УДК 006:[005:502]
КӚМІР ӚНЕРКӘСІБІНДЕГІ АЗ ҚАЛДЫҚТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ЕНГІЗУ Умерсеитова А.Т.
Студент ЕНУ им. Гумилева Л.Н.
Ғылыми жетекшісі: Киргизбаева К.Ж.
Қазіргі заманғы ӛндірістің даму шамасы бойынша, оның масштабтылығы және ӛсу қарқындарына байланысты аз қалдықты және қалдықсыз технологияларды әзірлеу мен енгізу мәселелері ҥлкен ӛзектілікке ие болып жатыр.
Қазақстанның отын-энергетикалық балансында маңызды роль кӛмірлерге беріледі, бҧның ӛзінде кӛмір саласы жоғары сапалы ӛнімді қажет етеді, ӛйткені жер қойнауларынан алынатын кӛмірлер кҥл, ылғалдылық, кҥкірт, қоқымдардың жоғары мӛлшерде болуымен сипатталады, ал бҧл олардың бәсекеге қабілеттілігіне айтарлықтай әсер етеді.
Кӛмірді ӛндіру мен пайдаланудың жыл сайынғы артып келе жатқан кӛлемдері қалдықтар шығуының ӛсуіне алып келеді. 1 млн. т кӛмірді ӛндіру кезінде атмосфераға 2,6 мың т тҥрлі ластаушы заттар тасталынады, 2,8 млн. м3 вскрышалық жыныстар қоймаланады, 7,5 га жер алаңдары бҧзылады, су қоймаларына 3,2 млн. м3 ағынды сулар тастаулары жҥзеге асырылады. Қалдықтар шығуының ҥлкен кӛлемдері кӛмір ӛнеркәсіптері қызметі нәтижелеріне олардың тӛмендеу бағытында әсер етеді, ӛйткені жинау, тасымалдау және сақтауға тиісті шығындарды талап етеді, алайда қалдықтардың заттық қҧрамы оларды отандық ӛнеркәсіптің басқа салаларының кәсіпорындары тҧрақты сҧранысты білдіретін тҥрлі ӛнімді алуға толыққанды технологиялық шикізат пен отын ретінде пайдалануға мҥмкіндік береді.
166
Қалдықсыз технология дегеніміз барлық шикізат пен энергия айтарлықтай тиімді және шикізаттық ресурстар – өндіру – тұтыну – екіншілік ресурстар циклінде кешенді тҥрде пайдаланылатын және қоршаған ортаға кез-келген әсерлер оның қалыпты функциялауын бҧзбайтын ӛнімді ӛндіру әдісі. Бҧл тҧжырым абсолютті тҥрде қабылданбауы тиіс, яғни ӛндіріс қалдықсыз мҥмкін деп ойламау керек. Абсолютті қалдықсыз технологияны елестету мҥмкін емес, мҧндай табиғатта жоқ та. Алайда қалдықтар табиғи жҥйелердің қалыпты функциялауын бҧзбауы тиіс. Басқа сӛзбен айтқанда, біз табиғаттың бҧзылмаған жағдайының критерийлерін әзірлеуіміз керек.
Қалдықсыз ӛндірістерді қҧру, оның аралық этапы аз қалдықты ӛндіріс болып табылатын айтарлықтай кҥрделі және ҧзақ ҥрдіске жатады. Аз қалдықты ӛндіріс деп нәтижелері олардың қоршаған ортаға әсерлері кезінде санитарлы-гигиеналық нормалармен, яғни ШРК рҧқсат етілетін деңгейден аспайтын ӛндірісті тҥсіну керек. Алайда, техникалық, экономикалық, ҧйымдастырушылық және басқа да себептер бойынша шикізат пен материалдардың бӛлігі қалдықтарға ауысуы және ҧзақ сақтау мен кӛмуге жіберілуі мҥмкін.
Аз қалдықты және қалдықсыз технологиялардың мәні шығындар мен қалдықтарды максималды мҥмкін және толық жоюда. Ӛндірістің жоғары дәрежелі тиімділігіне қол жеткізу қалдықтарды қайта қолдану немесе зиянсыз жоюды шарт етеді [1].
