез майданы, «айтысып жатыр» деген колданыстарды толыктыратын TaFbi бiр шарт: айтыстыц езге поэзиялык жанрлармен сaбaктaстыFы орын aлFaн жaFдaйлaрдa оны ажыратудыц бiр жолы - жырлaрдaFы уакыттан белектiгi, ягаи нак осы шак талабы болуы тшс.
Кiрiспе. Айтыс - казак эдебиепнде удайы зерттелетiн жанр. вйткенi, айтыска деген кумарлык эдеби жанрларды дамытты жэне коFaмнын эр кезенiнде езщдш жацашылдыкка жетелеуде. Оныц бiр дэлелi - акындардыц жансыз заттармен «айтысуы». Ал буларды aлFamындa акындык айтыстармен катар коЙFan кездер болды жэне кейбiр басылымдарда элi кYнге дешн жанрлык сипатын айкындауда адасушылыктар кездеседг
Зерттеу эдштемео. Эдебиеттану саласында калыптаскан салыстырмалы, салыстырмалы-тарихи эдiстер колданылды.
Зерттеу нэтижесшде сырт кезге тек т ш ш жагынан гана айтыска уксас болтаны Yшiн «адасып» жYрген шыгармалар зерделендi, акындардын шыгармашылык лабораториясын зерттеу барысында жанрлык атаулардын дурыс колданылуы да ескерiлуi кажет екенi аныкталды. Ауызша тараган шыгармалардагы синкреттiлiк орын алган жагдайлардагы басты айырым-белгшер сараланды.
Зерттеу нэтижелерш колдану аясы кен, гылыми енбектерге, жогары оку орындарындагы студенттерге, калын журтшылыктын рухани суранысын канагаттандыру максатында пайдаланылу мYмкiндiгi мол.
Нэтиже: Казак поэзиясындагы жанрлардын терминдж белгiлерiне катан мэн беру к а ж еттт айкындалды жэне осы кезге дешн жарык керген айтыс жинактарында жанрлык тургыдан «адасып жYрген»
шыгармаларды талдау непзшде дэстYрлi айтыстын басты айырым-белriлерi нактыланды. Айтысты езге жанрлардан, мэселен, эпостан айыратын нак осы шак болатыны да аныкталды.
Ру айтысы акындар айтысынын калыптасуына негiз салганы шындык, бiрак сонымен бiрге дэл осындай тану белгiлi денгейде шектеулш жасайтынын да ескеру керек. вйткеш , бул айтыстарда сол дэуiрдегi халыктын турмыс-тiршiлiгi, ягни экономикасы, дэстYрi, т.б. сан-салалы мэдениетi кeрiнетiнiн де айтуга тиiспiз.
Айтыстын 1960 жылдардагы басылымдарынан кез YЙренген «Нарманбет пен торы аттын айтысы»,
«Кожамкул акыннын кекшолак атымен айтысканы» дегендей мэтiндер бiр акыннын тел шыгармалары деп багалануы тиiс. Шынында да, акынга «карсылас» болып кeрiнетiн ат немесе домбыра, не каскыр, шын мэнiнде, «айтыска тYсетiн» акын еместiгiн бYгiнгi адам айкын тYсiнедi, буларды акынмен айтысты деп, ешкiмдi сендiре алмаймыз.
Ежелп дэуiрдiн адамдары мифтiк сананын ыкпалымен жаз бен кысты айтыстырганымен, буган бYгiнгi адам сенбейдi, булар да сондай. БYгiнгi кeзi ашык халыкты домбыра не карга, т.т. Кудай сейлеу кабiлетiн бермеген заттар мен жануарлар адаммен айтысты деп сендiру мYмкiн емес.
Сондай-ак гурыптык «айтыстар» тек сырткы тYрi Yшiн гана акындык айтыстын катарында жарияланып келдг Тек сонгы кезендегi зерттеулердiн нэтиж ес жанрлык ерекшелiктi туракты устау к а ж етттн алга тартып. 2008 ж. жарык керген «Казак эдебиетшщ тарихы. Фольклорлык кезен» атты 1-томында фольклорлык айтыс жэне акындар айтысы деген ж1ктеу жасалды. Осы ж1ктеу бойынша бурын салт-дэстYP айтыстары деп берiлген «айтыстар», шынында, фольклорлык сипатта екенi анык айтылды [1, 681-б.].
