ТІЛ ДАМЫТУДАҒЫ МӘТІНДЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ
Г.К. Алтынбекова
(ОҚМПИ, Шымкент қ, Қазақстан)
Орыс тілі практикалық сабақтарында лексикалық тақырыптарын грамматикалық материалмен тығыз байланыстыра отырып, мақсат етілген.
Лексикалық тақырыпты алу барысында кӛркем әдебиет шығармаларының үзінділерін пайдалану қажет: біріншіден, білімгердің дүниеге деген кӛзқарасын дамытуына мүмкіндік береді; екіншіден, пән аралық байланыста болып, практикалық жұмыс жоғары деңгейде ӛтіледі; үшіншіден, білім алушының сӛйлеу мәдениеттілігі артады. Әрбір мәтіннен кейін қойылған сұрақтарға жауап айту арқылы жеке білімгердің ауызша толық жауап беру дағдылары қалыптасады. Мәтіндерді орындау кезінде шәкірттерді жан-жақты (еңбекке баулу, адамгершілікке, патриоттық сезімге, адалдыққа т. б.) тәрбиелеуге ықпал етеді. Бұл тақырыптарды қазіргі таңда қол жеткен жетістіктермен байланыстыра ӛрбітуге тиіспіз. Тақырыптарды философиялық жағынан терең ұғындыру үшін соған сәйкес мақал-мәтелдерді және ұлы ғұламалардың дана сӛздерін пайдалануы тиімді. Мысалы, «Қазақстан Республикасы» лексикалық тақырыбы бойынша тӛмендегі жаттығуды ұсынамын:
Запишите высказывания. Объясните их смысл.
1) Нам дороги родители, дети, родственники, домашние, но любовь ко всем им заключает в себе любовь к Родине (Античный афоризм). 2) Любовь к Родине начинается с семьи (Ф. Бэкон). 3) Нет более благородной болезни, чем тоска по Родине (И. Гаман). 4) Родину любят не за то, что она велика, а за то, что она своя (Сенека). 5) Моя Родина – вселенная, весь род человеческий – мои братья, моя религия – творить добро (Т. Пейн). 6) Без подлинной любви к человечеству нет подлинной любви к Родине (А. Франс).
Орындалатын практикалық жаттығулар біркелкі болмау үшін мектеп бағдарламасы бойынша ӛтілген материалдардан үзінді оқимын да, одан автордың атын, қандай шығарма екендігін табуды тапсырамын. Мысалы:
Укажите автора и название художественного произведения.
1. Пока свободою горим, Пока сердца для чести живы, Мой друг, Отчизне посвятим Души прекрасные порывы!
2. Люблю Отчизну я, но странною любовью! Не победит ее рассудок мой. Ни слава, купленная кровью. Ни полный гордого доверия покой, Ни темной старины заветные преданья Не шевелят во мне отрадного мечтанья.
3. Летят перелетные птицы. В осенней дали голубой, Летят они в жаркие страны, А я остаюся с тобой, А я остаюся с тобой, Родная навеки страна! Не нужен мне берег турецкий, И Африка мне не нужна.
4. Не жаль расстаться со светом! Дай бог и всякому такой кончины! Пусть же славится до конца века Русская земля!
5. Вдали я видел сквозь туман, В снегах, горящих, как алмаз, Седой, незыблемый Кавказ; И вспомнил я отцовский дом, Ущелье наше, и кругом В тени рассыпанный аул; Мне слышался вечерний гул Домой бегущих табунов И дальний лай знакомых псов...
Варианты ответов: М. Лермонтов «Мцыри»; А.С. Пушкин «К Чаадаеву»; Н.В. Гоголь «Тарас Бульба»; М. Лермонтов «Родина»; М. Исаковский «Перелетные птицы».
Мұндай жаттығулардан кейін білімгерлердің пәнге деген қызығушылығы мен белсенділігі артумен қатар, ӛтілген материалдарды да пысықтап отырамын.
