149
: тезисы XХХ Харакского форума 26 – 30 мая 2016 г., г. Ялта / Под ред. Т.А. Сенюшкиной, А.В. Баранова. – Симферополь: ИТ
«АРИАЛ», 2016. – 260 с.
6. Nye J. Propaganda isn’t the Way: Soft Power // International Herald Tribune. January, 10, 2003.
7. Статья Главы государства «Семь граней Великой степи»
21.11.2018// Официальный сайт Администрации Президента РК http://www.akorda.kz/ru/events/statya-glavy-gosudarstva-sem- granei-velikoi-stepi
АҚПАРАТ ТАРАТУДЫҢ МЕДИА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТӘСІЛДЕРІ КЕНЖЕБАЕВА Назым Қайратқызы
Журналистика және саясаттану факультетінің 2-курс магистранты
Аңдатпа.Қазақстан Республикасының радикалды экономикалық реформалары кезеңінде масс-медианың саяси кҥрестің негізгі қҧралы ретінде қалыптасуы, бҧқаралық ақпарат қҧралдарының қазіргі қоғамдағы рӛлі мен атқаратын функциясының ӛзгеруіне алып келді. Бҧқаралық ақпарат қҧралдарын дҧрыс қолдану қоғамдық пікір қалыптастырып, сол арқылы азаматтардың саяси сана сезімі мен саяси белсенділігін кӛрсетеді, халыққа қолдауды жҧмылдырады. Сол себепті де ақпарат таратудың медиа психологиялық тәсілдерін зерттеп, талдау қажеттілігі еліміздегі ӛзекті мәселелердің бірі. Ҧсынылып отырған мақаладаақпаратты таратудың арнайы тәсілдеріне негізделетін манипуляция мәселесі, манипуляцияның әсерін жҥзеге асырудағы қҧрылымы мен кезеңдері, ақпарат таратудағы медиа психологиялық тәсілдер қарастырылған.
Кілт сӛздер: әсер ету; ақпарат; медиа; манипуляция; психологиялық тәсілдер; бҧқаралық ақпарат қҧралдары.
Идеология субъектілерінің бірі ретінде бҧқаралық ақпарат қҧралдары халықтың санасына ықпал етеді. Бір жағынан бҧқаралық ақпарат қҧралдары қоғамды ақпаратпен қамтамасыз етсе, екінші жағынан қоғамдық пікір қалыптастырып, азаматтардың санасын манипуляциялайды. Бҧқаралық ақпарат қҧралдарының маңызы артып, ауқымы кеңейген сайын, қоғамда олардың атқаратын функцияларына байланысты жаңа кӛзқарастар қалыптасуда. Бҧл кӛзқарас бҥгінде айқындалып, мемлекет пен ҧлт болашағы ҥшін бҧқаралық ақпарат қҧралдарының маңыздылығын одан әрі арттыра тҥсті. Алайда, бҧл бҧқаралық ақпарат қҧралдар теориясындағы бҥтіндей бір бағыттың негізгі мәселесі болып қала беруде.
150
Қазақстан бҥгінде сыртқы әлемге ӛз болмысымен танылды, ашық қоғамға қадам басумен қатар кӛптеген игі бастамаларға да қол жеткізуде.
Кез-келген мемлекеттегі дамыған ақпараттық кеңістіктің болуы демократиялық қоғамның негізгі белгілерінің бірі болып саналады. Әрине, оның бҧқаралық ақпарат қҧралдарынсыз еш мәні жоқ. Осыған байланысты қоғамдық пікір қалыптастыру арқылы азаматтардың саяси сана сезімі мен саяси белсенділігін кӛрсетудің мемлекет ҥшін маңызы зор. Бҧл ретте бҧқаралық ақпарат қҧралдары – азаматтардың бойына ӛркениет қҧндылықтарын негіздеуші, мемлекеттік қҧрылымдағы саяси жаңаруларды ӛмірге енгізуге ҥлес қосатын, қоғамдағы маңызды ақпараттық, идеологиялық қызметті жҥзеге асырушы демократиялық институттардың бірі.
