Research Article

Research Article

การสํารวจความหลากหลายทางชีวภาพเพื่อสมุนไพร

ของพื้นที่คุงบางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการ BIODIVERSITY SURVEY ON HERBS IN THE AREA OF KHUNG BANGKACHAO, PHRAPRADAENG DISTRICT,

SUMUT PRAKAN PROVINCE

ศรีณัฐ ไทรชมภู^1* บุญเกียรติ ไทรชมภู² วารุณี เกิดแสง³ สราวุธ ณ พัทลุง⁴ และ อนุวัฒน คชวรรณ⁵

Sreenath Caichompoo^1*, Bunkiat Caichompoo², Warunee Kerdsang³, Sarawut Napatalung⁴ and Anuwat Kochawan⁵

สาขาวิชาการพัฒนาชุมชน คณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร กรุงเทพมหานคร ประเทศไทย^1*

สาขาวิชาการจัดการเทคโนโลยีสารสนเทศ คณะเทคโนโลยีอุตสาหกรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร กรุงเทพมหานคร ประเทศไทย²

สาขาวิชาชีววิทยา คณะวิทยาศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร กรุงเทพมหานคร ประเทศไทย³

สาขาวิชาภาษาอังกฤษ คณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร กรุงเทพมหานคร ประเทศไทย⁴

สาขาวิชาเทคโนโลยีภูมิศาสตร คณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร กรุงเทพมหานคร ประเทศไทย⁵

Community Development Program, Faculty of Humanities and Social Sciences, Phranakhon Rajabhat University, Bangkok, Thailand^1*

Information Technology Management Program, Faculty of Industrial Technology, Phranakhon Rajabhat University, Bangkok, Thailand²

Biology Program, Faculty of Science, Phranakhon Rajabhat University, Bangkok, Thailand³

English Program, Faculty of Humanities and Social Sciences, Phranakhon Rajabhat University, Bangkok, Thailand⁴

Geographical Technology Program, Faculty of Humanities and Social Sciences, Phranakhon Rajabhat University, Bangkok, Thailand⁵

Email: S.nath2499@gmail.com^1*

บทคัดยอ

การศึกษาเรื่องนี้มีวัตถุประสงคเพื่อ 1) สํารวจพืชสมุนไพรในพื้นที่คุงบางกะเจา 2) สรางความตระหนักในเรื่องการอนุรักษและใชประโยชนใหเยาวชนในพื้นที่ 3) รวบรวมและวิเคราะห/

สังเคราะห การใชประโยชนสมุนไพรในรูปแบบภูมิปญญาทองถิ่น 4) จัดสรางแปลงสมุนไพรตนแบบ พรอมระบบการจัดการที่สรางความยั่งยืน 5) จัดการระบบภูมิสารสนเทศและนําเสนอในรูปแบบ แผนที่ และ 6) จัดทําเอกสารการถอดบทเรียนคูมือการสํารวจพืชสมุนไพร เปนการศึกษาเชิงสํารวจ โดยเก็บรวบรวมขอมูลเชิงคุณภาพ กลุมตัวอยางไดแก ภูมิปญญาทองถิ่น ปราชญทองถิ่น ผูเชี่ยวชาญดานพืชสมุนไพร ผูใหขอมูลดานพืชสมุนไพร จํานวน 17 คน และ แปลงพืชสมุนไพร จํานวน 16 แปลง ผลการศึกษาพบวา พืชสมุนไพรในพื้นที่มีจํานวน 305 ชนิด สรางความตระหนัก ในเรื่องการอนุรักษ การใชประโยชน การเผยแพรขอมูลองคความรูเรื่องสมุนไพร โดยจัดทําเอกสาร ถอดบทเรียนคูมือการสํารวจพืชสมุนไพรใชในการจัดอบรมใหแกนักเรียน ชุมชน หนวยงาน และ ผูสนใจ องคความรูเรื่องสมุนไพรไดจากการสัมภาษณ วิเคราะห/สังเคราะหในรูปแบบภูมิปญญา ทองถิ่น การคัดเลือกพืชสมุนไพรที่มีศักยภาพและใชประโยชนไดของพื้นที่ จากเกณฑที่มีความเห็น รวมกัน จํานวน 65 ชนิด เพื่อตัดใบสงตรวจ DNA เพื่อใหพืชสมุนไพรยังคงมีอยูในพื้นที่อยางถาวร ไดคัดเลือกแปลงสมุนไพรตนแบบเปนแปลงรวบรวม ขยายพันธุพืชสมุนไพร

คําสําคัญ: ความหลากหลายทางชีวภาพ พืชสมุนไพร ธนาคารความหลากหลายทางชีวภาพระดับ ชุมชน พื้นที่คุงบางกะเจา

ABSTRACT

This study aimed to: 1) survey medicinal herbs in Khung Bangkachao area;

2) raise awareness about conservation and utilization for youth in the area; 3) collect herbs for analyzing and synthesizing the use of herbs in form of local wisdom; 4) create herbal plot specimens along with system of the sustainable management; 5) manage geographic

Received: 2018-11-06 Revised: 2018-11-06 Accepted: 2018-12-01

information and present it in a map format; and 6) make documents of the lessons learned in form of medicinal herbs survey handbook. The research was considered a survey study by collection of qualitative data. The samples were local knowledge, local scholar, herbalist, including 17 herbal informants and 16 herbal plots. The study indicated that there were 305 species of herbs in the area. Awareness was created for conservation and utilization in the area, where information dissemination of herbal knowledge in form of medicinal herbs survey handbook was used to train students, community, agencies, and the interested persons.