Ал акындар айтысынын басты ерекш елтн Х.Досмухамедулы: «Кeшпелi eмiр салтында, рулык когамда жеке адам мен ру шешушi рел аткарады. Бэсекеге тускен эрбiр ру тек езшщ билерi мен батырларын гана емес, карсыласына дес бермейтш дарынды акындарын да орынды мактан тутады. Казак арасындагы осы ру мен ата, жеке адамдар бэсекелеа сез жарысы - айтыс аркылы ете жш кeрiнiс табатын.
...Эркайсысы eзiн, атакты аталасын, руын, журтын, т.б. мактай отырып, карсыласынын, онын аталастарынын, руластарынын, журтынын, т.б. кем-кетжтерш, кате баскан кадамдарын, уятты гстерш казбалап, тiзе бYктiруге тырысады [2, 288-б.], - деп, айтыстын басты ер екш елтн таныган, ягни мактану да, карсыласын сынау да - осы бiр айтыстын iшiнде орын алатынын баса айткан.
Акындар айтысы болтан сон, сез сайысынын «кейiпкерлерi» ретшдеп кызмет ек1 акынга жYктеледi, бул - жанрлык бузылмас шарт. Казактын дэстYрлi когамында курдастар немесе нагашы-жиен, т.б. ез орнын бiлетiн адамдар эзшдесш, бiр-бiрiнiн сыртынан «айтыстар» тудырган жагдайлар да кездескен. Бiрак кешпкер ретiнде есiмдерi кeрсетiлген бул адамдардын арасында шын айтыстын болмаганын ойлау керек. Сол сиякты 1965 ж. «Айтыс» жэне кейбiр жеке акындардын шыгармашылыгына арналган жинактарда бул кагида ескерiлмей калган. Мэселен, Кете ЖYсiп пен КYзен арасында таза акындык айтыс жок. вйткенi, ЖYсiп эйелшщ атынан eзi жазганы 1965 ж. «Айтыс» жинагынын сонында берiлген тYсiнiкте [3, 642-б.] жазылган, бiрак оган мэн берiлмеген. Ендеше оны акындар айтысына косудын жeнi жок. Сол сиякты Шал (Тшеуке) Кулекеулынын шыгармаларынын арасындагы «Шал мен кемпiрi» дегендi акындар айтыс деп карауга мыкты дэлел жок.
Жанрды онын сырткы тYрi айкындамайды, «айтыс» деген сездщ мазмуны - осыган айгак. Сондай-ак:
Айтыссан, кэне, кел айтыс, Тимей жатып туламай.
Мен емес сенен кашатын, Айтыса алмай сасатын.
Сен секiлдi желiктi Албастым бар басатын, -
деумен тэмамдалган Асаубай мен Култуманын [4, 30-б.] арасында таза акындык айтыс болды деуге келмейдi. Мунда сез кагысу - сайыска шакыру денгейiнде гана калган, айтыска тэн даму жок.
Сондай-ак еш акын катысканымен, таза акындык сез сайысы жок шыгармалар да бар. Акынга кара сезден елен онай, кeмейiнен жыр тегшген акындардын жайдак сeйлеуi мYмкiн де емес. Аузын ашса, елен тегшген iрi акындардын кeнiл айтуы да, жубатуы да, жоктауы да - бэрi еленмен «айтыс» формасына тускен.
Оныц у л п а - 1988 ж. «Аралбай мен KamaFaннын айтысы» деп жaриялaнFaн мэтш. Баласынан айрылып отырFan каралы Аралбайдыц:
Менiн немдi сурaИсын, Мен бiр жyрген боз мая, Тулыбына келiп, Yнiлген.
Мен бiр жyрген ак киiк
¥зы н судыц бойында ЛaFын iздеп жyгiрген.., -
деген сездершен-ак муныц жоктау екенiн тYсiну киын емес. Ал кYтпеген жерден жайсыз хабарды естiген KaшaFaннын жайдактыкка салынбасы TaFbi да аян. Осылайша кос акынньщ бiрi жоктау айтып, iштегi шерiн шыFaрсa, халыктык дэстYрмен «ТуяFы бYтiн тулпар жок, Канаты бYтiн суцкар жок» деген жубатуы шабысы мыкты акындык куатты танытады, бiрaк жанрлык турFыдaн бaFaлaFaндa, бэрiбiр, айтыс емес, акындар шыFaрмamылыFындaFы фольклорлык сaнaнын керiнiсi деп бaFaлaнуы тшс.