Лексикалық тақырыпқа байланысты ӛлеңді мәнерлеп оқу мен басты түйінін айтқызуға үйретемін. Мысалы:
Выразительно прочитайте стихотворение К. Симонова «Родина». Определите главную мысль. Символом чего является береза в России?
Касаясь трех великих океанов, Она лежит, раскинув в города, Покрыта сеткою меридианов, Непобедима, широка, горда.
Но в час, когда последняя граната Уже занесена в твоей руке
И в краткий миг припомнить разом надо Все, что у нас осталось вдалеке,
Ты вспоминаешь не страну большую, Какую ты изъездил и узнал,
Ты вспоминаешь родину – такую, Какой ее ты в детстве увидал.
Клочок земли, припавший к трем березам, Далекую дорогу за леском,
Речонку со скрипучим переводом, Песчаный берег с низким ивняком.
Вот, где нам посчастливилось родиться,
Где на всю жизнь, до смерти, мы нашли Ту горсть земли, которая годится, Чтоб видеть в ней приметы всей земли.
Да, можно выжить в зной, в грозу, в морозы.
Да, можно голодать и холодать, Идти на смерть… Но эти три березы При жизни никому нельзя отдать.
Ӛлең ӛте әсерлі сезімдерді оятып, музыка мұраттарын қалыптастырады.
Музыканы тыңдау, ән салу жастар үшін ӛнегелік-әсемдік мәні бар, себебі кӛтеріңкі кӛңіл, ержүректік сезімдерден ортаң әсер алу оларды рухани ӛрлеу үстінде біріктіреді және топтастырады. Сондықтан саналы тәртіп пен мінез- құлыктықты тәрбиелеу үшін оқү үрдісінде әндерді игеруге үлкен мән берілген.
Ән салу және жазылып алынған музыкалық шығармаларды тыңдау негізінде білім алушылардың есту қабілетін дамытуды кӛздейді. Сондықтан, сабақ барысында кӛркем мәтіндермен бірге білім алушыларға бейне таспадағы ӛлеңдерді кӛріп, тыңдауға ұсынамын.
Мәселен, И. Кобзон орындауындағы «Песня о далекой Родине»
(«Семнадцать мгновений весны» атты кӛркем фильм):
Я прошу, хоть ненадолго, Боль моя, ты покинь меня.
Облаком, сизым облаком, Ты полети к родному дому, Отсюда к родному дому.
Берег мой, покажись вдали Краешком, тонкой линией.
Берег мой, берег ласковый, Ах, до тебя, родной, доплыть бы, Доплыть бы хотя б когда-нибудь.
Где-то далеко, очень далеко
Идут грибные дожди.
Прямо у реки, в маленьком саду Созрели вишни, наклонясь до земли.
Где-то далеко, в памяти моей, Сейчас, как в детстве, тепло, Хоть память укрыта
Такими большими снегами.
Ты гроза, напои меня, до пьяна, да не до смерти.
Вот опять, как в последний раз, я все Гляжу куда-то в небо,
Как будто ищу ответа ...
Я прошу, хоть ненадолго, Грусть моя, ты покинь меня.
Облаком, сизым облаком, Ты полети к родному дому, Отсюда к родному дому.
Сонымен бірге «С чего начинается Родина?» (И. Кобзон), «Крыша дома твоего» (Ю. Антонов), «На улице Каштановой» (Ю. Антонов), «Родина» (С.
Ротару), «Песня о моей России» (Л. Зыкина), «Чистые пруды» (И. Тальков),
«Надежда» (А. Герман), «Течет река» (Л. Зыкина) сияқты ӛлеңдерді аудиоматериал ретінде пайдаланамын. Бұл отансүйгіштікке, эстетикалық сезімдерін дұрыс қалыптастыруына мүмкіндік туғызады. Ұлт мектептерін бітірушілер жақсы әсер алып, сабаққа деген құштарлығы арта түседі.