Ақпарат таратуда медиа қҧралдары негізгі екі тәсілді қолданады:
ретті және фрагментті. Бірінші тәсіл тҥрін кӛп жағдайда баспасӛз қҧралдары пайдаланады. Ретті ақпарат таратуда белгілі бір қоғамда орын алып отырған мәселені ретімен және жан-жақты тҥсіндіру болып табылады. Екінші тәсіл (фрагментті ақпаратты тарату) телевидениеде кездеседі. Бҧл тәсіл кезінде ақпарат бӛлініп, ӛзінің толық қасиетке ие екенін жалған кӛрсету арқылы беріледі. Ӛз кезегінде бҧл тәсіл коммуникаторға аудиториямен манипуляциялауға, аудиторияның кӛңілін белгілі бір жағдайларға ғана аударуға әсер етуге қосымша мҥмкіндік береді[1, 8-бет].
Қоғамдық пікір қалыптастыруда саналы тҥрдегі манипуляцияның алар ӛзіндік орны бар. Бҧл ӛз алдына ӛркенитетті ойынды немесе белгілі бір мақсатты кӛздеген бәсекені білдірсе керек. Манипуляция процесінде тҧтынушыға тиімді ықпал ету ретінде ақпаратпен жҧмыс істеудің әр тҥрлі әдістері қолданылады. Оларды қатарына кіретіндер: хабарламау (яғни, ҧтымды ақпарат материалда қалады, ал қажеті емесі алынып тасталады);
ауыстырылу (маңыздылығы шамалы, бірақ ақпарат беруші субъектіге қажет ақпарат материалдың басында беріледі, ал маңыздысы соңына ауыстырылады); беделді делдалды қарастыру (егер тиісті ақпаратты беруде мҥдделі субъект мақсатты топ ҥшін беделді болмаса немесе теріс қабылданатын болса, онда орнына беделді субъект іздестіріледі); сҧрау салу мен рейтингтерді келтіру (керекті міндетті шешуге қажет деп табылған адамдар тобы іріктеліп, сҧрау салынады); эмоциялық қажеттілік (айтар ойды нақтылап, қажет жерлерде эмоцияға тікелей әсері бар материалдар мен мәліметтер қолдану); ҧтымды монтаж (бейне, аудио материалдар ішінен тиісті объектіні ҧтымды жағынан кӛрсетпейтін немесе керісінше кӛрсететін материалдарды таңдау) және т.б.
Сонымен қатар, манипуляциялау процессінде ақпаратты тҧтынушыларды тікелей алдау, санаға тікелей ықпал етуге талпыну, адамдардың немесе ҧйымдардың беделін тҥсіруге, тауарларды немесе қызметтер тҥрлерін балағаттауға бағытталған болса, қолдануға жатпайды және этикаға жат саналады.
151
Қазіргі уақытта қоғам бҧқаралық ақпарат қҧралдарынсыз ӛмір сҥрмейді. Кӛп адамдарға бҧқаралық ақпарат қҧралдары адамдармен тілдесудің орнын басады деп те айтуға болады. Бҧқаралық ақпарат қҧралдары кӛптеген тәсілдермен адамдарды ӛзіне тартады. Қарапайым шолушы, адам ӛз еркімен, саналы тҥрде бҧқаралық ақпаратқа ӛз уақытын бӛледі деп ойласа, қателеседі. Ол ҥшін адамның бейсанасына белгілі бір әсер етудің техникасы қолданылады.
Шолушылар осы фактіні біле тҧра осы жағдайды ӛзгерте алады деп білеміз. Алайда, халықтың кӛп бӛлігі манипуляцияның кӛптеген тәсілдерін білмейді, сол себепті де ӛзін қорғай да алмайды. Мҧндағы манипуляция дегеніміз – психологиялық әсер етудің тҥрі. Бҧл термин латынның manipulatio – manipulus – уыс және ple – толтыру деген сӛзінен шыққан.
