Dien dan
Gidi thieu phircrng phap luan danh gia trinh do cdng nghe cua cac nganh cdng nghiep
BO XUAN DONG, CHU VAN GIAP, LE HOANG, N G U Y I N DINH HIEP Vu Khoa hgc va Cong nghe, Bg Cong Thifdng
I. M 6 DAU
Danh gia trinh dp cdng nghe (Technology level evalua- tion, TLE) la mdt ITnh vUe nghien ciTu quan ly dang phat trie'n trong vong hPn bdn chuc nam gan day. Danh gia trinh dp cdng nghe cd y nghTa het sdc quan trpng trong c6ng tae quan ly khoa hpc, eong nghe va ngay cang thu hiit sU quan tam ciia cae nha nghien ciru va quan ly. Bai viet nay gidi thieu tdng quan ve phUPng phap luan danh gia trinh dp cdng nghe dang dUpe sd dung. Cac ndi dung bao gdm: i) Cae thuat ngd danh gia trinh dp eong nghe giiip dpc gia hieu mpt eac cP ban ve TLE; ii) Quy trinh, cac phUPng phap va cdng cu sd dung de danh gia TLE trong nhdng nam gan day.
I I . MOT SO THUAT NGLf VA
N H Q N GVAN DE CAN QUAN TAM KHI XEM XET, DANH GIA TRINH DO CONG NGHE
Danh gia cdng nghe - Technology assessment (TA) la sU xem xet co he thdng nham dUa ra cac dU doan nhdng tae ddng khi dUa mdt c6ng nghe vao boat ddng (Braun 1998). Theo mdt djnh nghTa khac, TA la mdt loai nghien cuU chfnh sach de xac dinh cac tac ddng ddi vdi xa hdi ciia viec dUa vao cdng nghe mdi. Muc dfch ciia TA la de dUa ra cho qua trinh hoach djnh chinh sach trUde khi ra quyet djnh bang each phan tieh eac lUa chpn, lUa chpn thay the va hau qua" (Joseph F. Coates, 1976).
Danh gia trinh do cdng nghe -Technology level evaluation (TLE). Muc dfch eiia TLE la danh gia boat ddng hoac thUc hien, hoac (va) ket qua ciia thUe hien hoac nhdng tac ddng ciia thUe hien mdt cdng nghe hoac mpt he, mpt du an hoac mpt chUPng trinh trong mpt bdi eanh cu the d tai mdt thdi diem cu the. TLE khdng lien quan den viec dUa ra cac phan quyet ve cai gi cd kha nang xay ra hay khdng xay ra trong tUPng lai.
0\i bao cdng nghe -Technology foresight (TF) la qua trinh xem xet cd he thdng tUdng lai dai ban ve khoa hpc, cdng nghe, kinh te, xa hdi, vdi muc dfch xac djnh nhuYig nghien ciru cd djnh hUdng va nhdng cdng nghe mdi ndi mdt each tdng quat co the sinh ra nhdng lpi fch kinh te xa hdi Idn nhat. Nam khfa canh can quan tam trong djnh nghia nay bao gdm i) No IUc xem xet tUPng lai bat budc phai xem xet mpt each he thdng; ii) Phai dddc xem xet d ky ban dai: 5-30 nam; iii) Thuc day khoa hpc cdng nghe can phai can bang vdi Idi keo thj trUdng. Quan tam can thiet tdi cac nhan td kinh te-xa hpi da dUdc biet rd rang de djnh dang cho sU ddi mdi; iv) TF tap trung vao nhu'ng cdng nghe mdi ndi phu hdp, dUdc sU iing hp hdp phap ciia chfnh phii. Oieu nay bdi vi cac cdng ty khdng de dang tra tien cho nghien
edu chien lupc ma la cP sd eiia eae eong nghe mdi ndi phii hop; v) Dirt khoat phai quan tam den sU tac dpng ddi vdi xa hpi, kh6ng ehi la van de sde khde ma edn rat nhieu eac van de khae nhU phong chdng toi pham, giao due, ky nang.