Алған тақырыптарда салт-дәстүрімізді кӛрсететін және сақтап орындайтындай мәні бар сӛйлемдер болған жӛн. Оны басқа ұлттардың салт- дәстүрімен салыстыра отырып, ерекшеліктерін аңғарту керек. Сонда ғана әрбір шәкірт ӛзіне тән ұлттық қасиеттерді бойына сіңіріп, ӛзге ұлттың дәстүрін сыйлай білуге тәрбиеленеді.
Тӛмендегі берілген жаттығуға назар салсақ, қазақ халқының ӛзіне тән ұлттық қасиетін байқауға болады.
Прочитайте отрывок из романа А. Алимжанова «Степное эхо». Запах какой степной травы считается у казахов символом Родины?
Обдав пустыню, горы последним жарким дыханием, солнце уходило на покой. Тишина нависла над песками. Мальчик подбросил в огонь несколько хворостин. Овцы сбились в кучу и притихли.
Молодая верблюдица беспокойно кружилась возле старого самца, лежавшего у колодца и задумчиво жевавшего свою жевачку.
– Все как у нас, в степи за Отраром... – тихо произнес Санжар.
– Тебе нужно беречь силы, – ответил Абу Наср.
– Силы? – Санжар с трудом повернулся лицом к Учителю. – Где они? ... Я понимаю. Мужчины умирают молча. Но мне хочется говорить. Абу, ты помнишь запахи... Есть такая трава – дармина.
Вечерами она пахнет... там, у нас, в степях... Я помню детство... Но не помню отца... и мать ... Она мне кажется доброй старухой... Отчего это? Ты не знаешь?..
Абу Наср не ответил. Порывшись в курджуне, он нашел маленький сверток. Развязал его. Там были сухие стебельки травы. Он растер их на ладони и поднес к носу Санжара.
– Что это? У-у-хх, – вздохнул Санжар. – Наша дармина... Здесь нет такой травы... Вот теперь я вспоминаю свой аул... свою первую стоянку, как тот старый верблюд, которого беспокоит самка... Как ты думаешь: он сберег силы для нее? – Санжар пытался улыбнуться.
Раненый попросил принести его с мягких бараньих шкур на конские потники. Седло велел подложить под голову.
Хасан с Мултаном осторожно одели его. Застегнули кожаный пояс с железными пластинами, надели толстый кожаный надгрудник, к поясу прикрепили колчан и саблю.
Он хотел встретить смерть как воин. Мултан сказал, что нужно побрить бороду, но Санжар отказался.
Он лежал, широко открыв глаза.
– Запах, запах дармины... – говорил он отрывисто. – Это хорошо. Он не похож на запах здешней полыни... (По А. Алимжанову)
Қазақ халқында дәстүр ата-бабадан балаға жалғасып жатады. Мысалы:
Жеті атаңды біл! Ал кейбір ұлттарда бұл ескерілмейді. Тӛмендегі жазылған жаттығудың мазмұнына қарасақ, ұрпақтан ұрпаққа қалатын үлкен мәні бар қағиданы кӛреміз.
Выпишите словосочетания с разными типами связи. Определите в каждом словосочетании главное и зависимое слово. Укажите, какой частью речи они выражены, изменяются ли зависимые слова при склонении главных.
1. Как бы ни носила переменчивая судьба нас по волнам жизни, по разным местам и разным странам, одно остается для человека – край, именуемый землей отцов. И где бы ни находились, мы вновь и вновь, пусть мысленно, возвращаемся к тому небольшому в масштабах планеты земному пространству,
к той единственной земле, на которую, по образному выражению казахов и кыргызов, пролилась капля крови из перерезанной при твоем рождении пуповины. Это и есть для каждого начало мира, отправная точка обитания на земле родной и любви к ней.
2. Судьба человека изначально закладывается отчей землей, на которой он родился и вырос. Важно при этом суметь пропустить через свою душу то, что взял у нее, и, подобно пчеле, собирающей мед, влить в свое сердце.
