PDF 2017, №2. С 25-28.

(1)

2430

5. Ахметжанова А.И. Национальный колорит и цветообозначения в поэзии А.Ахматовой. – Алматы: Вестник КазНУ. Серия филол. – 2017, №2. С 25-28.

6. Қайдаров Ә., Ахтамбердиева З., Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. – Алматы: Анатілі, 1992. – 160б.

7. Қамзин К. Әліқожа Б. Көсемсөз панорамасындағы заман палитрасы: оқу құралы.

– Алматы: Қазақ университеті, 2016. – 144б.

8. Ислам. А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті: филол. ғыл.

док... дисс. – Алматы, 2004. – 251 б.

9. Вежбицкая А. Обозначение цвета и универсалии зрительного восприятия. Язык.

Культура. Познание. – Москва: Русские словари, 1996. – 288с.

10.Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері:

Монография. – Алматы: Санат, 1994. – 137б.

11. Қасқабасов С., Әзімбаев Б. Бабалар сөзі: жүз томдық. 77-том. – Нұр-Сұлтан:

Фолиант, 2011. – 396б.

12. Қасқабасов С., Тойшанұлы А. Бабалар сөзі: жүз томдық. 74-том. – Нұр-Сұлтан:

Фолиант, 2011. – 431б.

ӘОЖ81'373.233

ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ГЕНДЕРЛІК АСПЕКТІСІ

Мұхтарова Фариза Сейдахметқызы [email protected]

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 1-курс магистранты, Нұр-Сұлтан қаласы, Қазақстан

Ғылыми жетекшісі – Қ.Қ.Сарекенова

Ғылымда фразеологизмге берілген анықтамалар көп. Оның мән-мағынасын ашу, мағыналық топтарға бөлу, тіл білімінің жаңа салаларымен, соның ішінде этнолингвистика, әлеуметтік лингвистика, лингвомәдениеттану, ареалды лингвистика, когнетивтік лингвистика, гендерлік лингвистикамен байланыста қарастыру қазіргі таңда терең зерттелініп жатыр. Себебі антропоөзектік бағыт негізігіде адамды негізгі нысан ете отырып, оны «тіл-адам-қоғам» қатынасында қарау маңызды.

Жалпы гендер ұғымының ауқымы өте кең. Г.Шоқымның пікірінше жыныс – адамның биофизиологиялық айырмашылықты бітімін білдірсе, гендер – әйел мен ердің қоғам туғызған әлеуметтік бейнесі деген анықтама береді [1,6].

Тіл мен гендер арасындағы байланыстан бірнеше бағыттар қалыптасады. Олар әлеуметтік-лингвистикалық, психолингвистикалық, идентификациялық, лингвомәдениеттанымдық, тілдегі феминистік сын, маскулиндік зерттеулер бағыттарын атауға болады [2,138-139].

Фразеологизмдердің гендерлік сипатын қарастыру барысында олардың ұлттық- мәдени астарын, рухани мәдениетінің қайнар көздерін ашу маңызды. Себебі гендер ұғымы сонау мифологиядан, ауыз әдебиеті үлгілерінен бастау алады. Қай қоғамда, қай уақытта болмасын әйел адам мен ер адамның қоғамдағы позициясы, орны мен рөлі ауысып отырған. Бірақ қазақ, түрік әлемінде әйелдің рөлі ерекше.

Тілімде «От-Ана, Май-Ана, жарылқа!» секілді тіркестен әйел бейнесін, яғни

«Ұмай-ана», «От-ана», «Жер-ана» секілді мифтік тұлғаларды танимыз.

От – ежелден келе жатқан мифологиялық ұғым.Халқымыз отты киелі санаған, отқа табынған және оның бойында үлкен күш барына сенген.

(2)

2431

і і і ы ы і ы ы . і ің

ы – ш ңы. ы ы ы ы ы ұ ы і

і ш : ы , , ұ , , ы ш і, ү і і ү , . . [3,66].

ың і і . О ( ) ұ ( ), ұ . ұ і і ұ ы - ү . ң ү і ң ш ы ң

ы і і ұ і і ы.

ы ың і і, ү ің ұ ы ы ы ы шы ы і , ы ы

ы , ы , ің і і ы ү .

О ы ы ы і ің - ү і і ш ің і і і

ы . ұ ұ ы ы і і і ы і і. Мы ы ы ы,

ы, ш ы . . .

ң ү і ү ің ы і і ші ы ы -

ы , - ы.(К і ің ы ы ың ү і і і ші ы

ы ы ы « ұ », « » і. ы ы ы і і і ы

О , ү і і , і ің ы . ң і ұ і О ,

ы ү шы ( .К і ) [4,422].

ы . ұ ы і ы ы ы ы ың ы і:

1) ы ы ы ы ы і .

2) Г і .

3) Г і .

4) Г і [5,281].

і і ы ы ы ш і і і і

ы ы ы ы ы .

ің і і і ы ың

ш і і і і ңы ы. і ң ы ы

ың і ы , і і і - ү ,

ү і і ұ ы - і ші і ы ы ы .

.И. И і ің ы ы ң і « - » ы ы ы. « »

- «ш ш », « »- « », « ы »- і і », « ың ы »-« ү і і », « і » - « ү »,

« ы »-« » і і і ің ы ы і [6,71].