Тыңдаушыға, әңгімелесіп отырған адамға жасырын тҥрде психологиялықәсер ету. Еуропалық тіл сӛздіктерінде манипуляция белгілі бір мақсатпен сӛйлеу деген мағынада тҥсіндіріледі. Манипуляцияның бірінші кезеңі болашақта әсер етудің мақсаттары мен міндеттерін қҧрастырудан тҧрады. Кӛзделген мақсатқа жету ҥшін міндеттерді қҧрастыруды манипуляция субъектісі жҥзеге асырады. Манипулятор болашақ мақсатты ӛзінің әлеуметтік сҧраныстары мен қажеттіліктеріне сәйкес қҧрастырады. Манипуляция субъектісі жалғыз ӛзі әрекет етпейді, оның қҧрылымында тапсырыс беруші мен орындаушы сияқты субъектілер де болуы мҥмкін.
Манипуляцияның нәтижелі болып шығуы ҥшін, болашақта әсер етудің әрбір кезеңін, таңдалған әдіс-тәсілдерді дҧрыс есептеу керек, себебі дҧрыс есептемеу манипуляцияның айқындалып қалу мҥмкіндігі жоғары.
Жоғарыда аталған әртҥрлі факторларда оқырман сондай мол ӛзіндік психологиялық әсер алады. Қазіргі заманауи журналистика саласында бҧқаралық ақпарат қҧралдары ӛкілдерінің айналасында қажеттінәтижеге жету мақсатында кӛптеген тҥрлі эффектілер пайдаланылады. Бҧл тәсілдерді жетікбілудің қажеттілігі сонда, ол арқылы жағымсыз әрекеттер жасауға жол берілмейді. Бҧқаралықақпарат қҧралдары арқылы адам санасына психологиялық әсер ету, ақпаратты таратудың медиа психологиялық тәсілдерін қолдану бҥкіл әлемде белең алғанжайт. Сол арқылы газет, журнал, телеарна, радиохабарлар тҥрлі пікір таратып, жҧрт санасынбасқарғысы келеді.
Психологиялық тәсіл арқылы ақпараттаратудың етудің негізгі бӛліктері болып сендіру мен еліктіру, еліктеу саналады. Бҧлар анық сенім ҧялатпайды, олар адамның эмоциясы арқылы әлеуметтіктҧрғыда әсер етеді. Психологиялық әсердің негізгі мақсаты - аудиторияны ӛзіне бағынышты етіп,кез-келген пікірмен келісе беретіндей етіп жасап алу[2, 93-бет].Ақпарат таратуда адамға психологиялық әсер етудің тӛрт негізгі
тәсілін анықталған:шабуыл жасау;қысым
кӛрсету;бағдармалау;манипуляция.
152
Ақпарат таратуда психологиялық тәсілдерді қолдану кезінде, келесі мақсаттарды кӛздейді:
1. Ӛзге субъектілер кӛмегімен ӛз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында;
2. Ӛзінің бар екендігі фактісін кӛрсету мақсатында;
3. Аумақтық және уақытша шектеуді жою мақсатында.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, психологиялық тәсіл арқылы ақпараттаратудың етудіңбірнеше тәсілдер бар. Олар: еліктеу, сендіру, еліктіру. Бҧлардың механизмдері кҥрделі әрісан қилы. Олар кең ауқымды жҧмыс істейді. Осы арада сендірудің әсері жайында кеңінензерттелген.
Дегенмен тәсілдердің барлық тҥрлері де пайдаға асады.
Еліктеу - бҧл басқа біреудің әрекетін, мінезін, қимылына қарап қайталату. Еліктеудің қҧрамына кіретін негізгі әрекет кӛшбасшының бар болмысын қайталату. Ең кең тараған тҥрі -конформизм, яғни кез-келген кҥші, билігі бар адамға еліктей салып, ӛз орныңды, жекекӛзқарасыңды жоғалту, мҥлдем дара әрекет ете алмау.
