ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIÊU SỐ ở KHU Vực TÂY NGUYÊN HIỆN NAY
★ PGS, TS HOÀNG THỊLAN
Viện Tôn giáo và Tin ngưỡng, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chi Minh
9Tóm tắt: Những thập niên gần đây, tôn giáo du nhập và phát triển mạnh trong các cộng đồng dân tộc thiểu số (DTTS) ở Tây Nguyên. Các giá trị văn hóa, đạo đức, nhân vàn tôn giáo có những tác động tích cực, làm phong phú đời sống văn hóa ở Tây Nguyên. Các tôn giáo hội nhập văn hóa dân tộc, tham gia tích cực vào các hoạt động xã hội (giáo dục, y tế, từ thiện nhân đạo), khôi phục không gian văn hóa truyền thống, bảo tồn ngôn ngữ, chữ viết của đồng bào DTTS ổ Tây Nguyên. Bên cạnh những tác động tích cực, cũng có những tác động làm biến đổi các mối quan hệ và thiết chế xã hội truyền thống, bị các thế lực thù địch lợi dụng gây biến động phức tạp về chính trị, xã hội.
OTừkhóa: tôn giáo, văn hóa, xã hội, dân tộc thiểu số, Tây Nguyên.
T
ây ninhNguyên- quốc làphòng của Việt địa bàn chiến Nam.lược về anHiện nay, khu vực Tây Nguyên có 47/54 dân tộc Việt Nam cùng sinh sống, trongđó chiếm tỷ lệ lớngồmcácdântộc: ÊĐê,BaNa, Xơ Đăng, Giẻ Triêng,... Tín ngưỡngtruyền thống của các dân tộc ỞTây Nguyên là tín ngưỡng đathần, tiêu biểu là các loại hình tín ngưỡng thờ thần (Yang), tín ngưỡng liênquan đến sản xuất, tínngưỡng vòng đòi người,...Trongbốicảnhmói của dân tộc vàthòi đại, nhiều phong tục, tập quán, nghi lễ tín ngưỡng truyền thống của cácDTTS Việt Nam nói chung, ởTâyNguyên nói riêngđãtỏ ra không còn phù họp vàđang dầnmai một hoặc trở thànhgánh
nặng kinh tế đối với đồngbào. Sự maimột và suy giảm vai trò của hệthống tín ngưỡng đa thần truyền thốngkhiến mộtbộ phận đồng bào DTTS ởTâyNguyên thiếu váng điểm tựa tâmlinh, đây làmộttrong những lý do đồng bào tìm đếnvói các tôn giáo.
Hiện nay,bên cạnh cácloại hìnhtín ngưỡng đa thần truyềnthống, ở TâyNguyên còncó sựhiện diện của cáctôn giáo như Cônggiáo,Tin lành, Phậtgiáo, Cao Đàivà một số hiện tượng tôn giáo mới. Công giáohiện có 391.385 tín đồ(1) là người dân tộcBa Na, GiaRai, Xơ Đăng, Ê Đê, Mnông, CơHo, Mạ, Chu Ru. Tin lành có 563.556tín đồ(2) ở cácdântộcÊ Đê, Mnông,Gia Rai, Chơ Ro, Ba Na, Chu Ru, GiẻTriêng. Phật giáo có 14.716 tín
100
DIỄN ĐÀNđồ'3’trong các dân tộcGia Rai,Ba Na,Xơ Đăng, Ê Đê, Mnông, Chơ Ro, Mạ, Cơ Ho.ĐạoCao Đài có khoảng 100 tín đồ người dântộc thiểu số. Ngoài ra, còn có sự xuất hiện của nhiều hiệntượng tôn giáo mói như:Hà Mòn,Pơ khắp Brâu, Amí Sara, Canh tân Đặc sủng, CâyThập giáChúa Jêsu Krist, Giáohội Tin lành Đấng Christ Việt Nam,...
