Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (103) . 2013 - Lạc Viên tiểu sử 5
LỜI NGƯỜI DỊCH
Laïc Vieân tieåu söû laø moät cuoán hoài kyù cuûa Phoø Nhôn nam Toân Thaát Ñaøn (1871-1936) ghi cheùp veà gia caûnh, quaù trình hoïc taäp vaø khoa cöû, laøm quan cuûa baûn thaân oâng töø luùc aáu thô cho ñeán khi vua Baûo Ñaïi veà nöôùc vaø caûi caùch trieàu ñình, cho veà höu moät loaït 5 cuï Thöôïng thö laõo thaønh, trong ñoù coù oâng, ñang ñaûm traùch Thöôïng thö Boä Hình sung ñaïi thaàn Vieän Cô Maät. Taùc phaåm döøng laïi ôû choã oâng vaø cöïu Phuï chaùnh thaân thaàn Phoø Quang baù Toân Thaát Haân - ngöôøi chuù cuûa oâng - thaát baïi trong vieäc can ngaên vua Baûo Ñaïi keát hoân vôùi Nguyeãn Höõu Thò Lan töùc Hoaøng haäu Nam Phöông.
Hoài kyù naøy ñöôïc cheùp thaønh 5 quyeån (nhöng hieän nay gia ñình chæ giöõ ñöôïc 3 quyeån) treân giaáy boåi, ñang ôû daïng baûn thaûo ñaàu tieân coù daäp, xoùa, vieát xen raûi raùc ôû giöõa caùc doøng.
Quyeån 1: Chaëng ñôøi töø 1871 ñeán 1902, töø luùc sinh ra cho ñeán naêm 31 tuoåi. Thaân phuï laø Toân Thaát Nhaãn, ñöông chöùc Bang bieän tænh vuï ôû Thanh Hoùa, ñi coâng caùn ôû vuøng thöôïng du bò nhieãm sôn lam chöôùng khí neân laâm troïng beänh, trôû veà tænh thì qua ñôøi luùc 36 tuoåi. Caûnh nhaø thanh baïch, neo ñôn, ngöôøi meï böôn chaûi nuoâi caùc con, duø gian khoù vaãn coá gaéng cho caùc con hoïc taäp. OÂng laïi khoa tröôøng lao ñao. Cöôùi vôï sinh ñöôïc con trai ñaàu chöa ñaày naêm thì vôï thaáy cuoäc soáng ngheøo khoù neân ly dò.
Naêm 23 tuoåi (1894), thi Höông rôùt vì bò phaïm tröôøng quy. Naêm Ñinh Daäu 1897 môùi ñoã cöû nhaân, sau khi vöøa môùi cöôùi keá thaát. Naêm 1898 laïi hoûng thi Hoäi.
Vaøo hoïc chöõ Phaùp ôû Tröôøng Quoác Hoïc, naêm 1900 ñoã toát nghieäp thöù nhì, ñöôïc Boä Laïi ghi vaøo danh saùch boå Tri phuû, nhöng vì khoâng lo loùt chaïy choït neân chæ ñöôïc boå laøm Tri huyeän Bình Kheâ, moät nôi noåi tieáng nöôùc ñoäc thôøi aáy cuûa tænh Bình Ñònh, sau khi ñaõ chôø ñôïi boå nhieäm gaàn moät naêm. OÂng ñem meï vaø caû gia ñình vaøo nhaäm chöùc, môùi vöøa ñöôïc 2 thaùng thì meï bò ñau thöông haøn vaø qua ñôøi taïi ñaây. Nhôø söï thöông meán giuùp ñôõ cuûa thaân haøo toång lyù nôi naøy vaø cuûa baïn beø, oâng ñaõ cuøng gia ñình anh trai (anh ñang laøm Tri huyeän Hoaøi AÂn) phoø linh cöõu meï veà Hueáâ an taùng. Sau nhöõng ngaøy buoàn chaùn, laïi ñöôïc ngöôøi khuyeân, oâng xin vaøo hoïc laïi ôû Tröôøng Quoác Hoïc vôùi hoïc boång moãi thaùng 10 ñoàng ñeå nuoâi caû gia ñình. Naêm 1902, oâng ñöôïc boå laøm Tri huyeän huyeän Haäu Loäc, tænh Thanh Hoùa.