Акындык айтыс деген соц жанрлык ерекшелжл бекем устaнFaндa, «Сушнбай мен Тезек теренщ aИтысындaFы» [5, 51-60-б.] каракер аттыц кейiпкер ретiнде косылFaнын ескермеуге болмайды. Бул шыFaрмa революцияFa дейiнгi акындар aйтысынын ауызша жеткенш ескерудi, осы себептi оныц фольклорлык aйнaлымFa тYCкенiн мойындатады. Бiрaк сонда да акындар aйтысынын негiзi сaктaлFaнын ескеру кажет. Ал
«Бактыбай мен Тезек тере айтысын» акындар айтысы деген атаумен шьн'атын жинакка косудыц ретi келмедi.
вйткенi, Бактыбай мен Тезек теренщ акындьнына шэк келпрмесек те, накты шыFaрмaнын жанрлык тaбиFaтын тани бiлуiмiз кажет. Шын емiрде екеуi талай айтыскан болуы да мумкш, бiрaк дэл бiзге жеткен осы шыFaрмaдa айтыстьщ негiзi сaктaлмaFaн. Оныц себебi де тYсiнiктi. Айтыс урпактан-урпакка ауызша тaрaлFan, солайша екеушщ арасында шын айтыс, сез сайысы орын алса да, ол сол калпында жетпей,
«бузылып», жартылай ертегшк, жартылай шешендiк сез жaнрлaрынын табшатына ауыскан. вйткенi, мунда Шернияз бен БaймaFaмбет султан aрaсындaFы «кездесуге» елжгеу де, «Осындай болса екен» деген халык киялынан косылFaн коспа да кеп.
Шал (Тшеуке) Кулекеулыныц жинaFындaFы «Шал мен дегдар кыз» да осындай синкреттшкке тускен.
Негiзi, айтыска косылатын шыFaрмaлaрдын ен бойынан «Айтысып жатыр» дегiзетiн керкемдiк куш- куат бiрден сезiлiп турады. Шын мыкты карсылас сол артык кеткен сездерге утымды жауап кайыра бiлуi шарт. Жэне ол акын бупн сезден утылFaнымен, бул оныц бYкiл шыFaрмaшылыFынa берiлген сонFы пiкiрдi тудырмайды. М.Эуезов: «В айтысе победа и поражение определяется не тем, что иссякнуть песни, а степенью и силой тяжущихся» [6, с. 185] деп ескерткен, демек, эр айтыстыц ез тарихы бар екенш ескерген жен. Себебг «Айтысканда еш курескен балуандар сиякты, бiрiн-бiрi ацдиды, бiрiн-бiрi бaFaды. Курескендеп бiрiн-бiрi жьну Yшiн iстейтiн эдю-амалдарды, тэсiлдердi мунда да iстейдi» [7, 105-б.].
Муны кезiнде М.О.Эуезов айткан. Эйтсе де, поэтикалык куатты мыкты акындар aрaсындaFы сез сайысыньщ кейбiрi жанрлык сипатты аныктауда ойлanдырFanдaры да бар. Э аресе, кaFысу мен шешендш сездiн аракатынасын тaрaзыFa сaлFanдaИ салмактау кажет.
Мундайда салыстыру Ymiн Шернияз бен БaймaFaмбет султanнын aрaсындaFы сез майданын aлуFa болады. БaИмaFaмбет султанныц кылышы дайын турFaн кезде басын аман сактап, ез емiрiн куткарып калу Yшiн aИтылFaн Шернияздыц сездерш акындык айтыс деп бaFaлaуFa сыймайды. Оныц Yстiне БaИмaFaмбет айтыска тусш отырFaн жок, акынньщ емiрiн султан кылыш аркылы шешпекmi кahaр бар. Осыларды ойлaFaндa, Кадырбай мен Байток aрaсындaFы сез майданы шешендiк сез жанры бойынша емес, ^ ы с у - акындардыц aИтыскерлiк мыктыльныньщ кернектi дэлелi деп бaFaлaнуы тиiс. Мунда Ж эцпр хaннын акындарды айтыстыру талабы Faнa орын aлFaн, шешушi куш куралы кылыш емес. Осындай ойлармен бул мэтш айтыска косылуы керек.