The herbal knowledge derived from the interviews was analyzed and syntheses in the form of local wisdom. Potential and viable medicinal plants of the area selected by resolution of meeting were 65 medicinal species in 16 areas of which leaves were cut for examination of the DNA. In addition, the herbal plot specimens were selected and established to ensure that the medicinal plants are permanently in the area.

Keywords: Biodiversity, Medicinal Herbs, Community Biobank, Khung Bangkachao Area บทนํา

พื้นที่คุงบางกะเจาเปนพื้นที่สีเขียว ขนาดใหญใกลกรุงเทพมหานคร มีเนื้อที่ประมาณ 21.10 ตารางกิโลเมตรหรือประมาณ 11,000 ไร

ประกอบดวย 6 ตําบล ของอําเภอพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการ ไดแก ตําบลทรงคนอง ตําบลบางกระสอบ ตําบลบางยอ ตําบลบางนํ้าผึ้ง ตําบลบางกอบัว และตําบลบางกะเจา มีลักษณะ ทางภูมิศาสตรที่มีนํ้าทะเลทวมถึงในบางฤดูกาล และเปนพื้นที่ที่นํ้าจืดจากแมนํ้าเจาพระยาไหลมา บรรจบกับนํ้าทะเลเกิดเปนพื้นที่นํ้ากรอยที่ระดับ ความเค็มของดินเปลี่ยนแปลงไปตามฤดูกาล มีนํ้าขึ้นนํ้าลงรวมทั้งที่ตั้งอยูหางจากปากอาวไทย ประมาณ 20 กิโลเมตร ดินจึงมีความอุดมสมบูรณ

เหมาะแกการเกษตร ทําใหวงจรของสิ่งมีชีวิตทั้งพืช และสัตวมีความเปนเอกลักษณในแบบระบบนิเวศ

พื้นที่ชุมนํ้า คณะรัฐมนตรีไดมีมติจัดซื้อที่ดินและ ซื้อรวม 564 แปลง เนื้อที่ประมาณ 1,276 ไร

กระจายอยูทั่วพื้นที่ จากนโยบายขางตน ทําให

ลักษณะการถือครองที่ดินในพื้นที่คุงบางกะเจา จําแนกไดเปน 2 ประเภทใหญ ๆ ไดแก 1) การ ถือครองในลักษณะที่ราชพัสดุที่ดูแลโดยกรม ปาไม ประมาณ 1,126 ไร หรือคิดเปนรอยละ 10 ของพื้นที่ทั้งหมด และ 2) การถือครองในลักษณะ ที่สวนบุคคล ประมาณ 9,000 ไร หรือคิดเปน รอยละ 90 ของพื้นที่ทั้งหมด

ความเปนสีเขียวของพื้นที่ “คุงบางกะเจา”

กอเกิดกิจกรรมทางการเกษตร ดังเห็นไดจาก สัดสวนการใชที่ดิน (land use) ที่มีสัดสวน สูงที่สุด เกษตรกรมีรูปแบบการดําเนินกิจกรรม แบบผสมผสานระหวางธรรมชาติ และวัฒนธรรม

ทางการเกษตร มีการทําการเกษตรแบบรองสวน เนื่องจากพื้นที่โอบลอมดวยแมนํ้าเจาพระยา จึงไดรับอิทธิพลจากนํ้าขึ้นและนํ้าลง จากสัดสวน ที่มากที่สุดของกิจกรรมทางการเกษตรสงผลให

พื้นที่ “คุงบางกะเจา” แสดงความเปนระบบนิเวศ เกษตร (agroecosystem) ซึ่งเปนสวนหนึ่งของ ระบบนิเวศตามธรรมชาติ ที่มนุษยไดเขาไปจัดการ ปรับปรุงเปลี่ยนแปลงบางสวนหรือทั้งหมดของ รูปรางลักษณะคุณสมบัติขององคประกอบ ภายในทางดานกายภาพและชีวภาพที่มีอยูเดิม ของระบบนิเวศ โดยมีวัตถุประสงคเพื่อใหเปน แหลงที่สามารถดําเนินการผลิตผลผลิตทาง การเกษตร หรืออาหารอื่น ๆ ตามที่มนุษยตองการ ซึ่งการจัดการดังกลาวทําใหเกิดการเชื่อมโยง ของโครงสราง และบทบาทหนาที่ของระบบนิเวศ กอใหเกิดบริการ (services) ของระบบนิเวศที่มี

คุณคา (value) ตอมนุษย ในมิติการบริการเปน แหลงผลิต (provisioning services) การบริการ ควบคุมกลไกของระบบ (regulating services) การบริการวัฒนธรรม (cultural services) และ ดานการเกื้อหนุน (supporting services) โดย เรียกการสนับสนุนเหลานี้วา การบริการของระบบ นิเวศ (ecosystem service) ดังนั้น กิจกรรม ทางการเกษตรจึงเปนตัวแปรสําคัญ ที่จะทําให

พื้นที่ “คุงบางกะเจา” แสดงบทบาทหนาที่ หรือ function การบริการระบบนิเวศสีเขียว ทั้งในมิติ

การเปนแหลงผลิตอากาศที่ดี การเปนแหลงผลิต ทางการเกษตร การบริการดานนันทนาการ พักผอน หยอนใจ การทองเที่ยว บริการของระบบนิเวศ ของคุงบางกะเจา ที่สําคัญอยางหนึ่งคือการเปน แหลงทรัพยากรความหลากหลายทางชีวภาพ

