БОЛОНДЫҚ ҤДЕРІС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АҚШ-тың ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ ҚАҒИДАЛАРЫ
Абдыхалыкова Жазира Есенкелдиевна
1 курс PhD докторанты, Астана, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҦУ Ғылыми жетекші: п.ғ.д, профессор Шалғынбаева Қ.Қ.
Отандық білім беру жҥйесінің жаңаруы жағдайында әлемдік білім беру кеңістігіне ашық интеграцияға тҥ суі, шетел тәжірибесінің жағымды жақтарын сыни тҧрғыдан қарастырып, ҧлттық білім беру жҥйесіне бейімдеп қолдануды қажет етеді.
Қазақстан Республикасының әлемдік білім беру жҥйесіне ену ҥдерісі Болон декларациясына қосылып, 2003 жылдан бастап еліміздің оқу орындарында және магистратурасында кредиттік оқыту жҥйесіне ендірілуінен басталды.
Қазақстанның Лиссабон Конвенциясына қол қоюы елімізді халықаралық бағдарламалар мен келісімдердің мҥшесі етті. Болон процесіне қосылу ҧ лттық білім беру жҥйесінде тҥбегейлі ӛ згерістер жасауға әкелді. Бҧл заң арқылы қазақстандық білім берудің жаңа мҥмкіндіктері ашылды:
- тҧлғаларға ӛздері қалаған жерде білім алу мҥмкіндігін беру;
- кез келген ҧлттық білім беру жҥйесімен сәйкес келуі;
- жоғары білім берудің формалары мен бағдарламаларының барлық тҥ рлерінде қолдануы (кҥндізгі, кешкі, қашықтықтан оқыту, сырттай);
- халықаралық сынақ ауысымын жасау мҥ мкіндігі;
- дипломдардың жалпыеуропалық дипломдарға сәйкес келу [1].
Жоғары білім берудің жалпыеуропалық кеңістігін қалыптастыруға байланысты міндеттерді шешу Болон ҥдерісіне тікелей байланысты болып табылады. Болон ҥдерісіне қатысты еңбектерді, әр алуан пікірлерді талдау, келесі қорытындылар жасауға мҥмкіндік берді:
жаһандану жағдайында Болон ҥдерісі–объективті қажеттілік және Еуроодақпен ықпалдастықтың нақты жолы, сондықтан, қоғамның маңызды бір жҥйесі болып табылатын жоғары білім жҥйесінің реформасы алдын -ала жан-жақты және терең тҥрде зерттеліп, жҥйелі тҥрде, ғылыми негіздемеге сҥйеніп, шетел тәжірибесін талдап, отандық білім берудің іргелі қҧндылықтарын сақтай отырып дайындалуы тиіс.Зерттеу барысында Болон ҥдерісі жайлы қҧжаттармен танысудан, оның еуропалық және ресейлік жоғары білім беру жҥйесін тҥбегейлі ӛзгертуге ықпалы туралы еңбектерден оны қабылдауға объективті жағдайлар мен себептердің болғаны анықталды. Бҧл елдердің ҧлттық білім беру жҥйелерінде тҥбегейлі ӛзгерістер жасауға жалпы әлемдік беталыстар мен Еуропадағы қалыптасқан жағдайлар себепкер болды.
Еуропадағы жағдайларға байланысты білім беру саласындағы ӛзгерістердің жасалауына тӛрт тҥ рлі себептер болды, олардың ҥшеуі білім беру саласы бойынша Еуропаның АҚШ-тан мына кӛрсеткіштер бойынша артта қалуына байланысты: жоғары білімі бар дайындалған мамандардың санының екі есе аздығы; елдегі шетелден келіп оқитын студенттердің саны
10
бойынша (АҚШ-та 500 мыңнан астам, ол барлық еуропалық елдерде оқитын шетел) студенттерінің санына артық, олардың оқуынан АҚШ-қа жылына 5-10млрд.доллар аралығында кіріс тҥ седі, ғылымның дамуы, ғылыми потенциалды дамыту қарқындылығы және оның қаржыландыруы жағынан (ғылым эконoмиканы дамытудың маңызды факторы); тӛртіншісі еуроодаққа кірген елдердің ӛз потенциалдарын біртҧтас экономикалық механизмге біріктіруге деген ҧмтылысы. Ол ҥшін әр елдердегі білім жҥйелерінің деңгейлерін жақындату, соның нәтижесінде Еуропа университетінің бітірушісі Еуропаның кез келген елінде жҧмыс істей алатындай шаралар жасау қажет болды.