Tranh nham lan TF vdi cac thuat ngd khae nhU dU doan (forecasting), nghien edu tUPng lai (futures studies), nghien cdu chien lUPc (strategic studies). TF kh6ng tim kiem mpt sU du doan ma la mpt qua trinh tim kiem nhdng eai nhin chia xe ve tUPng lai, kjch ban ma cac ben lien quan chao don dupe dan ra bSng eac hanh dpng ma hp lUa chpn va thUe hien ngay hdm nay.
• Muc dfch eiia danh gia edng nghe la sd dung nhdng th6ng tin eP ban, xac djnh e6ng nghe tiem nang trong tUdng lai nham xay dUng cac chien lUpe eho phat trien c6ng nghe va dau t u trong ITnh vUe R&D ciia eae qudc gia. Ket qua co gia trj nhat ciia qua trinh danh gia lien quan den trinh dp phat trien c6ng nghe, khoang each ve phat trien eong nghe giu^ eac qude gia. NhuTig nguyen nhan dang sau ve khoang each eong nghe, cac nhan td dong gdp ciia chung, va cdng nghe trpng tam cho viec cai thien edng nghe cd the dupe danh gia dUa tren nhu cau cho mdt chien lUPc phat trien cdng nghe.
• Trinh dp eong nghe (technology level) dUpe hieu la kha nang sd dung nhdng kien thdc ve cdng nghe mpt each co hieu qua va md rdng kien thdc eong nghe do dddc tap hpp lai, dau tu, san xuat va ddi mdi. Trinh dp khoa hpc c6ng nghe (the science technology level) la trinh dp hien thdi ciia tap hpp eong nghe hoac nhuTig thanh tUU dUa tren nhdng boat dpng ciia khoa hpc c6ng nghe trong qua khd. Vi vay, danh gia trinh dp c6ng nghe la danh gia thdng ke ve sU md rdng viec thUe thi va kha nang cdng nghe tai mdt diem danh gia. Danh gia trinh dp eong nghe ddpc thiet ke de thiet lap mpt chien lUpc cho phat trie'n cdng nghe d dang mdt ke hoach eong nghe, tao ra mpt danh muc dau tU R&D va co mpt bde tranh ve tiem nang c6ng nghe.
I I I . QUY T R I N H DANH G I A T R I N H DO CONG NGHE
I I I . l . Chuan bj danh gia
Xac dinh pham vi danh gia: Nghien cud, thao luan de djnh hinh khung va thdi gian thUc hien cae boat ddng ciia danh gia trinh dp eong nghe. Muc dfch ciia qua trinh nay la de xac dinh dddc ITnh vUc; phUdng phap sd dung de danh gia trinh dp eong nghe.
Cac npi dung can xac djnh: Thdi diem bat dau; Bdi canh chfnh sach va kinh te xa hdi; Nhdng dac diem rieng biet ciia eong nghe; Nhdng rao can ddi vdi danh gia trinh dp cdng nghe; Muc tieu ciia danh gia; Cac ket qua mong mudn;
Tai chfnh cho danh gia; LUa chpn nganh; Khung thdi gian;
(Sd 9 - 03/2012) < KHOA HQC & C 6 N G NGHE |l5
Dien dan khoa hoc
LUa chpn phUPng phap; LUa chpn ngUdi tham gia; Td chdc quan ly va thdc hien.
111.2. M o t so phUdng phap
Cae phUPng phap ngoai suy: Ngoai suy theo chiieu hudng; Mo phong m6 hinh; DU bao diem noi trpi va Delphi.
Cae phUPng phap sang tao (creative methods):
PhUPng phap brainstorming; phUPng phap lap bang ehuyen gia (expert panels); phan tfeh tae dpng qua lai; kich ban (scenarios)
- Cae phUPng phap thiet lap sU Uu tien: Cac eong nghe chia khoa; Lp trinh eong nghe (Technology roadmapping)
- Cae phUPng phap khac: Qua trinh phan tieh he thdng (Analytical hierachy process, AHP); M6 hinh Bayesian; Phan tieh hinh thai.