โดยเฉพาะดานพืชสมุนไพร ที่มีการใชประโยชน

มาอยางยาวนานสะทอนใหเห็นถึงวิถีชีวิตที่

สืบทอดภูมิปญญาตอกันมาทั้งในมิติอาหาร ยารักษาโรค เครื่องประทินผิว เปนตน จากสภาพ พื้นที่มีคุงนํ้ารอบมีระบบนิเวศจากระบบนํ้าขึ้น นํ้าลง กอใหเกิดกระแสนํ้าจืด นํ้ากรอย และนํ้าเค็ม ในพื้นที่คุงบางกะเจา ซึ่งสงผลตอพันธุกรรมพืช ที่แสดงสาระสําคัญที่แตกตางจากที่อื่น ดังจะเห็น ไดจากการที่มะมวงนํ้าดอกไม “คุงบางกะเจา”

สามารถขึ้นทะเบียนเปนสินคาสิ่งบงชี้ทางภูมิศาสตร

หรือ GI จากกรมทรัพยสินทางปญญา ซึ่งแสดง ใหเห็นถึงความแตกตางของพืชพรรณอันเกิดจาก ทําเลที่ตั้ง (location) ของพื้นที่คุงบางกะเจา แตในชวงระยะเวลาที่ผานมา พื้น “คุงบางกะเจา”

ประสบสถานการณภัยแลงที่คุกคาม เนื่องจาก ปริมาณนํ้าจืดในแมนํ้าเจาพระยาที่ผลักดันนํ้า เค็มลงไปมีปริมาณไมเพียงพอและไมสมํ่าเสมอ เกษตรกรไดรับผลกระทบโดยตรง มีผลกระทบตอ วิถีชีวิตของเกษตรกรที่มีความจําเปนตองใชนํ้า สําหรับกิจกรรมการเกษตร โดยเฉพาะพื้นที่

คุงบางกะเจา ซึ่งประกอบไปดวย 6 ตําบล ไดแก

ตําบลทรงคนอง ตําบลบางกระสอบ ตําบล บางยอ ตําบลบางนํ้าผึ้ง ตําบลบางกะเจา และ ตําบลบางกอบัว อําเภอพระประแดง จังหวัด สมุทรปราการ นอกจากนี้ยังมีความเสี่ยงภัยตอ และยังมีความเสี่ยงตอการสูญเสียพันธุพืช ตาง ๆ ดวย

ดังนั้น การสํารวจความหลากหลายทาง ชีวภาพของพืชสมุนไพรในพื้นที่คุงบางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการ มาเพื่อ รวบรวม วิเคราะห/สังเคราะห การใชประโยชน

สมุนไพรในรูปแบบภูมิปญญาทองถิ่น พื้นที่

คุงบางกะเจา จึงเปนวิธีการหนึ่งที่สรางความ ตระหนักในเรื่องการอนุรักษและใชประโยชน

ใหชุมชนและเยาวชนในพื้นที่คุงบางกะเจา เพื่อประโยชนในการเปนฐานขอมูล และดูแลการ ใชประโยชนทางเศรษฐกิจจากความหลากหลาย ทางชีวภาพและภูมิปญญาของชุมชนและทองถิ่น ซึ่งการดําเนินโครงการสํารวจความหลากหลาย ทางชีวภาพ เพื่อมูลคาสมุนไพรกรณี คุงบางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการ เปน การกระตุนจิตสํานึก (awareness) ในการอนุรักษ

และใชประโยชนอยางยั่งยืนจากพืชสมุนไพร พรอมเตรียมดําเนินการพัฒนาพื้นที่ของชุมชน ในรูปแบบของธนาคารความหลากหลายทาง ชีวภาพระดับชุมชน (community biobank) เพื่อทําหนาที่ในการเก็บรวบรวมทรัพยากรชีวภาพ เก็บรักษาทรัพยากรชีวภาพทองถิ่นทําใหเกิด การอนุรักษทรัพยากรชีวภาพ และนําไปสูการวิจัย การพัฒนา การใชประโยชนตอไป

วัตถุประสงคของการวิจัย

1) เพื่อสํารวจพืชสมุนไพรในพื้นที่คุง บางกะเจา ครอบคลุม 6 ตําบล

2) เพื่อสรางความตระหนักในเรื่อง การอนุรักษและใชประโยชนใหเยาวชนในพื้นที่

3) เพื่อรวบรวมและวิเคราะห/สังเคราะห

การใชประโยชนสมุนไพรในรูปแบบภูมิปญญา ทองถิ่น

4) เพื่อจัดสรางแปลงสมุนไพรตนแบบ พรอมระบบการจัดการที่สรางความยั่งยืน

5) เพื่อจัดการระบบภูมิสารสนเทศ พิกัด

และพื้นที่ดําเนินการและนําเสนอในรูปแบบ แผนที่

6) เพื่อสรุปรายงานผลการถอดบทเรียน และจัดทําเอกสารการถอดบทเรียนคูมือการ สํารวจพืชสมุนไพร

ระเบียบวิธีวิจัย

การวิจัยครั้งนี้เปนการวิจัยเชิงสํารวจ โดยเก็บรวบรวมขอมูลเชิงคุณภาพ มีขั้นตอน การดําเนินการ ดังนี้

1. การสํารวจพืชสมุนไพรในพื้นที่คุง บางกะเจา ครอบคลุม 6 ตําบล ไดแก ทรงคนอง บางยอ บางกระสอบ บางนํ้าผึ้ง บางกะเจา บางกอบัว ดําเนินการโดย 1) การคนควาจาก เอกสาร โดยทําการเก็บและรวบรวมขอมูล ทุติยภูมิ จากหนังสือ บทความ วารสาร งานวิจัย และเอกสารตาง ๆ ที่มีความเกี่ยวของและทําให