3. Помню, в детстве, во время больших сборищ, аксакалы, наблюдая за играющими ребятишками, принимались подзадоривать их:
– А ну-ка, кто из вас без запинки назовет своих предков до седьмого колена?..
Детвора вмиг стихала, и каждый по очереди усердно перечислял имена своих предков. Позднее я понял: в этой стариковской уловке крылся глубинный смысл. Так с раннего детства в наше сознание закладывали понятия о собственном происхождении, о связи поколений, учили различать свою ближнюю и дальнюю родню. (По Ч. Айтматову, М. Шаханову)
Осы тақырыпты толықтыра түсу үшін «Жеті атаңды білесің бе?» деген практикалық сауалнама жүргізілуде бірінші кезеңде білім алушылардың кӛпшілігі белсенділік кӛрсете алмады. Екінші практикалық сабақта жақсы нәтижеге қол жеткіздік. Бұл жерде ата-ананың баласынан жеті атасын білуді талап етпегендіктен есте қалмайтындығын байқадық, яғни ата-бабасымен байланысының үзілгендігін аңғарамыз. Бұндай мәңгүртікке жол бермеуіміз керек! Біз тек қана грамматикалық талдаумен шектелмей, тәрбиелей оқытуын үйретуге тиіспіз.
Лексикалық тақырыпты грамматикалық тақырыппен ұштастыра отырып, байланыстыру – қазіргі бағдарламаның талабы. Мысалы, мәтінді оқып, бірліктерді (лексикалық, синтаксистік) табу. Бұл қолайлы әдістемелік тәсіл, ӛйткені білімгердің ойын шашырамайға қалыптастырады. Филология ӛзге факультеттерде орыс тілі сабағы лексикалық тақырыптармен толық игермесе, тілді сауатты меңгере алмайды. Сондықтан тілдің теориясына да кӛп кӛңіл бӛлуіміз қажет. Проблемалық ситуация әдісі, творчестволық жұмыстар терең ізденіске ықпал етеді. Ұсынылған әдістің тиімді жағы – әрбір білімгердің есте сақтау қабілеттілігі артып, теорияны іс жүзінде асыра алады. Ұлттық мектепті бітірген жастарға орыс тілін үйрету әдісі қолға алынған: қазақша аудару, сол сӛзге синоним тапқызу, сӛйлем құрату.
Осы ӛтілген барлық жұмыстар бойынша жеке сұрақтармен қорытындылап, тесттілеу ӛткіземін. Мұндағы тест жұмысының мақсаты: білімгердің қай тапсырманы меңгергендігін аңғару және қай сапада білім алғандығын бағалау.
Қорыта келгенде, сабақтың ӛз деңгейінде ӛткізу үшін орындалатын тапсырмасына сәйкес алынатын мәтіндер ӛте қызқықты, тәрбиелік мәні бар болуы жӛн. Бұл методикалық әдісті орыс және қазақ тілдерін салыстыра отырып, басқа тілдердің барлығында пайдалануға болады. Әрбір ұлт ӛкілі ӛз тілін жан-жақты меңгерумен қатар, басқа тілді де жете меңгерсе, ой-ӛрісі кеңейеді. Сондықтан да тіл мәртебесі арта түседі.
Әдебиеттер
1. Айтматов Ч., Шаханов М. Плач охотника над пропастью (Исповедь на исходе века). – Алматы: «Рауан», 1996. – 386 с.
2. Алимжанов А. Степное эхо: Романы. – Алма-Ата: «Жалын», 1983. – 600 с.
3. Мамекбаева С.А., Алиева К.Т. Республика Казахстан: Лингвострановедческое пособие по русскому языку. – Алматы, 1994. – 224 с.
4. Методика развития речи на уроках русского языка: Пособие для учителей / Под ред. Т.А.
Ладыженской. – М.: «Просвещение», 1980. – 240 с.