1. Khi pháttriển vào vùng đổng bào DTTS ở Tây Nguyên, các tôngiáo như Tin lành, Công giáo,Phật giáo với những giá trị vănhóa, đạo đứctốt đẹp của mình đãcó những tác động tích cựcnhấtđịnh vào sựpháttriển củađòisống văn hóa - xã hội.
- Đạođức tôngiáo góp phần giáo dục cho đồngbào DTTS
Khi tôn giáopháttriển trong các cộng đồng DTTS,những giá trị, chuẩn mựcđạođứccủa các tôn giáo, nhữngđiều khuyênrăntrongcách ứng xửcủa con người vói đấngsiêu nhiên, vói tự nhiên, giữa conngười vói con người,vàcon ngưòi với chínhbản thânmình trong giáo thuyết của các tôngiáo vừa có những nét tương đồng, vừa có nhữngđiểm khác biệt,mói mẻ sovóihệ giá trị tín ngưỡng truyền thống, tạo nên sứchút,góp phần thayđổi một số quan niệm, chuẩn mụcđạo đức và lối sống củađồngbào.Đồng bào theo các tôn giáo tựgiác tuân thủ nhũng lòi răn dạy, tích cực tudưỡng đạo đức, sống hưởngthiện, yêu thương gia đình, yêu thươngđồng loại, tích cực tham gia cáchoạt độngxã hội.Thụctế cho thấy, trong các cộng đồngdântộc theotôn giáo ở Tây Nguyên khôngcótình trạngbỏvợ,bỏ chồng không chính đáng,khôngcótình trạngngược đãi, bạohành trong gia đình, các loại tệ nạn xã hội ítxảyra.
Quakhảo sát đánh giá sự chuyểnbiếntrong đời sống đạo đức cánhân của đồng bàotheotôngiáo, có 66,67% trong số450cán bộ từ cấp tính đến cấp xãởkhu vục Tây Nguyêntrảlòi cho ràngcác tôn giáo góp phần giáo dục tinh thần bình đảng,
hướng thiện'41. Thực tế chothấy, đạo đức tôngiáo đã góp phần duy trì đạo đức xã hội trong một bộ phận đồngbào,góp phầnhướng đồng bào đến hệ giá trị mới phù hợp với nhữnggiátrị và chuẩnmục của xã hội hiện đại, chân- thiện - mỹ.
- Gópphầnxây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở Khi du nhập, phát triển vào vùng đồngbào DTTS ở TâyNguyên, một số tôn giáovói những nghi lễ giản đơn, tiết kiệm đã góp phần thay đổi những quan niệm, tập tục lạc hậu, nhữngnghi lẽ rườm rà, tốn kém trongsinh hoạt tín ngưỡng truyền thống, góp phần thay đổi nếp sốngvăn hóa của đồng bàotheohướng tiếnbộhơn,văn minhhơn. Trẻ em đượcquan tâm, khuyến khích học hành nâng cao trình độ họcvấn, các gia đình, buôn làng, cộngđồngđược hướng dẫn tổ chức cuộc sống văn minhhơn. Kết quảkhảo sát trong 302 người theotôn giáo ở khu vục Tây Nguyên (Phậtgiáo 77; Cônggiáo 153 và Tin lành 72) cho thấy: có 50,95% tín đồ choràng,theo tôn giáo không phảithực hiệnnhiều nghi lễ rườmràtốn kém; 78,15% cho ràng quy địnhkhôngđược uống rượusay của tôn giáo là phùhọp; 98,34% cho ràng tôngiáohướng dãn giữgìn vệ sinh, môitrường'51. Tham gia tôn giáo, đồng bào thayđổilốisống, phù họp với điều kiện mói, đặc biệt trong bộ phận đồngbào theo Công giáo và đạoTin lành.