เกิดประโยชนตองานวิจัย 2) จัดทํารูปแบบ การสํารวจพืชสมุนไพร โดยผานกระบวนการ ตรวจสอบเอกสารจากผูเชี่ยวชาญ ผูเกี่ยวของ และสรุปเปนแบบของเอกสารพืชสมุนไพรที่

สํารวจ 3) จัดทํารูปแบบการสํารวจพืชสมุนไพร โดยผานกระบวนการตรวจสอบเอกสารจากผู

เชี่ยวชาญ ผูเกี่ยวของ และสรุปเปนแบบของ เอกสารพืชสมุนไพรที่สํารวจ 4) จัดเตรียมวัสดุ

อุปกรณ สําหรับเก็บขอมูลภาคสนามพืชสมุนไพร ในพื้นที่คุงบางกะเจา 5) ประชุมรับรูขอมูลดาน พืชสมุนไพร การเก็บขอมูลภาคสนามพืชสมุนไพร การใชวัสดุอุปกรณ วิธีการเก็บพืชสมุนไพรเพื่อ สงตรวจดีเอ็นเอ 6) ลงพื้นที่สอบถามขอมูล ปฐมภูมิพืชสมุนไพรจากผูที่สามารถใหขอมูล

สําคัญ ผูนําชุมชน ปราชญทองถิ่น และผูมี

สวนเกี่ยวของ ดวยการสอบถาม สัมภาษณ

แบบเจาะลึก การสนทนากลุม 7) ดําเนินการ ลงพื้นที่สํารวจพืชสมุนไพรในแปลงที่ไดขอมูล เบื้องตน และประชุมทีมงานเพื่อวิเคราะห และ คัดเลือกแปลงพืชสมุนไพรที่มีศักยภาพในการเก็บ การดูแลรักษา การปลูก การปลูกทดแทน และ การนําไปใชประโยชน 8) ประสานทําความเขาใจ กับผูถือสิทธิ์ในแตละแปลง รวมทั้งไดรับความ ยินยอมจากผูถือสิทธิในพื้นที่แปลงพืชสมุนไพร โดยกระจายอยูในพื้นที่คุงบางกะเจาทั้ง 6 ตําบล ซึ่งคัดเลือกไดทั้งหมดจํานวน 16 แปลงครอบคลุม พื้นที่คุงบางกะเจาทั้ง 6 ตําบล 9) คนหา สืบเสาะ ปราชญทองถิ่น หรือผูมีความรูเรื่องสมุนไพร เพื่อรวมสํารวจ รวมชี้ตําแหนงที่อยูของพืชสมุนไพร ในแตละแปลง เปนที่ปรึกษา ใหคําแนะนําตาง ๆ 10) ลงสํารวจพืชสมุนไพรและการกระจายตัว ของพืชสมุนไพรในแตละแปลงรวมกับผูถือสิทธิ

และปราชญทองถิ่น 11) ดําเนินการคัดเลือก พืชสมุนไพรเพื่อตัดใบพืชสงตรวจ DNA โดยการ จัดกลุมสนทนาเชิงลึกกับปราชญทองถิ่น ผูเชี่ยวชาญ ดานพืชสมุนไพร นักวิจัยและผูมีสวนเกี่ยวของ เปนลําดับแรกเพื่อกําหนดเกณฑคัดเลือกพืช สมุนไพร และดําเนินการจัดเวทีประชุมอีกครั้ง เพื่อเปนขอสรุปและตกลงรวมกันของผูมีสวน เกี่ยวของ 12) จับพิกัด GPS พืชสมุนไพรที่ไดรับ การคัดเลือกเพื่อตัดใบสงตรวจ DNA ในแตละ ชนิดที่มีอยูในแตละแปลง รวมกับผูถือสิทธิ์ใน แปลงนั้น ๆ แปลงละ 3 รอบในชวงเวลาที่แตกตาง 2. การสรางความตระหนักในเรื่อง การอนุรักษและใชประโยชนใหเยาวชนในพื้นที่

คุงบางกะเจา โดย 1) ประสานปราชญทองถิ่น และผูเชี่ยวชาญดานพืชสมุนไพร เพื่อจัดทําเอกสาร การอบรมใหความรูแกนักเรียน และเยาวชน ผูสนใจ ในพื้นที่ 2) ประสาน ผูบริหารโรงเรียนในพื้นที่

คุงบางกะเจาทุกโรงเรียน เพื่อจัดอบรมใหแก

นักเรียน และเยาวชน ครูผูสนใจ 3) ดําเนินการ จัดอบรมใหแกนักเรียน และเยาวชน หรือผูสนใจ เพิ่มศักยภาพดานการอนุรักษและใชประโยชน

พืชสมุนไพร 4) จัดกิจกรรมการสํารวจสมุนไพร ใกลตัวของนักเรียนในแตละโรงเรียนพรอมแบบ สํารวจสมุนไพร ประโยชนของสมุนไพร 5) จัดอบรม เผยแพรผลการศึกษา องคความรูเรื่องสมุนไพร ใหแกชุมชน หนวยงาน และผูสนใจ 6) สังเกต ความสนใจ ความตั้งใจ สอบถาม

3. การรวบรวมและวิเคราะห/สังเคราะห

การใชประโยชนสมุนไพรในรูปแบบภูมิปญญา ทองถิ่น พื้นที่คุงบางกะเจา ดําเนินการโดย 1) รวบรวมขอมูลประโยชนของพืชสมุนไพรจาก เอกสารที่เกี่ยวของ 2) สัมภาษณเชิงลึกผูถือสิทธิ์

ในที่ดินแตละแปลง เพื่อใหไดรายละเอียดของ ขอมูล และการใชประโยชนสมุนไพรในรูปแบบ ภูมิปญญาทองถิ่น และคณะที่ศึกษา ปราชญ