«Кадырбай мен Байток», «Шернияз бен кыз» айтыска косылFaнымен, «Бiржaн, Орынбай, Шеже акындардыц айткырлыктары» деген атаумен бершген шыFaрмaнын сипаты булардан белек. вйткеш , соцFы Yлгiде айтыс жок, ацыз бойынша, ол aкындaрдын ода жанры бойынша бэйгеге тYсуi сиякты орын aлFaн.
Накты айтканда:
Керей СaFынaйдын асына сауын айтылып, жан-жактан журт жиналады. Сол аста баска керейлермен бiрге, акындар бэйгеа де тiгiледi - акындардан СaFынaИдын байлык-салтанаттык дэрежесiн кiмде-кiм бiр aуызFa сыЙFызып, жаксы елец шьн'арып айтса, соFaн бас бэйге бершмекшг ЖиылFaн акындардыц iшiнен Орынбай, Шеже, Бiржaн сал елец бэйгесiне туседг Бiрiншi сездi Керей баласы деп, БiржaнFa бередi, онан кейiн Орынбай, Шеже айтады. Бiржaн:
СaFынaй, МэтьДэулен жaИындaИсын, Тел ескен, сен кысырдыц тайындайсыц.
Дэулетiн жетi атацнан aрылмaFaн,
Кшктщ даладагы лагындайсыц.
Орынбай:
Керейде Сагынай мен Мэп-Дэулен, Керкщ кепке, кундей боп тусер сэулец Кеп айдыц кермегелГ жузГ болды, Журшсщ, есен-аман, ецкей сэулем?
Шеже:
Сагынай, МэтьДэулен - епзш сщ , Кол жетпес кабыргаца семГзГмсщ.
Ж еп атац ж еп руга ж епм берген,
Сонда да таусылмайтын тещзшсщ. [8, 89-б.].
Мунда жещмпаз Гздеудщ кажеп кершбейдг
Акындар айтысы авторлы ауыз эдебиетше косылатыны анык, бГрак айтыстыц езГ ауызша тараган мура болгандыктан, ел арасындагы таланттардыц «араласуынан» жанрлык езгерудГ бастан кешепндерГ бар. Муны
«Сауытбек пен Акбепе» дэлелдейдг Ол бастапкыда айтыс болганымен, кешн шыгармашылыкка кабшетп ел адамдарыныц араласуымен жырга айналган. Бул шыгарманыц «Бабалар сезшщ» <^ашыктык дастандар»
томына косылуы [9, 203-246-б.] дурыс, ешшшке орай, кейбГр зерттеушшер дэл осы жанрлык дамуды ескермей, соцгы кездеп ецбектерше де айтыс деп керсеткен.
«Тубек пен Каркабат» [3, 134 - 146-б.]та жанрлык тургыдан езгерюке тускен. Мунда Каркабат жад ауруына ушыраган Тубекпен айтысып, оны жецудГ максат етпейдг Ал бул шыгарманы оки отырып, бастапкыда Тубек пен Каркабат арасында айтыс болуы мумшн дегенмен, ел ш ш д е п акындар тарапынан сюжетп жырга багыттау удерга басталганын ацгартады. 0йткеш , Тубектщ ттлепмен Колаба деген тэуш келпршедГ, ол акынды ж илкиниц казысына белеп, уш айда жазып, атка мшпзеда. Сол ецбеп ушш Тубектщ малы мен катынын алып, кетш бара жатады, Каркабат Аркадан кайтып келш, болган жагдайды бш п, тэуштщ артынан куып барады. Екеушщ арасында диалог орнаган, алайда, муны Каркабат пен тэуштщ айтысы деуге келмейдг Акындык айтыстарда жецуге деген умтылыс болуы - шарт, мунда ол жок. Бул шыгарманыц айтары: Каркабат тэуштен Тубектщ катынын кайтаруды талап етш, акыры, отбасылы адамдардыц басын косады. Осылайша е з в д ж шытырман окигасы бар сюжетп шыгармага айналгандыктан, муны акындык айтыстарга косудыц р е т жок. «Арага уш ай салып, Каркабат келедГ де, тэуштщ артынан куады» - осыныц езГ жырга е т к теу ш ш к п ацгартады, ягни мунда уакыт кещ стш рел ойнап тур. Ал айтыста алыстан шакырткан акынды баска жактан алдыртканы туралы айтылса да, дэл Каркабат сиякты айтыстан белек максатты кездейтш кимыл, эрекеттерге орын жок. Ягни айтыс успндеп акындардыц бГр-бГрше сез арнауы нак осы шакты жетшзедг Акындарды алдыртуга кететш уакыт, бэрГбГр, сол накты осы шактыц аясынан шыкпайды.