Еліктіру - эмоциялы-психологиялық әрекеттің тҥрі. Бҧл жерде аса маңызды рӛл қолпаштауы кӛп кӛшбасшыда болады. Бҧқаралық ақпарат қҧралдарында кең тараған тәсілдердің бірі - сендіру. Бҧлтәсіл адамдардардың бойында басқа бір ерекше сезімнің пайда болып, жекешелену қалпынтудырады. Әсіресе кӛп қолданылатындары манипуляция арқылы, мифтік әңгімелер арқылыеліктіру, стереотипизация.
Сендіру - бҧл адамның білімі мен ой санасы арқылы әрекет ету.
Басқа тәсілдерге қарағанда бҧл тҥрі біліп істелгендігімен ерекшеленеді. Ол міндетті тҥрде тҥрлі дәлелдер менаргументтердің келтірілуін талап етеді.
Бҧл тәсілмен жҧмыс істеу қате пікірге бойалдырғандар арасында кҥрделі болып келеді. Сендіруді дҧрыс пайдаланып, онымен жҧмысістей алу - журналистің хас шеберлігінен хабардар етеді.
Мифологизация - бҧл арнайы ойластырылған әлем картинасы. Бҧл жерде шындық тҧмандалып, қҧбылыстар тҥрлі кейіпте елестейді.
Пропагандалық аңыздар шындықты жасырып «ӛтірік сана» тудырады. Бҧл әсіресе жастар арасында кең тараған сендіру тҥрі. Әліешқандай тәжірибесі мен білімі жоқ жастар алданып, тағдырлары тҧмандалып қалыпжатады.
Осы жайт Шиллер еңбектерінде анық кӛрсетліген [3].
Сананы стереотипизациялау - бҧл кҥнделікті ӛмірге еніп, сіңіп кеткен қҧбылыстар арқылы әсер ету. Психологиялық стереотиптер адамдарға тез әрі жедел тҥрде ӛмірзаңдылықтарына бағынуға итермелейді, ӛкініштісі, адам бойындағы шығармашылық бастаулары мен рухани байлығын кемітеді, сананы тізгіндеп тастайды. Қҧралу барысындастереотип ҥш сатыдан ӛтеді - теңестіру, кҥшейту және ассимиляциялау[4, 3-бет].
Манипуляция әдісі мен стереотипизация тәсілі қосылатын болса аса жоғары кӛрсеткіш пен эффект береді.
153
Имидж болмыстың бояуларын қоюландырып, сендіру функциясын атқарады. Бҧл жерде белсенді әрекет ететін қҧбылыстар - ол адам психикасын алдау, әлеуметтікпсихологиялықҧстанымдар, ойдың ҧшқырлығы, еліктіру. [5, 153-бет].
Клипмейкерлік (клип, тҥрлі бейнелерді тҥсіру) - бҧл арнайы хабар таратудың бір тҥрі. Басты ҧстаным - эмоцияның шарықтауы мен сананың әлсіреуі. Қайталау мен ашулыәрекетпен мінезделеді. Аса танымал «сары баспасӛздің» басты ҧстанатын әдісі болыпсаналады. Психологиялық бастаушысы ашу мен тҥрлі жағымсыз әрекеттер.
Сенімді мағлҧмат беру – бҧл аудиторияға әсер қалдыру. Бҧл әрекет тәжірибелі журналистердің араласуымен жҥзеге асады. Маңызды рӛлді комментатор мен аудиторияныңоған деген сенімі алады. Қарым-қатынас екіжақты диалог тҥрінде жҥргізіліп, екі жақ та белсенділік танытады. Осы әрекеттер арқылы бҧқаралық ақпарат қҧралы мен аудитория арасында белгілі бір байланыс туындайды.Айталық, әрқайсысы ӛз мақсаттары мен қажеттіліктерін кӛздейді. Осы арқылыбір-бірімен әрекеті тҥзіледі. Бҧл екі тҥрдің әлеуметтік-психологиялық әрекеттерініңбайланысы кҥрделі. Олар:
-мәліметтік қысым (аудитория - топ, журналист тарапынан манипуляция қҧралы);
-жаттану (екіжақты сенімсіздік);
-жаңалықпен қамту (шынайы, нағыз жаңалықты алу мақсатында екіжақты қызығушылық);
-тәрбие, жаһандану (журналист - жаһандандырушы, білім мен мәдениеттің ӛсуіне себепші болады, рухани азықпен қамтамысз етуші);
-диалог (бір-біріне деген сенім мен бағалау. Орын алған мәселені бірлесе шешу).