Đồng bàotheoCông giáo và đạo Tin lành khi ốm đaukhôngcòn mòi thày mo, thày cúng về đuổi ma, trừ tà mà đến cơsởytế để khámchữabệnh;
cưới hỏi,tang ma được thực hiệntheocác nghi lễtôn giáo, tiết kiệm hơn và từ bỏ nhiều nghilễ, tập quán lạc hậu.
Một cán bộ làmcông tác tôn giáo ởtỉnh Kon Turn cho biết: “Trước đây, tronglẽ cưới,lễ tang, lẽ bỏ mả, người dân tộc giết ttâu bò ăn uống no say vài ba ngày. Nhưng ngày nay, nhờsự tuyên truyền của các linh mục, mục sư, tình trạng nói trênđã hạn chếrất nhiều, hiện tượng giếtmổ
trâubò,rượu chè dài ngày gần như không còn trong ngườidân tộc theo đạo”(6).
Qua khảo sát ở khu vực Tây Nguyên, có 67,11% cánbộ cho ràng,tôn giáo gópphần tích cực vào ý thức giữ gìn vệ sinhcánhân, bảo vệ môi trường; 73,34% choràngtôn giáo gópphần giảm bớt tệ rượu chè, cờ bạc, hủ tục lạc hậu trong machay, cưới hỏi; 58,67% cán bộ cho ràng tôngiáo khuyên người dân đếncác cơ sở y tế khám,chữabệnh(7).
Thamgia tôn giáo, đồng bào cũngtham dự các hoạt độngcộngđồng cầu nguyện, tuhọc, có thòi gian thư giãn, mở rộng quan hệ xãhội, có thêm sự động viên, tươngtrợnhau khi khó khăn, có thêm kiến thức mói. Kết quả khảosátcho thấy, 90,73% tín đồ tôn giáo cho ràng,tôn giáo đem lại chohọsự an ủi về tinhthần, tâm linh;
89,74% tín đồ choràng,theo tôn giáo giúp họ mở rộng các mối quan hệ; 89,73% cho rằng được chia sẻ khikhókhăn, hoạn nạn và 80,53% cho ràng cóthêm kiến thức mói đểlàmăn(8).
Có thểthấy, nhữnggiá trị văn hóatôn giáo đượcmột bộ phận đồng bàoDTTS ởTây Nguyên tiếp nhận vàthựchành trong cuộc sống, từ đó góp phần đẩy lùi nhữnghủtục,tập quán lạc hậu.
- Tôn giáo góp phần bảo lưu giá trị văn hóa dântộc
Cùngvớiquá trình mở rộng ảnh hưởng, các tổ chức tôn giáo đãcó những cách thức, biện pháp đếtừngbước hộinhập, tiếp nhận trởlại những giá trị,bản sác văn hóa dântộc.
Vói đường hướng hội nhập văn hóa, Công giáo đang từngbướcnỗ lực đáp ứng nhu cầu sinhhoạttôn giáo của đồng bào dân tộc ởTây Nguyên bàng cách đào tạo các chức sác, chức việc ngườidân tộc; dịch kinh sách ra tiếng dân tộc, dạy tiếng dân tộc cho đồng bào; tổ chức trưng bày hiện vật văn hóa các dân tộc;cho phép tín đồthựchành mộtsốsinh hoạt văn hóa, tín
ngưỡngtruyềnthống;sử dụng cồngchiêng và mặc trang phục truyền thống trong các lễ hội tôn giáohay các buổi lẽ ở nhà thờ,...Nhiều nhà thờ Công giáo hòa trộnkiến trúc phươngTâyvànét kiến trúc nhàrông,hoa văn truyềnthống của các DTTSđã đượcxâydựngởTây Nguyên.
Phật giáo cũng bước đầu cónhững biến đổi để thích nghi vói bản sác văn hóacác dân tộc Tây Nguyên. Đã có nhữngmái chùa được thiết kế theo mái nhà rông nhưchùa Khánh Lâm, chùa Huệ Chiếu ở Kon Turn. Trong dịp lẽ Phật đảnnăm2019, đồng bào ởhuyện Lắk, tỉnhĐák Lắkđã sửdụng voiTây Nguyênrướcảnh Phật về các buôn làng.