111.3. Quy trinh
* eude J.-Khao sat Delphi
1.1. Dinh nghia: Khao sat Delphi la qua trinh khao sat dupe ehi dao bdi mpt nhom giam sat, bao gom mpt sd vong ciia mdt nhdm eae ehuyen gia hUdng tdi mpt mue dfch ddng thuan. Nhdm ehuyen gia la nhdng ngUdi kh6ng biet nhau dUa ra nhdng nhan thdc ehii quan eiia hp. Sau moi vong khao sat, sU danh gia chuan hoa ve danh gia thdng ke nhom dupc tfnh toan t d trung gian den mpt phan tU ciia nhdng dU doan dPn le dupe dUa ra, va neu cd the, nhdng tranh luan va phan bien eiia nhdng eau tra Idi sau sac dUpe danh gia...
Cac vdng nay cd mpt ehiit phdc tap, nhUng sU can thiet la:
Delphi la khao sat chuyen gia trong hai 'vong' hoac nhieu hdn.
- Bat dau tii vong thii hai, si/danh gia difdc difa ra (ve cac ket qua cua cac vdng tru'dc).
- Ciing cac chuyen gia danh gia cac van de tu'dng ti/rngt lan nu'a-b! anh hu'dng bdi cac quan diem ciia cac chuyen gla khac.
Bdi vay, cae dae trUng eiia Delphi dupe quy djnh nhU sau:
Ngi dung cua nghien c&u Delphi luon la cac van de khong chae chan tifdng ifng vdi si/ ton tai cua kien thdc khong day du. Ndi each khac, cd nhieu phifdng phap khac CO hieu qua hdn cho viec ra quyet dinh.
- Delphi la mgt qua trinh danh gia ve cac van de khong chae chan. Nhi/ng ngWdi trong nghien cifu Delphil chi dWa ra Sif l/dc lu'dng.
Qua trinh tam ly lien quan den giao tiep difdc nhan manh.
Delphi CO gang dWa ra stf tien doan ve stf ttf hinh thanh hoac ti/pha huy ve y nghia cua hinh dang hoSc tham chila 'tao ra'trong tu'dng lai.
1.2. Khi nao sif dung Delphi co y nghia:
PhUPng phap Delphi chii yeu dupe sddung ddi vdi danh gia cac van de ky ban dai. Vi Delphi la mdt qua trinh xac dinh nhdng Idi tuyen bd (ehii de) lien quan den tUdng lai, nd lam giam cae an y va nhdng kien thdc phdc tap thanh mdt cau tuyen bd ma eo the dUa ra danh gia dUPe d tren.
Vi vay, no co tac dung ket hdp vdi cac phUdng phap khac nhu scenario, liet ke cdng nghe,... Noi each khae, ddi vdi eae van de phdc tap hdn, khi chii de khong the dddc lam
giam den nhdng eau dPn gian tUPng dng, hoac khi suy nghi va thao luan ciia sU chuyen ddi bat budc, Delphi khong phai la phUPng phap dupe lUa chpn. No cung phii hpp neu co mpt nguyen nhan (chfnh trj) den rat nhieu ngUdi trong qua trinh.
1.3. To chifc mgt qua trinh Delphi nhu'the nao:
Cd nhdng each khae nhau de td chdc mpt qua trinh Del- phi, trUde khi b^t dau, hay tra Idi cac eau hoi quan trong sau: Mue dfch la gi? Ngudn tai nguyen d dau (nhan lUe, tien bae...)? Delphi eo phai la mpt lUa chpn diing khong? Co the lap thanh nhdng cau tuyen bd nao? Nhdng cau hoi la gi?
i.4. Cach to chifc thdng thifdng ciia mgt qua trinh Del- phi:
Delphi thudng dupe sd dung vdi viec ket hpp vdi cac phUPng phap khac. ChSng ban, chii die ciia cau tuyen bo phai dupe thiet lap, mpt qua trinh ma cae phUdng phap doi h6i nhu qua trinh sang tao, kjch ban hoSc cac hpi thao ve tUPng lai. Qua trinh chuan hda (Delphi'98 d Ddc 1998 va 2002) dupe m6 ta nhU sau: BUdc mpt la thanh lap mot hpi ddng ehi dao va mpt dpi quan ly dii nSng IUc cho qua trinh.