Quyeån 2 vaø quyeån 3 cuûa hoài kyù naøy bò thaát laïc neân haønh traïng cuûa Toân Thaát Ñaøn giai ñoaïn töø 1903 ñeán 1920 khoâng roõ.
Quyeån 4: Giai ñoaïn töø naêm 1920 ñeán 1926. OÂng ñang laøm Tham tri Boä Binh. Xaûy ra vuï aùn Thöôïng thö Boä Coâng laø Ñoaøn Ñình Duyeät laøm traùi, oâng tham gia ñieàu tra. Naêm 1922 ñöôïc thaêng haøm Toång ñoác boå Tuaàn vuõ Trò Bình, giaûi quyeát ñöôïc caùc vuï kieän tranh giaønh ruoäng ñaát, taøi saûn cuûa daân.
Naêm 1923, oâng laøm Toång ñoác An Tónh. Naêm 1924 veà kinh möøng thoï töù tuaàn cuûa vua Khaûi Ñònh, cuoái naêm 1925 veà döï tang leã cuûa nhaø vua. Thaáy nghi leã loän xoän, oâng baát bình, loøng chaùn naûn neân xin töø chöùc.
6 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (103) . 2013 - Lạc Viên tiểu sử
Quyeån 5: Giai ñoaïn töø naêm 1926 ñeán 1934. Vieäc töø chöùc khoâng ñöôïc Vieän Cô Maät chuaån y, oâng phaûi trôû laïi nhaäm chöùc ôû Ngheä Tónh, xaûy ra vieäc ngöôøi con thöù cuûa oâng treân ñöôøng veà queâ bò tai naïn laät xe cheát. OÂng thu xeáp ñeå döùt khoaùt töø nhieäm veà queâ. Vieän Cô Maät vaø Toøa Khaâm söù khuyeân oâng trôû laïi laøm Toång ñoác khoâng ñöôïc, ñeán thaùng 7/1926 boå oâng laøm Thöôïng thö Boä Hình sung ñaïi thaàn Cô Maät Vieän, tieáp ñoù laïi kieâm nhieáp Toân Nhaân Phuû.
Naêm 1930, daân huyeän Thanh Chöông (Ngheä An) phaù ñoàn ñieàn cuûa teân Kyù Vieãn vì bò y chieám ñaát. Toøa Coâng söù Ngheä An phaùi lính Taây baén cheát hai ngöôøi daân. Phong traøo phaûn khaùng lan sang caùc huyeän Nam Ñaøn, Höng Nguyeân, Nghi Loäc roài lan roäng ra caû tænh (phong traøo Xoâ Vieát Ngheä Tónh). OÂng bò eùp phaûi theo Khaâm söù Phaùp ra Ngheä An khaûo saùt tình hình, tìm caùch ñeå ñoái phoù.
Toång ñoác Hoà Ñaéc Khaûi töø chöùc. Veà kinh, oâng laïi bò cöû laøm Khaâm sai - ñaïi dieän cho Vieän Cô Maät cuøng moät quan Phaùp - ñaïi dieän Toøa Khaâm söù laïi ra Ngheä An ñeå giaûi quyeát söï bieán ôû ñaây. Tröôùc khi ñi oâng ñaõ trình Vieän Cô Maät vaø Toøa Khaâm söù ñoàng yù veà chöông trình 12 ñieåm ñeå deïp yeân, bao goàm caùc bieän phaùp veà chính trò vaø quaân söï, chuù troïng vieäc voã yeân daân chuùng, haïn cheá vieäc ñaøn aùp, baén gieát böøa baõi.