Trong sinh hoạt của đạo Tin lành,cổngchiêng cũngđược sử dụng ởmột sốđiểmnhóm,...
Có thểnói, xu thế hội nhập văn hóa dân tộc đã manglạicho tôn giáo ỞTây Nguyên một diện mạoriêng,đồng thòi góp phần bảo tồn, gìngiữ giá trịvănhóaTây Nguyên, làmphong phú văn hóa -nghệ thuật Việt Nam.
- Tôn giáo cónhững đóng góp tích cực trong công tác xã hội, từ thiện
Cùngvớiquá trình truyền giáo, mở rộng ảnh hưởng,thòigianqua, các tôn giáo đã đóng góp tíchcựcvào các hoạt động xã hội,từ thiệnvùng đồng bào DTTS ởTây Nguyên. Ởmột số noi, tổ chức tôn giáo đãxây dựng được cơ sở giáo dục trường mầmnon,dạy nghề, cơsở bảo trợxãhội, cơ sởlưutrúcho họcsinh có hoàn cảnhkhó khăn;tổ chức phòng khám và phát thuốc miễn phí cho người có hoàn cảnh khó khăn. Tại tỉnh Lâm Đồng, các tổchức tôn giáo hiện có 86 cơsở giáodục mầm non tư thục (Công giáo 85,Phật giáo1); có 4 cơ sở dạy nghề; hàng chục cơ sở lưu trú chohọcsinh,trẻ em có hoàncảnhkhó khăn;
20cơsởbảo trợxã hội(9). Tại chùa Bửu Chầu (Thành phố Pleiku), tỉnh GiaLaicó trung trim bảo trợ xã hội nuôi dưỡng hơn 50trẻ mồcôi,cơ
DIỄN ĐÀN
nhỡ. Tại chùa PhổMinh (thành phố Buôn Mê Thuột), tỉnh Đắk Lák có trungtâmdưỡnglãovà phòng khám Đông - Tây y),...
Tôn giáo tham gia tích cực vào hoạt động bảo vệmôi trường
Những năm qua, cáctôn giáo cũng thamgia tích cực vào phongtrào bảo vệ môi trường doủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc ViệtNam và Bộ Tài nguyên và Môi trườngphát động. Sau khi ký cam kết tham giabảovệmôi trường, các tổ chứctôn giáo trong vùng đã từngbước thực hiện, đưavàochưong trình hoạt động, bướcđầu tạo đượcnhữnghiệu ứng tích cực, lantỏa ý thức bảo vệmôitrường ưong đồng bào các dântộc.
Một sốđịa phưong vùng đồng bào DTTS Tây Nguyênđã hình thành nhữngmôhìnhbảo vệ môi trường cóýnghĩa, như mô hình xây dựng giáo xứ, giáo họ “An toàn,sáng- xanh - sạch- đẹp”ởgiáoxứThánhMẫu, Phường 7, thành phố Đà Lạt, giáo xứ Phi Liêng, huyện Đam Rôn;khu dân cư bảo vệ môi trường của Mục sư Ha Thưongở thôn Đa Hoa, xã TuTra, huyện Đon Dưong,tỉnh LâmĐồng,...(10)
2. Bêncạnh những đóng góp tích cực, cụ thể, thiết thực, sự mở rộngảnh hường củatôngiáoở Tây Nguyên cũng gây khôngíttác động tiêucực tói đòisống văn hóa,xã hội của đồng bào.
Đa phần tín đồtheo các tôn giáothì hầu như tù bỏ nhữngsinh hoạt tínngưỡngtruyền thống,niềm tin vào các “Yang” trong tín ngưỡng truyền thống đưọcthay thếbàng niềmtintôn giáo. Cùng vói việc từ bỏsinh hoạt tín ngưỡngđathần, mộtbộ phận lóntínđồCônggiáovà Tin lành cũng đồng thòi từ bỏ các sinhhoạt văn hóa, vănnghệ truyền thống.