Tiep do, bang chuyen gia cd the dupe sd dung de chuan bi va thiet lap cac cau tuyen bd (trd khi nd dupe quyet djnh dUa ra bdi dpi quan ly). Toan bp qua trinh phai dUpe to chifc theo yeu cau sau: Can nhChng cupc hpp hpi thao hoac cac dpi lam viec? Bang cau hdi dieu tra bang dien td hoac giay?
Co nghTa la, e6ng viec hau can (logistic) bat bupc phai to chdc. Se cd eae e6ng viec hpi thao, phdng van, trinh bay theo sau? Neu eo cung phai to chdc va chuan bi. Viec in an eae td rPi, bang eau hoi, eae bao eao phai dupc xet den.
Diem td chdc cudi ciing la lien quan tdi tai chinh.
1.5. Thiet lap mgt chii de nhif the nao?
Day la mpt qua trinh tieu ton rat nhieu thdi gian. Can lam sang to chii de xuat phat t d dau. Cach de nhat la nghien ciru tai lieu de dua ra cac chii de t d cac an ban hoac cac cupc khao sat trUde do. NhUng mdt each sang tao la sif dung cac cupc hpi thao de xay dung cac linh vUc va thanh lap cac ehii de.
1.6. Kich thifdc cua mgt nghien cut/, nhu cSu ve nguon tai nguyen
Vi trong tat ea cac qua trinh, ngudn tai nguyen la thiet yeu: Co dii tien, thdi gian, va nSng IUc co the? Vi tiie, can phai tinh toan ngay t d khi bSt dau ngudn tai nguyen nao la can thiet? Khao sat Delphi vdi cac cau tuyen bd td cac an ban va cac dd lieu tdn tai trUde dd bSng email la tddng doi re (re hOn cac phap hdi thao). Ddi vdi cac qua trinh ldn, viec chuan bj hdi thao, eP sd dd lieu van phai dddc tao ra va veil dai ITnh vdc rdng hdn thi gia la rat cao. Trong nhieu tn/cJng hop, gia thanh in an chiem phan Idn trong toan bp qua trinh (bang eau hdi, td rdi, bao cao).
Cac chien djch nhan thdc va cac boat dpng lien quan den cdng ddng cung rat dat. Vf du, chi phf cho Delphi d OiJc nam 98 la 700.000 EUR. Cac chi phf phu dddc tra cho trinh bay, bang tin, hdi nghj... Vi vay, de xac djnh gia can quan tam nhdng cau tra Idi sau: DU djnh cd nhieu cudc hpi thao khdng, bao nhieu cudc hpi thao? DUdjnh in an nhdng cai gl?
Co can thiet ke khdng? Can thiet bao nhieu chUdng trinh (programming)? Bao nhieu ngUdi tham du? (Oieu nay li§n quan den bang cau hdi); Cd tra tien cho nhung ngUdi tham
16 KHOA HQC & C 6 N G NGHE • (S6 9 - 03/2012)
Dien dan
gia khdng? Co can thiet danh may cac ket qua khong (td bang cau hdi)? Gia quan ly la bao nhieu? LUPng bao nhieu?
Chi phf di kem la bao nhieu, eo dU djnh quang ba khdng?
Ban djnh trinh bay cac ket qua cudi eiing nhu the nao?