Мы ы ы , , ұ , , і і , ы , , , ы , , , ,

ш ,ү , ы ы , ұ , , , і ш , і , шы , ш,

, ың ы , , , ы , ң , , , , ш ш , і

ш і і ы .

К – 1. ы ы .

ы ы ы ы

Кі і ш ш ( ң ің

і і і ) [4,296].

і і і (ұ , ).

К і ш ү і (ұ ы ы ың

ү і ің ү і і) [4,246].

ы і ( і

) [4,57].

(ү і і, і )

[4,40].

і і ы ы ( і, і і ы

ы) [4,224].

( ың ш ш і )

[4,425].

( ың ы )

[4,225].

ш ш ( ы, ы ы, ұ

ш ш ) [4,51]. О ы (ш ңы і, ы ү

) [4,421].

ш ( ш і ы ) [4,165]. ы ( ү і ы ү і

) [4,370].

Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)

(3)

2432

Ф ің і і і ы ғ ғ ы ы

ө .

К ы ың і « ш » і і ғ ғ ы .

і ің і і ш і і ы і ғы : «

ы, і , і і ің ө ш і і .

ш і ің і і ғ ы « і шығ » ( і ), « і

шы ш » ( ы ғ ), « ы шы і » ( ң ғ ), ы ы ы

( ). ың ңғы і і ы ғ , ы ы шығ . і

ы ы ы ы ы »[7,104].

ы ы ы - ы . Кы ғ ы ы

:

ы ы , ғ ы ғ ;

ы ғ ы ы – ы ы ө і ш шығ ;

ы ы – ы ың ы ғ - ы ы ө і і;

ы ы – ы ы і і .

і і і ы ғ ы ы ы і:

Kız almak « і ің ы ы і ы ы »;

Kızım sana söylüyorum, gelinim sen dinle « ы ы ғ , і і

ың і ғы »;

Kız kaçırmak « ы ы ө і ің ы ы ы »;

Kız vermek « ы »;

Kocaya varmak « »;

Kocaya vermek « »[10,784].

ы ы ың і і. ы ың і і ы

ы ы: , ы, ы ө і

, ы і і , , і , , ы , ы ,

, ш , ш ң і і і. ы ы

ың « ы» ы ң і ы ығы ы ы: ө і

ө шығ , ы ы ы і і‚ і і і -

і ш ы[7,83] , ы ы - ғ і ‚ ы і

шығ [7,73], ш і ың і [7,37]

і.

ың і і ш і і і ш . ың

ғ ғы ы ың ы ы ы ы ы ы ың і і ш і і

ы ы ы ы. ы ы ғ ғ

і іш і.

ғ ы ы , ы , ы ың шы ы, ғ ы.

і і і ғ ы ы шы ы . ы ы і і ( ы

‚ і - і і і ы ғ - шы ы

ы [4,83]), ің ы і , ің і, ің ы ығы ( ө .), і ңі , і

( ы ы ) [4,169]) і і і.

ы , і і ің ө і ы ың ығы, ығы ың ы і , ө ы ы ы , і ы і ы ғ ңы , ө шығ і і ө і і. ы ы ы ы і і ің

ө і і , шы ы ығы ө і ы ө і і і і

ы і і і ің і і ы , ы ш і

шы ы ы ы . і і ің ың ы , і , і , ың ы - і ші і і , - і і і і

, і ғы ы ы ің і і і ы ы

ө ңы ы.

(4)

2433

Қ ы тт р ті і і

1. Ш . і і і. . : Э ,

2012. – 190 .

2. С / . . . . .: И я – 21

, 2002. – 256 .

3. ұ . я ң і і і і і. – : , 2006.

–168 .

4. ң І. і і ің я і і. – : , 1977.

5. Х ұ . і і і і і ң і

і// і і і і і: і і ү і

ш : Х я . – , 2003. – 1- .

– 98-107 .

6. И .И. ү ің я і (

і): . . .... . . – , 2007. –26 . С.

7. . ұ ң ш . (ұ

я)/ : . . , « ү і » , 2015. –

114 .

8. Х ұ . і і – ұ ( і і ің ү і і і ү і і

). – : ш ,1992. – 272 .

9. « »

10. Ömer Asım Aksoy.Deyimlerin kapsamı ve siniri.

800:008

Л ЫН ЛІ ИІ - Ң Ы ЫҢ ШЫ Ы

Нұр х т р Қы ыр ұ ы

[email protected]

Ш.У ш і і,

5 011700 – і і і ң 2 і, ш ,

ші і – .С.

і – . і і ш – ң ң ш .

і і ң ң і . і

і і і ш і і

. і і і ң . і і ү і , і

і . ң і і,

ұ – ( . Codex Cumanіcus), « ш і і ің і і»

– ш і і і і і ұ і . ұ ң ің

ү ұ 1294 ң і . , і і і і

1929 ү і і ш .

С , 1929-1940 і і і.

С і і і ш і і і і і і , ш і і і

ш . і і і ің ү і - ү і і -

. ұ , ңі ш ұя .

ң « ш : ң »

ң і ің і і – і і

ш . ұ і ің ү і і ш үші ң і. ң

і ұ : « ң ң і і

, і , і і

і ү і.