Кредиттік оқыту жҥйесін ендіру мен жетілдіруде жоғары білім беру саласында бәсекелестіктен табылатын АҚШ-тың болондық ҥдеріс жағдайындағы жоғары білім беру жҥйесінің ерекшеліктері назар аудартады.
Карнеги комиссиясының ҧ сынысы мен Гарвард, Стэндфорд, Йель университеттерінің жарғысы бойынша АҚШ жоғары білім беру жҥйесінің мақсаты: білімнің дамуына ықпал ету;
шығармашылық қабілеттері мен сыни тҧрғыдан ойлауына әсер ете отырып жеке тҧ лғаның потенциалын дамыту; жаһандық шешімдер тәуелді болатын кӛшбасшыларды дайындау.
Жоғарыдағы айтылғандар АҚШ жоғары білім беруінің ҧлттық мақсаттарын анықтайды.
АҚШ жоғары білім беруінің стратегиялық бағытының дамуы гуманизация, вариативті және элективті қағидаларына негізделген факультативті, таңдау еркіндігі, жекетҧлғалық, бәсекелестік, икемділік пен стандарттар арқылы басқарылатын элективті- детерминанты тәсіл арқылы жҥ зеге асады [2].
Гуманизация қағидасы бойынша студенттің жеке тҧлғасы басты рӛ лде болып,
«оқытушы-студент» қатынасында, студенттің танымдық іс- әрекеті жетекші болады. АҚШ-та жоғары білім берудің гуманизация мәселелерінің ӛзекті болуына байланысты техникалық мамандықтарға гуманитарлық циклдағы, ал гуманитарлық бағытқа техникалық циклдағы пәндерді қарқынды енгізу қажеттілігін туғызды. Білім берудегі пәнаралық тәсіл білім алушыларда кӛзқарастарының кеңдігін, пәнаралық келіспеушілікте ақиқатты іздестіру, әртҥрлі ғылымаралық саладағы қарама-қайшылықтарды шешуге, ӛндірістегі жағдайларды талдай білу, фундаменталды зерттеулер мен технологиялар ӛндірістің қажетілігі арасындағы байланыстарды, жаңалықтардың тиімділігі мен тәжірибеде қолдануға тәрбиелеуге бағытталған.
Мҧндай қағида білім алушының қоғам алдындағы мәселелерді тҧжырымдау мен шешу ғана емес, ғылыми - техникалық рефолюцияның әлеуметтік зардаптарын алдын алуға мҥмкіндік береді.
Еркіндік қағидасы кредиттік жҥйеде студенттің интеллектуалдық және қаржылық мҥмкіндіктерін ескеруде; факультативтілікпен басқарылатын қағида оқу уақытының 30 % пайызын алатын факультативтік және таңдау бойынша курстарды меңгеруде; вариативтілік пен элективтілік қағидасы кең кӛ лемде әртҥрлі факультеттер, департаменттер, басқа ЖОО-дың факультативтік және таңдау бойынша курстардын меңгеруге; икемділік қағидасы оқытушы- кеңесші кӛмегімен қҧрастырылған жоғары білімнің тҧтынушылары студент пен жҧмыс берушінің спецификалық талаптарын қанағаттандыратын білім алушының жеке оқу бағдарламасы бойынша білім алуына мҥмкіндік беруде кӛ рініс табады. Білім алушының оқыту ҥрдісінде қазіргі және болашақтағы жоспарларына жауап бере алатын білім беру мазмҧнын рационалды таңдау қҧ қығы, сапалы жоғары білім алудағы жауапкерлігін арттырады.
Неміс ғалымы Г. Хофштет бойынша АҚШ-тың ҧлттық ерекшеліктері болып табылатын жекетҧлғалық және бәсекелестік қағидасы маман дайындауда жағымды әсер етіп, білім беру сатысының келесі кезеңдеріне ҥздік студенттерді іріктеуге мҥмкіндік береді.
Американдық зерттеушілер Р. Петерсон мен В. Петерсон АҚШ-тың жоғары білім беруін бейнелейтін келесі негізгі қағидаларды айқындады: жалпыға ортақтық; демократиялық;
ҥздіксіздік; икемділік; интеграция [3].
Жалпыға ортақтық халықтың білім берудің әртҥрлі қҧрылымдары мен деңгейлеріне қатысу мҥмкіндігі болып табылады.