Ал «Акан мен Мукан» айтысы бГрнеше рет болган сыцайлы. Дегенмен бул айтыста ею акынга да Шыцгыс хан «замандас» болып шыккан. Бул кешнп жетшзушшердщ ыкпалы болгандыгын ацгартады.
Мэселен, Мукан:
БГр кезде болып едщ жаксы халда, Сол кезде берген саган олжа, мал да.
Бул кезде жарлы болып такырландыц, Юм келер титыктаган кедей шалга?
С ерш к ендГ саган неге керек?
Бул сездГ айтпап па едГ Шыцгыс хан да, - десе, Акан да:
«Кыз ал», - деп шыгушы едГ Шыцгыс хан да, Мазамды алушы едГ анда-санда.
¥наган сулуыцды езщ тацда, Керек болса, берешн дуние-мал да.
Осы айтканы Шыцгыстыц элГ еамде,
К ецш м сонан берГ сулу жанда [10, 22 8 - 229-б.], - деген.
Айтыскер акындардыц Шыцгыс ханмен замандас болмаганы белгш . Сондыктан акындык айтыс бойынша антологияга косуга келмейдг Будан шыгатын ой: халыктыц кызыгушылыгы куш п болган себепп айтыстардыц кейбГрГ фольклорлык айналымга тусш, жанрлык езгерютердГ бастан кешкен.
«Мэулiмбай мен Айбала» Мэулiмбайдын шрюпе сeзiмен басталып, eзiнiн Айбалага калай барганын баяндау, екеуiнiн арасында сез кагысы болганын жетк1зу максатын кездеген. Сондыктан оны таза акындык айтыстын катарына косу киын, мунда сол екеуара болтан кагысуды ацыз ретiнде дамыта баяндау орын алган.
Ягни аралык жанрга тускен.
Айтыстарды саралау барысында революцияга дейiнгi айтыстардын урпактан-урпакка ауызша жетуiнiн де кейбiр кыр-сыры ашыла тустi. Кейбiр шыгармаларды оки отырып, айтыстын еш акын арасында болуы кер ек ттн ойына салып, онын шынайылыгына кудiктенетiн де кездер болады. Сондай ой калдырган шыгарманын бiрi - «Шернияз бен кыз». Шернияздын ой жуйрiктiгi онын сeздерiнде танбаланган, алайда, дэл осы шыгарма Шерниязга «келенке» тусiретiн сиякты. Дэлiрек айтканда, бул фольклорлык айналымга тускен немесе езгенщ Шернияз атынан шыгарма «туындататына» жол бершген бе деген ой калдырады. Дегенмен бул арада кесiмдi терелш жасау киын, сондыктан айтыстын катарынан орын алады.
Акындардын «кездестiрiлуiнде» де езшдак этиканын болганы байкалады. Мэселен, Сарышолак пен Кердерi Эбубэк1р айтыскан деп керсету бар. Алайда, мэтшге зер салган адам Эбубэкiрдiн:
Шектшщ басы Сырда, аягы таулы кырда, Элiмнiн батыр халкы кумар дауылды жырга.
Сарышолак дэм тусiрдi ауылга, Деген бар, ж1бектен баулык ызба, Дуалы аузын орак, канын кызба, Айтысар eзiнменен кандай олак.
Шекердi катык етпес кара тузга, Кeнiлдi топ iшiнде боска бузба.
Карсак аяк, мысык бас, Баскан iзiн бiлдiрмес,
Сынаптай сыргып су жукпас, в л ен сезге iлдiрмес,
Кузен шиыр, кур жYрмес, Тулкi тумсык, кыран кез Туптеп шукыр насыр сез, Айтысып адам токтатпас,
Болдым Тэщр неге кез [11, 304-305-б.], -
деп, айтыстан бас тартып, жыршылык сайыска туседi»,- деген бар, ягни шын мэншде, акындар арасында айтыс болмаган. Осы мэтiн сонындагы мэлiметке суйенсек, олардын кездесуi жыршылык сайыска уласкан. Демек, устаз бен шэшрт немесе халыкка eзiн мойындаткан тулганы сыйлагандыктан, онымен сез жарыстырмайтын устаным да болган.