1.7. Bao gom nhii'ng ai, ai la chuyen gia?
1.8. Phan tich cac kit qua 1.9. Phan nhdm chat lu'dng
1.10. Kich ban (Scenarios) hoac lifdc dd (roadmaps) 1.11. Cac tinh toan phifc tap va ma tran
1.12. Thi/c hien
*Bu'dc 2: Ap dung m6 hinh Gordon de phan tieh, djnh IUdng trinh dp khoa hpc eong nghe.
SOA = Pi/Pi[K2*P2/P2' + K3*P3/P3'... + K^^P^j?^']
Trong dd: SOA la trinh dp tien tien eiia c6ng nghe (state of the art, SOA); Kn: sde nang tUPng ddi lien quan ddi vdi m6i th6ng sd mieu ta edng nghe; Pn: gia trj eiia moi th6ng sd cu the cd tae dung m6 ta trinh dp tien tien ciia e6ng nghe; Pn: gia trj eiia th6ng sdtham khao.
• M6t vai sd dung dinh lUpng trinh dp tien tien e6ng nghe (trinh dp cdng nghe):
- Nghien cifu si/dd'i mdi va nhtfhg utig dung theo nganh dgc khac: Trinh dp tien tien ciia mpt c6ng nghe ed the Ude lupng theo thdi gian de xac dinh sU thay dd'i theo dp ddc hoac ngat quang. Bang each do nay, hieu qua tUPng ddi ciia dau t u R&D CO the dupe xac djnh, dUa ra dau tU R&D, vi du:
Trinh dp tien tien eiia e6ng nghe da thay ddi bao nhieu? SU ddi mdi nao la nguyen nhan ciia sU thay doi ve dp ddc, sU ddt quang ciia trinh dp tien tien e6ng nghe.
- Ap dung mat cat ngang: Ap dung phUOng phap nay, do mpt sd bien ddi eiia trinh dp tien tien ciia mpt c6ng nghe cu the dupe so sanh d mpt diem dac biet ve thdi gian.
So sanh ben trong cdng nghe: Hau nhU bat ky c6ng nghe nao cung bao gdm cac c6ng nghe phu trp, vf du: may tfnh bao gdm he thdng dien, bp nhd, chip... Bang phUPng phap nay, chiing ta co the nghien cdu lam the nao de eai thien trinh dp tien tien eiia mpt tap hpp bang each phan tfch trinh dp tien tien ciia cac c6ng nghe phu kien va ed the xac djnh e6ng nghe phu kien nao quyet djnh Idn nhat den trinh dp tien tien eiia mpt tap hpp edng nghe.
- Nghien cut/ cdng nghe lien quan: Neu djnh lUPng trinh dp tien tien ciia eong nghe khdng chieu (nondimensional) la do dupe, do sU trUdng thanh tUPng ddi ciia mpt e6ng nghe la cd the va vi vay so sanh sU khac nhau gida eac eong nghe.
Dl/ bao cdng nghe: DU bao e6ng nghe trd len djnh lUPng, vach dUdng va tai san xuat nhieu hPn neu ed the tien hanh djnh Idpng dUPe trinh dp tien tien eiia eong nghe. Vf du: Neu thdng tin cd gia trj theo chieu dpc ve phat trien ciia mpt cdng nghe trong qua khd, chuoi dUdng eong phii hpp cd the dupc sd dung de dU bao tien trinh bien ddi trinh dp tien tien cua edng nghe trong tUdng lai. HPn the nda, nghien ciili theo chieu dpc cd the chi ra dong gop tUPng ddi ciia sU phat trien trong qua khd ddi vdi qua trinh phat trien ciia cdng nghe; SU phat trien trong tUdng lai mdt each tddng tU co the dUpc dU bao va nhdng anh hUdng ciia ehiing len cac chi sd tien tien dMc danh gia.
Xac djnh trinh dp tien tien ciia cdng nghe cd the thay nhdng dng dung rd rang theo nhdng nguyen tac khac nhau.