11
Демократиялық қағидасы - білім алудағы тең қҧқықтық. АҚШ-та білім беру демократия қағидаларының негізінде: әйелдер мен ер адамдардың, мҥгедектердің, этникалық аз қҧрамды халықтардың әлеуметтік теңдігін, мемлекет пен қоғамдық ортаның ӛміріне белсенді атсалысуды қамтамасыз ететін азаматтардың фундаменталды қҧқығы ретінде қарастырылады.
Білім берудің негізі ретінде ҥздіксіздік қағидасы Дж. Дьюидің жҧмыстарында қарастырылған.Дж. Дьюи, білім беру ҥрдісі білім алушылардың қазіргі білім алуын ғана қамтамасыз етіп қана қоймай, оларда ӛмір бойы білім алу тәжірибесін жалғастыру қажеттіліктерін қалыптастыру керектігін басып айтты. Қазіргі кезде білім алудың ҥ здіксіздік қағидасы нарық қоғамындағы бәсекелестіктен табылатын маман болудың бірден бір шартты ретінде қарастырылады [4].
Икемділік қағидасы білім алушылардың ақпараттық сҧраныстары мен қажеттіліктеріне жауап бере алатын әртҥ рлі білім беру стратегияларын қолдану болып табылады. Сонымен қатар, білім беру бағдарламалары білім берудің мақсаты мен басым міндеттері; нақты елді мекеннің білім алудағы спецификалық қажеттіліктерінің ескеру; жекетҧлғалық - білім алушылардың интеллектуалдық деңгейі мен мҥ мкіндіктеріне байланысты курсты меңгерудің мазмҧнын,қарқынын, оқыту әдістерін модификациялау және т.б. мақсатты жҥзеге асады.
Интеграция қағидасы білім берудің индивидтің ӛмірлік тәжірибесі мен қоғамның байланысы, білім беру ҧйымдарының шетелдің білім беру мекемелерімен тығыз байланыста болуда жҥ зеге асады. Қазіргі таңда, әлемдік білім беру жҥйесінің интеграциялану проблемалары жоғары мектепте маңызды орынға ие болып отыр. Оның басты себептері, жаңа қоғамға тек қана мамандар қажет емес, ақпараттар ағымында бағдар жасай алатын, материалды, керекті білімдерді ӛңдей алатын, ӛзіндік дамуға, жетілдіре алатын нағыз кәсіптенген мамандар даярлаумен тығыз байланысты.
Сонымен қатар, Еуропамен салыстырғанда бірнеше онжылдықтар бойы тиімді жҥзеге асып келе жатқан жоғар білім дипломының салыстырмалы қағидасын айтуға болады.
Орта мектептен кейінгі кӛп сатылы білім беру қҧрылымы (бакалавриат, магистратура, докторантура) білім алушының жеке тҧ лғалық қабілеттерін ескере отырып білім алушының білім алу бағытын оперативті тҥзетуге мҥ мкіндік береді.
Қорыта келе, АҚШ жоғары білім беруінің қарқынды дамуы гуманизация, вариативті және элективті қағидаларына негізделген факультативті, таңдау еркіндігі, жекетұлғалық, бәсекелестік, икемділік пен стандарттар арқылы басқарылатын элективті- детерминанты тәсіл арқылы жҥзеге асатыны белгілі болды
АҚШ - тың жоғары білім беру жҥйесінің негізгі қағидаларын сараптау, жоғары білім беру жҥйесінің болондық ҥдеріске байланысты модернизациялануы мемлекеттік білім беру саясатының әлеуметтік бағыттылығы бәсекеге қабілетті адамдық капитал жасау перспективасымен жҥзеге асатынын айқындайды.
Әдебиеттер
1. Андасова Б.З. Кредиттік оқыту жҥйесі бойынша болашақ экономистердің ӛздік жҧмысының педагогикалық шарттары: пед.ғыл.канд.
авторефераты.Астана, 2007, 30 б.
2. Дохикян Л.С. Сравнительный анализ высшего образования в России и США, дисс.
канд.пед.наук, Рязань, 2006, 28б.
3. Ерастов Ю. В.Сопоставительный анализ подходов к качеству педагогического образования в США и России: автореферат дис. ... кандидата педагогических наук, Новокузнецк, 2005, 17б.
4. Рузанова О. В. Современные тенденции повышения качества высшего
образования в США: диссертация ... кандидата педагогических наук, Казань, 2001, 25б.