Nhàrông không cònlà địa điểm sinh hoạtvăn hóa quan ttọngđối với tínđồ CônggiáovàTin lành, thayvào đó làthường xuyên đến nhà thờ, nhà nguyện. Số tín đồ Công giáo và Tin lành tham gia các lễ hội truyền thống của dân tộc cũng không
nhiều. Khảo sát cho thấy, chỉ có42/153 tín đồ Công giáo (chiếm 27,45%) và28/77 tínđồTin lành (chiếm 38,89%) có thamgia lễ hội dân tộc. Trong khi đó, số lượng tín đồ của 2 tôn giáo nàytham giacáclễhội tôn giáo chiếm tỷ lệ cao (75,16% ở tín đồ Công giáo và 62,5% ở tín đồ đạo Tin lành)(11). Có 70,67% số cán bộ ở khu vực Tây Nguyên đượchỏi cho ràng tôngiáo có tácđộng đến phong tục, lẽhội truyền thốngcủa dân tộc(12).
Sự pháttriểntôn giáo đãlàm gia tăng sự đa dạng của xãhội Tây Nguyên, đã từnggâynên những mâuthuần, bất hòagiữa các nhóm cộng đồng,gây ra rất nhiềukhó khăn thách thứccho công tác quảnlýnhànước. Đó làmâuthuẫndo sự khác biệt niềm tin giữanhững người theo và không theo đạo; giữa cộng đồngnguôi Mông theo đạoTinlành di cư từ các tỉnh miềnnúi phía Bác vào Tây Nguyên vói các cộng đồng cư dân tại chỗ;mâu thuẫn trong các hệ phái cùng tôn giáo vàgiữa các tôn giáo trong cạnh tranh,phát triển tín đồ;... Mặc dù những mâu thuẫn này hiện đã phần nào được giải quyết, nhưng vẫn còn rất nhiều vấn đề đang đặt ra cho công tác quản lýnhà nước về tôn giáo.
Bên cạnh đó, dưới tác động của tôngiáo, thiết chế buôn làngtruyền thống ởTâyNguyên đã có nhiều thay đổi. Ở nhiều buôn làngtheo Cônggiáo và đạoTinlành, thiết chế tôngiáo tồn tại song trùng vói thiết chế buôn làngtruyền thống, khiến chothiết chếbuônlàng trở nên lỏng lẻohơn, thậm chí bị phá vỡ, vaitrò của già làng và các giátrị của luậttục bịsuygiảm; truyền thống cộng đồng dựa trên nhữnggiá trị văn hóa dân tộc bị suy yếu.
Sự phát triển nóng của tôn giáo vào vùng đồng bào dân tộcở Tây Nguyên còn gây nên nhữngphức tạpvề an ninh chính trị và tiềmẩn nguy cơ mất ổn địnhxãhội. Đó là những hoạt động lọi dụngtôn giáo vào các mục đích chính trị, như những cuộc biểu tình, bạo loạn liên
nhiều địaphương trongkhu vực; lọi dụng hiện tượng HàMònđểmưuđồly khai, thành lập nhà nướctựtrịở Tây Nguyên những nămgần đây; sự xuất hiện củanhiềuhiện tượng tôn giáo mói, trong đó có những hiện tượng hoạt động trái thuần phong mỹ tục, mêtín dịđoan,...
Một số kiến nghị, khuyến nghị từ nghiên cứu thực tiễn
Đối với Đảng, Nhànước: Tiếp tục hoàn thiện chủ trương, chính sách, tạo điều kiện cho tôn giáo tham gia đónggópvào các lĩnhvựccủađời sống văn hóa, xã hội; rà soát, điều chỉnh, bổ sung, đồng bộ các quyđịnhpháp luật về khai thác, phát huygiá trịvănhóa, đạo đứcvà nguồn lực của cáctôngiáo.