Қорытындылай келе, ақпаратты таратудың психологиялық әдістері ҧжымды қалыптастыру әрі дамыту процесіне, олардың ӛз араларындағы әлеуметтік процестергеықпал етудің нақты амалдары мен тәсілдерін білдіреді. Бҧл әдістердің мақсаты – адамдардыңӛсе тҥскен, яғни ӛскелең әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру, олардың жан – жақтыҥйлесімді дамуын қамтамасыз ету және осылардың негізінде жеке тҧлғаның еңбекке дегенқҧлшынысын, ҧжымдардың тиімді еңбек етуін арттыру. Ақпарат таратудың психологиялық әдістері рухани мҥддеге (қажеттілікке) ықпал етудің мҥмкіндіктерін пайдаланады. Оның негізгі мақсаты - аудиторияны ӛзіне бағынышты етіп, кез-келген пікірмен келісе беретіндей етіп жасап алу.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Саматқызы С.А. БАҚ дегеніміз – мемлекеттік идеология қҧралы //
Қазақ газеті, 2013 жыл. - № 3. Б.8-12.
154
2. Кузин А. В. Манипуляция как ведущий способ социального воздействия // Исторические, философские, политическиеи юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики.
Тамбов: Грамота, 2011.№ 4 (10). Ч. 2. С. 93-96.
3. Шиллер Г. Манипуляторы сознанием [Электронный ресурс] //
Аналитик: исследовательский центр. URL: http://www.rc- analitik.ru/file/%7B34b071fa-7576-415b-954e-451ea9146c38%7D
4. Мельник Г. С. Психологические эффекты СМИ // Реклама:
внушение и манипуляция: медиа-ориентированный подход.Самара:
БАХРАХ-М, 2007. С. 3-22.
5. Барманқҧлов М.К. «Телевидение: Деньги или власть»: - Алматы:
«Санат», 1997 жыл. – 198 б.
PR В НЕФТЕГАЗОВОЙ ОТРАСЛИ ИМАНГАЛИЕВ Бауыржан канд. фил.наук, доцент ЕНУ им. Л.Н. Гумилева
МЕДЕТТЕГИ Асель
Магистрант 1 курса ЕНУ им. Л.Н. Гумилева
Энергетикa является одним из глaвных секторов экономики большинствa стрaн. Рaзвитие энергетический политики и дипломaтии госудaрств в многом обусловлено успешной деятельностью нефтяных, энергетических, гaзовых и угольных корпорaций, что в свою очередь зaвисит от продуктивности функционировaния их PR-депaртaментов.
Формировaние имиджa требует комплексного подходa с использовaнием рaзличных PR-инструментов. От блaгоприятного имиджa компaнии порой зaвисит дaльнейшее существовaние компaнии.
Aктуaльность темы рaботы зaключaется в том, что, корректно выбрaннaя стрaтегия помогaет достичь бaлaнсa между интересaми фирмы и общественностью, поддерживaть положительный имидж и предотврaщaть, и прогнозировaть нaступление кризисa.
Объект исследовaния – имидж компaнии «British Petroleum».
Предмет исследовaния – технологии коммуникaций по сохрaнению положительного имиджa.
Цель рaботы – рaссмотреть основные стрaтегии сохрaнения имиджa компaнии в условиях кризисной ситуaции нa примере компaнии «British Petroleum». Зaдaчи: рaссмотрение имиджa компaнии, ее структуры, проaнaлизировaть специфику PR в нефтегaзовой отрaсли; - рaссмотреть хaрaктеристику компaнии и брендa «British Petroleum»; - рaссмотреть кризисные ситуaции, связaнные с компaнией «British Petroleum»; -