1965 ж. уш томдык жинактын екiншiсiнде «Жумбак айтыс» бершген. Бiрак суырыпсалма айтыспен салыстырганда, жазбашанын табигаты белек. Акындар жумбак аркылы гана емес, баска да прлш тщ мэселелерi бойынша хатпен айтыскан, «дауласкан». Бiрак айтыс дегенде тек т ш ш жагынан сырткы уксастыктан баска ортактык жок, импровизация кeрiнбейдi. Ал жумбак айтыс импровизацияда да мол орын алган, ягни бул тургыда жалпы айтыстын жанрiшiлiк турлерi сакталады.
Казак улттык енер университетi Коркыт атындагы гылыми-зерттеу институты жоспарлаган жиырма бес томдык «Казак eнерiнiн антологиясынын» алгашкы екi томы революцияга деш нп 93 айтысты камтыды [12], [13] жэне бул макала осы жинакты дайындау барысындагы зерттеудiн нэтижесi репнде усынылды.
Макала авторы 1998 ж. «Халел Досмухамедулы - эдебиет зерттеушю» деген такырыпта кандидаттык диссертация коргаганда, онын жэне айтыска катысты зерттеулер жазган М.Эуезов, т.б. пiкiрлерiн саралап,
«Акындар айтысы - рулык айтыстын негiзiнде калыптасты» деген тужырым жасады. Ру айтысы акындар айтысынын калыптасуына негiз салганы шындык, бiрак сонымен бiрге дэл осындай тану белгш денгейде шектеулiк жасайтынын да ескеру керек. вйткеш , бул айтыстарда сол дэуiрдегi халыктын турмыс-тiршiлiгi, ягни экономикасы, дэстурi, т.б. сан-салалы мэдениетi кершетшш де айтуга тиiспiз.
Бугiнгi зерттеушшердщ кейбiрi ез рулас акынын эарелеп мактайтындары бар. Бул жеке пЫ р дегенмен, айтыс жанрынын ерекшелiгiн сырт калдырып, карсылас акыннын сeздерi тарихи факлге сай еместiгiн айтып, оны мэдениетаз, кeргенсiз деуге болмайды. Акындар бiр-бiрiн калайда женудi максат еткендштен, кейде шындыкка жанаспайтын артык сездерге жол беруi айтысты сез майданы деп кабылдаумен байланысты. Ягни айтыстын жанрлык ерекш елтн тусiну кажет. Шын мыкты карсылас сол артык кеткен сездерге утымды жауап кайыра бiлуi шарт. Онын устiне бугiн сезден утылса, ол сол акыннын 6y m шыгармашылыгына берiлген сонгы пiкiрдi тудырмайды. Акындар сез таба алмагандыктан емес, жуйелi ойга токтаган, эр айтыстын ез тарихы бар екенш ескерген жен.
Корыта айтканда, акындык айтыстын басты шарттары: айтыс, шын мэншде, еш адамнын арасында eтуi жэне олардын арасындагы сез сайысынан тайталаска, бэсекеге деген умтылыс, женiске деген кулшыныс
сезiлуi кажет. Баска жанрлардан ажырату ушш айтыска тэн нак осы шакты керсететiн мезгiлдiн де болуы ескерiлуi тиiс.
ЭДЕБИЕТ
[1] Казак эдебиетшщ тарихы. Фольклорлык кезец. - Алматы, КазАкпарат, 2008. - 812 б.
[2] Классикалык зерттеулер. Кеп томдык. - Алматы: Эдебиет ЭлемЬ>, 2012. Т.9.XX Faсыр бaсыnдaFы Алаш эдебиеттануы. -368 б.
[3] Айтыс. Т.2. - Алматы, Жазушы, 1965. - 664 б.
[4] Айтыс. Казак халык эдебиет!: кеп томдык (Каз.ССР Еылым акад. М.О.Эуезов aтындaFы Эдебиет жэне енер институты). Еылыми TYсiniктерin жазып, бaспaFa эзiрлегеnдер: Э.Алманов (жауапты шьи'.), С.Дэуггов, М.Жармухамедов, Е.Махмутова, Ф.Оразаева. - Алматы: Жазушы, 1988. -Т.2. -352 б.
[5] Аронулы С. влец сездщ жарык жулдызы. /Кураст., aлFы сезш, TYсiniктерin жaзFan филология Fылымдaрыnыц докторы С.Садырбаев. - Алматы: RS, 2012. -124 б.