ทองถิ่น และผูเชี่ยวชาญ รวมกันวิเคราะห

สังเคราะหพืชสมุนไพรที่นํามาใชประโยชน

โดยมีเกณฑการวิเคราะหจาก 3) สัมภาษณ

เชิงลึก หมอพื้นบาน ปราชญทองถิ่น ผูรู หรือ ผูสูงอายุ ดานการใชประโยชนสมุนไพรในรูปแบบ ภูมิปญญาทองถิ่น ที่เกิดจากการสืบสาน เกิดจาก ประสบการณจริงอันเปนองคความรูของทองถิ่น 4) จัดเวทีประชุมผูถือสิทธิ์ทั้ง 16 แปลง ปราชญ

ทองถิ่น และผูเชี่ยวชาญ เพื่อรับรองการใช

ประโยชนของพืชสมุนไพร และคัดเลือกจํานวน พืชสมุนไพรที่อยูในเกณฑการคัดเลือกในเบื้องตน คัดเลือก 50 ชนิดเพื่อตัดใบสงตรวจ DNA แต

เนื่องจากจํานวนพืชสมุนไพรที่ไดจากการสํารวจ มีจํานวนมาก จึงมีการสัมภาษณเชิงลึกผูเกี่ยวของ และคัดเลือกพืชสมุนไพรเพิ่มอีก 16 ชนิด รวมเปน 66 ชนิด และคัดเลือกแปลงสมุนไพรตนแบบ เพื่อรวบรวมพืชสมุนไพรของพื้นที่จากมติที่ประชุม จํานวน 1 แปลง 5) ผูเชี่ยวชาญดานสมุนไพร ตรวจสอบความถูกตองของขอมูล 6) ถอดบทเรียน องคความรูเรื่องการสํารวจและการใชประโยชน

พืชสมุนไพรในแบบของภูมิปญญาทองถิ่น และ ผลการศึกษาจัดทําเปนคูมือเพื่อเผยแพรและใชใน การถายทอดใหแกนักเรียน เยาวชน หนวยงาน และผูสนใจ

4. การจัดสรางแปลงสมุนไพรตนแบบ พรอมระบบการจัดการที่สรางความยั่งยืน

5. การจัดการระบบภูมิสารสนเทศ พิกัด และพื้นที่ดําเนินการ และนําเสนอในรูปแบบ แผนที่ โดย 1) ศึกษาและแปลความหมาย ภาพถายดาวเทียม ในพื้นที่คุงบางกะเจา ครอบคลุม 6 ตําบล 2) สํารวจและจัดเก็บคา พิกัดพืชสมุนไพรที่มีในแตละแปลง 3) สํารวจ และจัดเก็บคาพิกัดพืชสมุนไพรที่ไดคัดเลือก จํานวน 65 ชนิด และมีในแตละแปลง 4) จัดทํา แผนที่แปลงพืชสมุนไพรที่ไดคัดเลือกจํานวน 65 ชนิด และมีในแตละแปลงทั้ง 16 แปลง 5) จัดทํา แผนที่การกระจายของพืชสมุนไพร

สรุปผลการวิจัยและอภิปรายผลการวิจัย สรุปผลการวิจัย

ผลจากการสํารวจความหลากหลาย ทางชีวภาพ

การสํารวจพืชสมุนไพร กรณีพื้นที่

คุงบางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัด สมุทรปราการ สรุปไดวา พืชสมุนไพรมีในพื้นที่

คุงบางกะเจา เปนพืชสมุนไพรที่เจาของแปลงที่ดิน ปลูกไวเพื่อ 1) ประโยชนทางดานเศรษฐกิจคือเพื่อ จําหนาย 2) ใชประโยชนทางยาเพื่อสุขภาพของ สมาชิกในครอบครัว เพื่อนบาน 3) ใชประกอบ เปนอาหาร และ 4) เปนพืชสมุนไพรที่เกิดขึ้นเอง ที่พบสวนใหญปลูกในบริเวณบาน ปลูกจํานวน ไมมากและเพื่อสะดวกในการเก็บมาปรุงอาหาร สวนใหญเปนพืชสมุนไพรประเภทพืชผักสวนครัว และมีการปลูกพืชสมุนไพรบางชนิดเพื่อใช

ประโยชนทางยาในการรักษาสุขภาพ 2) พื้นที่

ที่ปลูกพืชสมุนไพรผสมผสานในแปลงที่ดิน ที่เปนรองสวนผลไมของเกษตรกร ซึ่งจะมีพืช สมุนไพรหลากหลายชนิด

การสํารวจและวิเคราะหความเหมาะสม ของแปลงพืชสมุนไพรเพื่อตัดใบสงตรวจ DNA พิจารณาจากความหลากหลายของพืชสมุนไพร และการนําพืชสมุนไพรไปใชประโยชน คัดเลือก ไดจํานวน 16 แปลง ครอบคลุมพื้นที่คุงบางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการ 6 ตําบล คือ 1) ตําบลทรงคนอง จํานวน 1 แปลง 2) ตําบล บางยอ จํานวน 2 แปลง 3) ตําบลบางกระสอบ

จํานวน 2 แปลง 4) ตําบลบางนํ้าผึ้ง จํานวน 4 แปลง 5) ตําบลบางกะเจา จํานวน 3 แปลง 6) ตําบลบางกอบัว จํานวน 4 แปลง (ภาพที่ 1) การสํารวจครั้งนี้พบวามีพืชสมุนไพรในพื้นที่