Қалдықсыз технологияларды қҧру кезінде бірқатар кҥрделі ҧйымдастырушылық, техникалық, технологиялық, экономикалық, психилогиялық және басқа да міндеттерді шешуге тура келеді. Қалдықсыз технологияларды әзірлеу және енгізу ҥшін ӛзара байланысты принциптер қатарын бӛліп кӛрсетуге болады:
Жҥйелік тәсілдеме;
Ресурстарды кешенді пайдалану;
Материалдық ағындардың циклдығы;
Қоршаған ортаға әсерді шектеу;
Рационалды ҧйымдастыру;
Ӛнеркәсіптің жеке салаларында қалдықсыз және аз қалдықты технологияларды әзірлеудің негізгі бар бағыттары 1-суретте келтірілген.
Ӛнеркәсіптегі аз қалдықты және қалдықсыз технологиялар
Энергетика Тау-кен өндірісі Химия және мұнай Машинажасау
- Отынды жағудың -Пайдалы өңдеу өнеркәсібі Гальваникалық ӛндіріс
жаңа әдістері қазбаларды Технологиялық саласында:
(мысалға, қайнап ӛндірудің ашық және ҥрдістерде кең -ғылыми-зерттеулік жатқан қабатта жабық әдістері кӛлемде келесілерді әрекет пен
жағу) кезінде қалдықтарды қолдану: әзірлемелерді
-Кҥкірт және азот толық утильдеу -оттегі,азот және сутазартуға бағыттау оксидтерінен газдық бойынша әзірленген ауаны пайдаланумен -су
тастауларды тазарту технологияларды тотықтыру және рециркуляциясының
бойынша енгізу қалпына келтіру тҧйық әдістеріне және
әзірлемелерді енгізу -пайдалы қазбалар -электрохимия- ағынды сулардан
- Максималды кенорындарын лық әдістер металдарды шығарып
мҥмкін ПӘК-ті ӛндіру кезінде -газдық және алуға кӛшу.
шаңтазартушы геотехнологиялық сҧйықтық Металдарды ӛңдеу
қондырғығыны әдістерді кеңінен қоспаларды бӛлудің саласында кеңінен
пайдалануға қол қолдану мембранды пресс-ҧнтақтардан
жеткізу және осы -Табиғи шикізатты технологиялары бӛлшектерді алуды кезде пайда болатын байыту мен ӛңдеудің -биотехнология енгізу.
кҥлді қҧрылыс аз қалдықты -химиялық
материалдарын технологияларын реакцияларды
ӛндіру кезінде және оны ӛндіру орнында интенсификаттаудың
басқа ӛндірістерде пайдалану радациялық,ультракҥ
шикізат ретінде -Кендерді ӛңдеудің лгін,электроимпульст пайдалану. гидрометаллургиялы ік және плазмалық
қ әдістерін кеңінен әдістері.
қолдану.
167
1-сурет. Ӛнеркәсіптің жеке салаларындағы аз қалдықты және қалдықсыз технологиялар Кӛмір ӛнеркәсібінің кәсіпорындарындағы ӛндіріс қалдықтарының жіктелімі 2-суретте келтірілген.
Кӛмір ӛнеркәсібі кәсіпорындарындағы ӛндіріс қалдықтары (тҥрлер бойынша)
Қатты Сҧйық Шаңгазтәріз
(байыту (шахталық ді (шаң,
қалдықтары, және кеніш- кҥкіртті
вскрышалық тік сулар, ангидрид
жыныстар) байыту және т.б.)
фабрикалар ының ағынды сулары)
2-сурет. Кӛмір ӛнеркәсібі кәсіпорындарындағы ӛндіріс қалдықтары
Кӛмір ӛнеркәсібі жататын ӛндірістік салаларда ӛндіру технологиясының қалдықсыздық (аз қалдықтылық) қағидасының іске асырылуы келесілерді ҧйғарады:
пайдалы қазбаларды және онымен жол-жӛнекей жҥретін минералды ресурстарды айтарлықтай толық шығару;
ӛндіру ҥрдісінде қатты, сҧйық және газтәрізді қалдықтардың пайда болуын қысқарту;
ӛндіріс қалдықтарындағы зиянды заттар мен компоненттер қҧрамын тӛмендету, оларды тазарту және залалсыздандыру;
ӛндіріс қалдықтарын халық шаруашылығының мҧқтаждарына максималды тҥрде қолдану.