Đối vói các địa phương ởTâyNguyên:Các tổ chức trong hệthống chính trịđịa phươngcần có sự phối họp chặt chẽ, đồng bộ trong công tác dân tộc, tôngiáo, thực thihiệuquảchínhsách dân tộc, tôn giáo của Đảng, Nhà nước; định hướng hoạtđộng tôn giáo tuân thủ pháp luật;
khuyến khích và tạođiều kiện cho tôngiáo tham gia vào quá trình phát triểnkinh tế- xã hội, đặc biệtlà các lĩnhvực an sinh xã hội, bảo vệ môi trường; khuyến khích và tạo điểu kiệncho tôn giáo hội nhập văn hóa dân tộc,khôi phục không gian văn hóa truyền thống, bảo tồn, giữ gìngiá trị vănhóagán vói sinh hoạttôngiáo. Nâng cao hiệu quả quản lý nhànước trong lĩnh vực tôn giáo, chủ độngphòng ngừa, ngăn chặn và đấu tranh hiệu quả vóicác hoạt động lọi dụngtôn giáovì mụcđích ngoài tôn giáo.
Các tổ chức tôngiáo ỞTâyNguyêncầncụ thể hóađườnghướnghoạt động của giáo hội, tích cực hội nhập văn hóa, khuyếnkhíchvà thúc đẩy tínđồ phát triển kinh tế -xã hội. Quản lý chặt chẽ hoạt động của chức sác,chức việc, tín đồ, bảo
mẫu chấp hành chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước; luôntraudồiđạo đức, giữgìn phẩm hạnh,là nhữngtấm gương sáng trong tu học và hành đạo để tín đồ noi theo học tập.
Đồng thời,chứcsác, nhàtu hành cầnchủđộng, tích cực truyên truyền,vận động tín đồ chấp hành chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước;hướng dẫn đồng bào thực hànhđạo đức tôn giáo trongxây dựng cuộc sống,bảo vệ, giữ gìn văn hóa truyền thốngvà cảnh giác trước những âm mưu lợi dụng vấn đềdân tộc, tôngiáo để chia rẽkhốiđại đoàn kết dân tộc□
(1),(3) Ban Chỉ đạo TâyNguyên, VụDântộc-Tôngiáo:
Tổng họp sốlượng tín đồtôn giáo khu vục Tây Nguyên tínhtheo tôngiáo và người theo tôngiáo (tính đến tháng11-2016), BuônMaThuột, ngày 9-12-2016.
(2) BanDânvận Trungương: Sốliệuthống kêTin lành (tính đếntháng3/2017), HàNội, 2017, dẫn theo: Nguyễn Thanh Xuân, "Nhữngbiếnđổi của đạo Tin lành ởViệt Nam ”, Tạpchí Lýluận chính trị, số6/2019, tr. 104.
(4), (5), (6), (7), (8), (11), (12) Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh: Tư liệu khảo sát, điên dã của đê tài: Nhữngvấn đề mới trong tôn giáo,tínngưỡng ở vùng dân tộc thiềusốnướcta hiệnnay,thực hiện tại Đák Lák,Kon Turn, Lâm Đồng các năm 2018-2020.
(9) Đặng Xuân Hồng: Hoạt động an sinhxã hộicủa các tổchức tôngiáo ở tỉnh Lâm Đồng, kiếnnghịvề chủ trương vàgiải pháp (Ban Tôngiáo Chính phủ, Kỷ yếu Hội thảokhoa học: Quản lýNhà nướcđối vói nguồn lực của các tổ chức tôn giáo ở Việt Nam hiện nay -Thựctrạng và giảipháp, Hà Nội, 2019.
(10) http://danvan.vn/Home/Cong-tac-ton-giao/
7248/Lam-Dong-Cac-ton-giao-tich-cuc-tham-gia- giu-gin-an-ninh-trat-tu.