จํานวน 305 ชนิด

การดําเนินการคัดเลือกชนิดของพืช สมุนไพรเพื่อตัดใบพืชสงตรวจ DNA มีการ ดําเนินการเปนขั้นตอนและจากเวทีประชุม โดย ความเห็นชอบของชุมชนเจาของแปลงพืชสมุนไพร ปราชญทองถิ่น ผูเชี่ยวชาญ และผูเกี่ยวของ

จากเกณฑที่มีความเห็นรวมกันคือ 1) เปนพืช สมุนไพรในทองถิ่น 2) เปนพืชสมุนไพรที่อยูใน พื้นที่ชุมนํ้า 3) เปนพืชสมุนไพรที่ใชประโยชน

ทางยา บํารุงรางกาย 4) เปนพืชสมุนไพรที่ใช

ประโยชนดานเศรษฐกิจ 5) เปนพืชสมุนไพร ที่เขาตํารับยา ไดพืชสมุนไพรจํานวน 65 ตัดใบ สงตรวจ DNA

การจัดสรางแปลงสมุนไพรตนแบบ พรอมระบบการจัดการที่สรางความยั่งยืน มีการ วางแผนดําเนินการดังนี้

ภาพที่ 1 แผนที่แสดงตําแหนงพื้นที่สํารวจชนิดพันธุพืชสมุนไพร

ระยะที่

1 2 3 4

5

กิจกรรมดําเนินการ

ปรับแปลงที่ดินตามผังที่กําหนด (ภาพที่ 2) ถมทําคนดิน จัดหาพันธุพืชสมุนไพรเพิ่ม เพาะชําพันธุพืชสมุนไพร ปลูกพืชสมุนไพรในแปลงที่กําหนด (ภาพที่ 2) ดูแล บํารุงรักษา เพาะชํา ขยายพันธุพืชสมุนไพร ใหเจริญงอกงามทั้งพืชเดิมที่มีอยูในแปลง และพืชสมุนไพรชนิดใหม

จัดตั้งกลุมอนุรักษพันธุพืชสมุนไพร รับสมาชิก และรวมกันศึกษา คนควา เขารับการอบรม

ศึกษาตลาด แปรรูป จําหนาย และเปนศูนยถายทอด องคความรูใหแกชุมชนและผูสนใจ

พัฒนาเปนแหลงผลิตและจําหนายพืชสมุนไพร ตอยอดเปนผลิตภัณฑจากพืชสมุนไพร

ระยะเวลา เดือนที่ 1 - 3 เดือนที่ 4 - 6 ตั้งแตเดือนที่ 1 เปนตนไป

ตั้งแตเดือนที่ 6 เปนตนไป

ตั้งแตเดือนที่ 12 เปนตนไป

ภาพที่ 2 ผังแปลงตนแบบรวบรวมพืชสมุนไพร

การสรางความตระหนักในเรื่องการ อนุรักษ การใชประโยชนใหเยาวชนในพื้นที่

คุงบางกะเจา และการเผยแพรผลการศึกษา ใหแกชุมชน หนวยงาน และผูสนใจ

ดําเนินการโดยการจัดอบรมใหความรู

แกเยาวชนในพื้นที่และผูสนใจ คือ นักเรียน ในโรงเรียนจํานวน 12 โรงเรียน ซึ่งการจัดการ อบรมใหแกนักเรียนทั้ง 12 โรงเรียนเปนการ จัดใหความรูเรื่องการอนุรักษ การใชประโยชน

จากพืชสมุนไพร และฝกปฏิบัติโดยการสํารวจ สมุนไพรในบริเวณโรงเรียนและบอกประโยชน

ของพืชสมุนไพรเปนการทดสอบ พบวาผูเขารับ การอบรมมีความกระตือรือรน ใหความสนใจ และบอกประโยชนของพืชสมุนไพรไดถูกตอง การจัดการอบรมใหแกนักเรียนทั้ง 12 โรงเรียน สงผลใหประชาชนในพื้นที่ใหความสนใจเขารวม ประชุมรับการอบรม

การดําเนินการจัดใหมีการประชุม เพื่อเผยแพรองคความรูและผลการศึกษาเรื่อง สมุนไพร เปนการแลกเปลี่ยนเรียนรู และเพิ่มพูน ความรูถึงคุณประโยชนของพืชสมุนไพร โดยมี

ครู หนวยงาน ผูสนใจที่เขารวม ซึ่งไดรับความ สนใจดวยดี มีการพัฒนาตอยอดองคความรู

จากประสบการณจริงอันเปนประโยชนกับชุมชน ทองถิ่นในพื้นที่ดวย

การจัดทําเอกสารการถอดบทเรียนคูมือ การสํารวจพืชสมุนไพร

การดําเนินการจัดทําเอกสาร ไดบรรจุ

ความรูดานเทคนิคการสํารวจขอมูลความ หลากหลายดานพืชและหลักการเก็บตัวอยาง พืชสมุนไพร ประกอบดวยความรูเรื่องการสํารวจ

ขอมูลความหลากหลายดานพืช การวางแปลง สํารวจ หลักการเก็บตัวอยางพืชสมุนไพร

ความรูเรื่องประโยชนและการอนุรักษ

พืชสมุนไพร สรรพคุณพืชสมุนไพรที่สําคัญในพื้นที่

คุงบางกะเจา เปนองคความรูที่ไดจากการถอด บทเรียนจากปราชญดานพืชสมุนไพร ผูเชี่ยวชาญ ดานพืชสมุนไพร และจากการตรวจสอบเอกสาร ทางวิชาการที่เกี่ยวของ เพื่อเผยแพรและแจกให

กับผูเขารับการอบรมเพื่อใชประโยชนตอไป อภิปรายผลการวิจัย

การสํารวจความหลากหลายทางชีวภาพ เพื่อมูลคาสมุนไพร กรณีพื้นที่คุงบางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการ อภิปรายในประเด็นดังตอไปนี้