Тас кӛмірді ӛндіру және байыту қалдықтарын мҥмкін пайдаланудың бағыттары:
Қара металлургида – (кҥйген балшықты жыныстар) отқа тӛзімді қҧралдар ӛндіру ҥшін және темір-кендік шикізатты дайындау технологиясының компоненті ретінде;
Қҧрылыс ӛнеркәсібінде – агломерат, кірпіш, керамзит, темірбетон бҧйымдарын және т.б. ӛндіру ҥшін;
Қҧрылыста – ғимараттар мен жолдардың іргетастарын салу ҥшін қҧрылыс материалы ретінде;
Химия ӛнеркәсібінде – кҥкіртті қоспаларды алу ҥшін компонент ретінде;
Қара және тҥсті металлургияда – кремний-алюминийлік қҧймалар, карбидкремнийлік материалдар, алюминийдің оттегілік қосылулары және т.б. ӛндірісі кезінде шикізат және шикізаттық қоспалар ретінде;
Газдық және мҧнай ӛндіру ӛнеркәсібінде – тампонажды ерітінділерді дайындау
кезінде; Қазіргі уақытта елдің экономикасына қалдықтардың ҥлкен кӛлемдерін тудыратын,
қоршаған ортаға және ел азаматтарына маңызды зардап әкелетін ӛндірістердің басымдылығы тән. Бҧл кӛбіне отандық кӛмірлік кәсіпорындарда бәсекеге қабілетті ӛнімді шығара алмайтын ескіріп қалған технологиялардың қолданылуымен байланысты. Бҧл жағдайда кӛмір саласын инновациялық даму типіне ауыстырудың келесідей әдістемелік қағидаларын қалыптастырған жӛн: даму әлеуметтік-экономикалық тәсілдемеге негізделеді; инновациялық потенциалдың болуы қарастырылады; инновациялық даму жолына ауысу мемлекеттің реттеуші функциясының болуын анықтайды; инновациялық даму тиесілі ғылыми сҥйемелдеудің болуын жориды; инновациялық ӛзгерістер бәсекелестікке жәрдемдесетін
168
институттардың болуын ҧйғарады; инновациялық даму сала кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігінің ӛсуінің негізгі факторы.
Қазақстанда реттеу механизмінің негізіне қоршаған ортаны қорғау бойынша заңнаманы қоюға болады, сонымен қатар тікелей мемлекеттік реттеу қҧралдарын мемлекеттік регламенттеу шаралары арқылы пайдалануға болады. Дҧрыс әзірленген табиғатты қорғау заңнамасы аз қалдықты және қалдықсыз ресурссақтау технологияларын енгізуге дем беруі қажет. Бҧл ҥшін табиғатты қорғау заңнамасын қҧрудың келесі қағидаларын ҧстану қажет: әлеуметтік-экономикалық даму ҥрдісінде қоршаған ортаға зардапты болдырмау; адамның экологиялық қауіпсіздігі; экологиялық қҧқықтың демократизациялануы; табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету; тҧрақты экологиялық негізделген экономикалық және әлеуметтік даму; табиғаттағы экологиялық тепе-теңдікті адамзаттың дамуының ғана емес, сонымен қоса ӛмір сақтауының маңызды компоненті ретінде сақтау және қорғау; қоршаған ортаға әсер етудің рҧқсаттық тәртібі;
«ластаушы тӛлейді», қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалануды қҧқықтық реттеуге экожҥйелік тәсілдеме; экологиялық заңнама талаптарын бҧзғаны ҥшін лауазымды тҧлғалардың, мекемелердің, қоғамдық ҧйымдардың және азаматтардың жауапкершілігі.
Әдебиеттер:
1. Цукерман И.С., Кӛмір ӛнеркәсібіндегі қалдықсыз технологияның экономикалық тиімділігі
– Пермь қ., 1982 .