[6] Эуезов М. ШыFaрмaпaрыныц елу томдык толык жинаты. Т.28. - Алматы, «Жбек жолы» баспа ут, 2007. - 440 б.
[7] Байтурсынов А. Эдебиет таныткыш. - Алматы, Атамура, 2003. - 208 б.
[8] Бiржaн сал KожaF:улулы.ШыFaрмaлaры. /Кураст.: Н.Оразбек. - Алматы, Казакстан баспа уш, 2013. - 384 б.
[9] Бабалар сезг Жуз томдык. - Астана, Фолиант, 2005. Т. 22. Еашьщтык дастандар. 2003. - 304 б.
[10] Акан серi Корамсаулы. Шьн'армалары. /Кураст.: И.Оразбек. - Алматы: ЖС «Казакстан» баспа у т, 2013. - 384 б.
[11] Боранбайулы С. Азаттык едi aцсaFan: Тацдамалы шыFaрмaлaры. - Алматы, Ел-mежiре, 2011. -384 б.
[12] Казак енершщ антологиясы. Айтыс. Т.1. /Кураст.: М.Жолдасбеков, Р.Элмуханова. - Астана, КYЛтегin, 2014.
-398 б.
[13] Казак енершщ антологиясы. Айтыс. Т.2. /Кураст.: М.Жолдасбеков, Р.Элмуханова. - Астана, Култегш, 2014. - 397 б.
REFERENCES
[1] Qazaq adebietyinin tarihi. Folklorlyq kezen. - Аlmaty, QazAqparat, 2008. - 812 b.
[2] Кlassikalyq zertteuler. Кop tomdyq. - Аlmaty: «Adebiet Alemi», 2012. Т.9.XX gasyr basyndagyAlash adebiettanuy.
-368 b.
[3] Аitys. Т.2. - Аlmaty, Zhazushy, 1965. - 664 b.
[4] Аitys. Qazaq halyk adebiety: Кop tomdyq (QazSSR Gylym akad. M.O.Auezov atyndagy Adebiet zhane oner instituty).
Gylymi tusinikterin zhazyp, вaspaga azirlegender: AAlmanov (zhauapty shygarushy), S.Dautov, M.Zharmuhamedov, G.Mahmutova, F.Оrazaeva. - Аlmaty: Zhazushy, 1988. -Т.2. -352 b.
[5] А п т^у S. Olen sozdin zharyq zhuldyzy. /Qurast., algi sozin, tusinikterin zhazgan filolojia gyl.doctory S.Sadyrbaev. - Almaty: RS, 2012. -124 b.
[6] Auezov M. Shygarmalarynyn elu tomdyq tolyq zhinagy. T.28. - Almaty: Zhibek zholy baspa uyi, 2007. -440 b.
[7] Baitursynov А. Adebiet tanytqysh. - Аlmaty, Аtamura, 2003.- 208 b.
[8] Birzhan sal Qozhaqululy. Shygarmalary. /Qurast.: N.Оrazbek. - Аlmaty, Qazaqstan baspa uiy, 2013. - 384 b.
[9] Babalar sozi. Zhuz tomdyq. - Аstana, Foliant, 2005. Т. 22. Gashuktyq dastandar. 2003. - 304 b.
[10] Аqan seri Qoramsauly. Shygarmalary /Qurast.: I ^ ^ b e L - Аlnaty: ZhS «Qazaqstan» baspa uyi, 2013. - 384 b.
[11] Boranbaiuly S. Azattyq edy ansagan: Tandamaly shygarmalary. - Almaty, El-shezhire, 2011. - 384 b.
[12] Qazaq onerinin antologiasy. Aitys. T.1. /Qurast.: M.Zholdasbekov, R.Almukhanova. -Astana: Kultegin, 2014. - 398 b.
[13] Qazaq onerinin antologiasy. Aitys. T.2. /Qurast.: M.Zholdasbekov, R.Almukhanova. -Astana: Kultegin, 2014. - 397 b.
ТРАДИЦИОННЫЕ ДИСКУССИИ : ЖАНРОВЫЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ Р. Т. Алмуханова
Казахский национальный университет , г. Астана, Казахстан Ключевые слова : жанр литературы , фольклора, истории поэта .
Аннотация. Данная статья посвящена проблемам изучения традиционного айтыса - поэтического состязания акынов. В статье рассматриваются жанровые проблемы, также ряд важных аспектов.
Поступила 25.04.2016 г.