ประเด็นการอนุรักษพืชสมุนไพร พบวา มีการรักษาพันธุพืชใหคงอยูตอไปดวยวิธีการ ขยายพันธุ และมีการเรียนรูการใชประโยชนของ พืชสมุนไพรจากปราชญหรือภูมิปญญาทองถิ่น บางสวนไดรับการถายทอดจากบรรพบุรุษ สอดคลองกับงานวิจัยของสุมณฑา กอแกว (Kokaew, 2008) ที่วา แนวทางในการจัดการพืช สมุนไพร คือ การขยายพันธุพืช การใชองคความรู

ภูมิปญญาทองถิ่นดานการใชพืชสมุนไพรและ การสงเสริม สนับสนุนใหใชพืชสมุนไพร

ประเด็นการใชประโยชนจากพืชสมุนไพร พบวา ใชประโยชนทางยา บํารุงรางกาย ใชเปน สวนประกอบของอาหาร ใชประโยชนทางเศรษฐกิจ สอดคลองกับงานวิจัยของยุทธนา ทองบุญเกื้อ (Thongboonkua, 2008) ที่วา พืชสมุนไพรที่พบ ใชประโยชนเปนยาบําบัดรักษาโรค บํารุงรางกาย ใหแข็งแรง และเปนพืชอาหารพื้นบาน ยังใช

ประโยชนในการกอสรางและทําดามเครื่องมือ เครื่องใชตาง ๆ ได

ขอเสนอแนะ

ผลจากการสํารวจความหลากหลาย ทางชีวภาพ เพื่อมูลคาสมุนไพร กรณีพื้นที่คุง บางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัดสมุทร- ปราการ เพื่อใหเกิดการพัฒนา สืบสาน และ อนุรักษพืชสมุนไพร มีขอเสนอแนะดังนี้

1. สงเสริมและพัฒนาการตอยอดงาน วิจัยสมุนไพรพื้นที่คุงบางกะเจา เพื่อความยั่งยืน ของพืชสมุนไพร

2. สงเสริมใหมีการขยายพันธุและ องคความรูพืชสมุนไพร เพื่อใชประโยชนทางยา ประโยชนทางเศรษฐกิจ และผลประโยชนใหเกิด แกชุมชนทองถิ่นโดยตรง

3. สงเสริมการปลูกพืชสมุนไพร การ ทําแปลงเกษตรอินทรียโดยมีการควบคุมเรื่อง การใชสารเคมี และพัฒนาไปสูการใชประโยชน

จากสมุนไพรอยางกวางขวาง

4. มีศูนยรับและจําหนายพืชสมุนไพร ของชุมชนโดยเฉพาะ

5. สําหรับพื้นที่คุงบางกะเจา ควรมี

แนวปองกันนํ้าทวมถึง เพื่อปองกันไมใหพันธุพืช สูญหายไป

6. การพัฒนาพืชสมุนไพรใหมีคุณภาพ มาตรฐานตามความตองการของตลาด เพื่อคุณคา ทางยาและคุณประโยชนทางดานเศรษฐกิจ กิตติกรรมประกาศ

โครงการสํารวจความหลากหลายทาง

ชีวภาพ เพื่อสมุนไพรของพื้นที่คุงบางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการ เปน การสํารวจเพื่อเพื่อรวบรวม วิเคราะห/สังเคราะห

การใชประโยชนสมุนไพรในรูปแบบภูมิปญญา ทองถิ่นพื้นที่คุงบางกะเจา เพื่อสรางความตระหนัก ในเรื่องการอนุรักษและใชประโยชนใหเยาวชน ในพื้นที่คุงบางกะเจา ตัดใบพืชสมุนไพรสงตรวจ DNA จัดสรางแปลงสมุนไพรตนแบบ พรอมระบบ การจัดการที่สรางความยั่งยืน รวมทั้งไดดําเนินการ ถอดบทเรียนและรวบรวมขอมูลคุณประโยชน

ของพืชสมุนไพรที่สําคัญในพื้นที่คุงบางกะเจา จากเอกสารตาง ๆ ที่เกี่ยวของ และจากปราชญ

ทองถิ่น ครูภูมิปญญาดานสมุนไพรที่มีประสบการณ

อันเปนประโยชนแกชุมชนพื้นที่คุงบางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการ และ ผูสนใจทั่วไปอยางยิ่ง

ขอขอบพระคุณปราชญทองถิ่น ครู

ภูมิปญญา อาจารยณรงค สําลีรัตน อาจารย

ประหยัด นุชนาคา ผูเชี่ยวชาญดานพืชสมุนไพร และผูถือสิทธิ์ในแปลงพืชสมุนไพรทุกคน ที่ให

ขอมูลองคความรูเรื่องพืชสมุนไพร อันเปนประโยชน

อยางยิ่งตอการศึกษา การพัฒนาตอยอดนําไปใช

ประโยชน ทําใหโครงการสํารวจความหลากหลาย ทางชีวภาพ เพื่อสมุนไพรของพื้นที่คุงบางกะเจานี้

เปนงานที่มีคุณคาและมีมูลคา

ขอขอบพระคุณ ชุมชน ผูนําชุมชน ผูบริหารทองถิ่น นักเรียน ครู หนวยงานและ ผูเกี่ยวของ ที่มีสวนรวมใหโครงการสํารวจความ หลากหลายทางชีวภาพ เพื่อสมุนไพรของพื้นที่

คุงบางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัด สมุทรปราการ ดําเนินการไปดวยดี