Nhdng vi du tren ve sd dung djnh lUpng trinh dp tien tien eong nghe trong nhdng nghien cdu ve kinh te, nhan loai hpe (danh gia tinh trang c6ng nghe ciia mpt dat nUde hoac eiia mpt xa hpi). Nhdng dng dung cung eo the tim thay theo nguyen tae khae: triet ly khoa hpc, Ijch sd khoa hpe va edng nghe, dae diem ky thuat ciia qua trinh va san pham.
*Bu'dc 3: Sd dung m6 hinh dUdng eong dpng Pearl va Gompertiz de dUa ra eac ket luan ve khoang each trinh dp e6ng nghe gida eac qu6e gia trong khu vUe va tren the gidi, thdi gian can thiet de bat kip trinh dp khoa hpe c6ng nghe eac nUde do.
PhUPng trinh Pearl (ddi xdng): y = L/(l + ae") Trong do: y la trinh dp khoa hpe eong nghe; L: gidi ban tren (t = -oo, y=0); a: vi tri diem udn (t = oo, y=L); b: dp ddc, sU suy giam (t= 0, y = L/(l+a)); Cac he sd a va b eo dupe khi khdp dUdng eong vao tap hpp sd lieu.
PhUPng trinh Benjamin Gompertz (kh6ng doi xdng): y
= Le-be(-kt)
Trong do: y la trinh dp khoa hpe c6ng nghe; L: gidi han tren (t = -oo, y=0); b: vj tri diem udn (t = oo, y=L); k: dp ddc, sUsuy giam (t = 0, y = L/(l-i-a)); Diem udn: t = (Inb)k, y = L/e; Cae he sd k va b co dupe khi khdp dUdng eong vao tap hpp sd lieu.
*Bu'dc 4: Phan tfeh cae ket qua va dUa ra eac dU bao 2. Mot so u'u diem cua phu'dng phap:
Xac dinh dupe trinh dp khoa hpc eong nghe dang d vi trf nao so vdi eae nUde tren the gidi va trong khu vUe.
Xac djnh dUPe khoang each ve khoa hpe va edng nghe eiia eac nganh so vdi eac nUde tren the gidi va trong khu vUe.
Xac djnh thdi gian can thiet de trinh dp khoa hpe va c6ng nghe ciia eac nganh bat kjp vdi trinh dp khoa hpc va e6ng nghe eiia eac nUde tren the gidi va trong khu vUe.
IV. KET LUAN
Khoa hpc va c6ng nghe lien quan chat ehe va thiic day manh me den sU phat trien kinh te ciia m6i qude gia. Dau t u nghien cdu R&D diing hUdng la yeu td eUc ky quan trpng dong gop vao sU phat trie'n eiia mpt nen kinh te. Dieu nay mang tfnh chat quyet djnh den sU phat trien kinh te ben vdng ddi vdi nhdng nUde dang trong giai doan phat trien nhu Viet Nam. Trinh dp khoa hpe ky thuat eong nghe cao se tae dpng mpt each co hieu qua den nen kinh te ddng thdi thue day va tai thiet eac nganh eong nghiep truyen thdng, la sdc manh dieu khien cho sU phat trie'n eiia cac nen kinh te tri thdc. Do tfnh eanh tranh trong sU ddi mdi cdng nghe giffa cac qudc gia ngay cang quyet Net, bdi vay, nbu cau ngay cang tang ddi vdi viec cai tien cac phUPng phap xem xet, danh gia, va dU bao ve tiem IUc c6ng nghe nham nang cao nang IUc canh tranh ciia moi qudc gia. O Viet Nam trong giai doan hien nay, sU quan tam dung mdc va dau tU eo hieu qua ddi vdi cdng viec danh gia trinh dp khoa hpc va cdng nghe la het sdc can thiet, nham muc dfch thuc day sU phat trien khoa hpc eong nghe trong cac nganh cdng nghiep, gop phan manh me vao sU phat trien kinh te ciia nUdc nha.
(Xem tiep trang 21)
(S69-03/2012) •< KHOA HQC & C Q N G NGHg |l7