ขอขอบพระคุณสํานักงานพัฒนา วิทยาศาสตรและเทคโนโลยีแหงชาติ (สวทช.) กระทรวงวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี ที่สนับสนุน งบประมาณดําเนินการตามโครงการธนาคาร ทรัพยากรชีวภาพแหงชาติ เพื่อการอนุรักษ วิจัย และใชประโยชน สํานักงานพัฒนาเศรษฐกิจ จากฐานชีวภาพ (องคการมหาชน) กระทรวง ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม ที่ทําให

การดําเนินการโครงการสํารวจความหลากหลาย ทางชีวภาพ เพื่อสมุนไพรของพื้นที่คุงบางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการ ประสบความสําเร็จ เกิดประโยชนกับชุมชน ทองถิ่น ซึ่งถือวาเปนการริเริ่มใหประชาชน หันมาสนใจ ใหความสําคัญ สืบสานการใชประโยชน

จากภูมิปญญาดานพืชสมุนไพรของพื้นที่สีเขียว คุงบางกะเจาอยางยั่งยืนตอไป

ทีมงานวิจัยในโครงการวิจัย การสํารวจ ความหลากหลายทางชีวภาพเพื่อสมุนไพรของ พื้นที่คุงบางกะเจา อําเภอพระประแดง จังหวัด สมุทรปราการ มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร ประกอบดวย หัวหนาโครงการ รองศาสตราจารย

ศรีณัฐ ไทรชมภู คณะวิจัย รองศาสตราจารย

บุญเกียรติ ไทรชมภู ผูชวยศาสตราจารยวารุณี

เกิดแสง อาจารย ดร.สราวุธ ณ พัทลุง อาจารย

อนุวัฒน คชวรรณ อาจารยศุภินธนการย ระวังวงศา อาจารยนภพร เชื้อขํา อาจารย ดร.อักษร สวัสดี

อาจารย ดร.วีระพล ดิษเกษม อาจารย ดร.สุธี

แกวเขียว อาจารย ดร.วิไลจิตร นิลสวัสดิ์ อาจารย

ศุภษิกานต บํารุง อาจารยกมณรัตน บุญรอด นายวีระยุทธ คชวรรณ นางสาวอุไรวรรณ คชวรรณ และทีมผูชวยนักวิจัย

REFERENCES

Ausubel, F.M. et al. (1999). Short protocols in molecular biology. 4^th edition. NY: John Wiley and Sons, Inc.

Beckmann, J.S. & Osborn, T.C. (1992). Plant Genomes: Methods for genetic and physical mapping. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.

Boonruxsa, E. (2003). Comparison of DNA extraction method and type of Tissue for DNA extraction in certain Zingiberaceae. Nakhon Pathom: Kasetsart University. (in Thai) Baimai, V. (1989). Khwamlaklai Thang Chiwaphap Nai Prathetthai. Chiang Mai: Chiang Mai

University. (in Thai)

Dontree, S. (2009). Khwamru Phuenthan Dankansamruat Chakrayaklai Remote Sensing.

Chiang Mai: Faculty of Social Sciences, Chiang Mai University. (in Thai)

Geo-Informatics and Space Technology Development Agency (Public Organization) (2009).

Space technology and Geo-informatics. Bangkok: GISTDA. (in Thai)

Geo-Informatics and Space Technology Development Agency (Public Organization). (2016).

Remote Sensing. Retrieved May 10, 2018, from http://www.gistda.or.th/ main/th/

node/936 (in Thai)

Kokaew, S. (2008). The study of herbal plant community and local wisdom on the use of herbal plants in Arlor-Donban Seasonally-Flooded Forest Ecosystem, Tambon Nadi, Muang District, Surin Province Bangkok: The National Institute of Development Administration. (in Thai)

Peyachoknagul, S. (2002). Genome Lae Khrueangmai DNA Patibatkan RAPD Lae AFLP.

Bangkok: Kasetsart University. (in Thai)

Picheansoonthon, C., Chawalit, M. & Jirawong, W. (2017). Kham Athibai Tamra Phra Osot Phra Narai. 4^th edition. Bangkok: Amarin Printing and Publishing. (in Thai)

Pooprompan, P. (1995). Theknik Kanchamnaek Phuet Duaiwithi Random Amplified Polymorphic DNA (RAPD), P.39-60. In Academic Training Book on Kantruatyaeksaiphanphuet Duaikanchai Isozyme pattern Lae RAPD. Faipatibatkanwichai Lae Rueanplukphuetthotlong. Nakhon Pathom: Kasetsart University, Kamphaeng Saen Campus. (in Thai)

Ramathibodi Poison Center. (n.d.) Samun Phrai. Retrieved May 10, 2018, from https://med.

mahidol.ac.th/poisoncenter /th/pois-cov/Herbal. (in Thai)

Santasombat, Y. (1999). Khwamlaklai Thang Chiwaphap Lae Phumpanyathongthin Phuea Kanphatthanayangyangyuen. Chiang Mai: Chiang Mai University. (in Thai)

Silapathong, C. (2005). Lakkan Bueangton Kansamruat Khomunchakrayaklai. Bangkok:

Samnakgnan Phatthana Theknoloyi Awakat Lae Phumisarasonthet. (in Thai) Thongboonkua, Y. (2008). Khwamlaklai Lae Kanchaiprayot Phuetsamunphrai Naiwana-

utthayan Thamphet-Thamthong Amphoe Takhli Changwat Nakhonsawan.

Nakhonsawan: Samnakgnan Borihan Phuenthi-anurak 12. Department of National Parks, Wildlife and Plants Conservation. (in Thai)

Wutithamawech, W. (1997). Saranukrom Samun Phrai. Bangkok: Odeon Store. (in Thai)