Nhöng laïi xaûy ra söï bieán daân cuûa toång Phuø Long, phuû Höng Nguyeân gieát phaùi vieân vaø lính phuû. Quan Toaøn quyeàn Phaùp thuùc giuïc ñoát saïch caùc laøng ôû ñaây. Toaøn quyeàn Robin leân thay Pasquier ñeà nghò boå Nguyeãn Khoa Kyø ra laøm Toång ñoác Ngheä Tónh, thay Toång ñoác Phaïm Baù Phoå do oâng ñeà cöû tröôùc ñoù.
Bonhomme, ñaïi dieän Toøa Khaâm söù chaùn naûn tröôùc aùp löïc cuûa Toøa, xin trôû veà nöôùc. Coâng söù Thanh Hoùa ñöôïc cöû laøm ñaïi dieän, laïi chæ ñoùng ôû Toøa Coâng söù Thanh Hoùa. Chaùn naûn do khoâng tieän hoäi thöông ñeå laøm vieäc neân Toân Thaát Ñaøn xin trôû veà kinh.
Thaùng 3 naêm 1931, Toân Thaát Ñaøn caàm ñaàu moät phaùi boä sang Phaùp thaêm Baûo Ñaïi vaø döï hoäi chôï ñaáu xaûo, baùo caùo tình hình vaø quan saùt söï tieán boä cuûa ngöôøi Phaùp veà caùc maët. Ngaøy 11 thaùng 5, ñoaøn ñeán Paris. Hai thaùng sau thì trôû veà.
Ngaøy 16/7/1932, quan Toaøn quyeàn töø Phaùp trôû sang quyeát ñònh ba vieäc:
chænh ñoán quan laïi, chænh ñoán hoïc vuï vaø chænh ñoán luaät leä. OÂng ñaõ cuøng quan coá vaán ngöôøi Phaùp laø luaät sö Collet chæ ñaïo vieäc söûa chöõa caùc ñieàu luaät chaâm chöôùc töø Hoaøng trieàu luaät leä.
Roài vua Baûo Ñaïi trôû veà nöôùc, trieàu ñình ñoùn tieáp long troïng. Thaùng 4 naêm 1933, Toaøn quyeàn Phaùp vaø Giaùm ñoác Sôû Lieâm phoùng Ñoâng Döông Louis Marty vaøo kinh gaëp Baûo Ñaïi, sau ñoù hoïp rieâng vôùi cöïu Toaøn quyeàn Charles vaø taân Thöôïng thö Toång lyù Ngöï tieàn vaên phoøng laø Phaïm Quyønh baøn ñònh.
Ngaøy 8 thaùng 4 naêm Quyù Daäu (2/5/1933), Toaøn quyeàn hoïp trieàu thaàn, ñoïc duï cuûa vua Baûo Ñaïi cho veà höu 5 cuï Thöôïng thö: Boä Laïi Nguyeãn Höõu Baøi, Boä Leã Voõ Lieâm, Boä Hình Toân Thaát Ñaøn, Boä Binh Phaïm Lieäu vaø Boä Coâng Vöông Töù Ñaïi. Baõi boû chöùc Vieän tröôûng Vieän Cô Maät, boå Thöôïng thö Boä Hoä Thaùi Vaên Toaûn laøm Thöôïng thö Boä Leã kieâm Boä Coâng, boå Toång ñoác Bình Phuù Hoà Ñaéc Khaûi laøm Thöôïng thö Boä Hoä, Thöôïng thö sung Ngöï tieàn vaên phoøng Phaïm Quyønh
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (103) . 2013 - Lạc Viên tiểu sử 7
kieâm Thöôïng thö Boä Hoïc. Tuaàn vuõ Bình Thuaän Ngoâ Ñình Dieäm ñöôïc thaêng Thöôïng thö Boä Laïi, Tuaàn vuõ Baéc Giang Buøi Baèng Ñoaøn thaêng Thöôïng thö Boä Hình, ñeàu tham gia vaøo Vieän Cô Maät.
Thaùng 5, Toân Thaát Ñaøn ñöôïc phong töôùc Phoø Nhôn nam, töø ñoù tieâu dao thaùng ngaøy. Nhöng khi nghe tin vua Baûo Ñaïi ñònh cöôùi chaùu ngoaïi cuûa Leâ Phaùt An laø ngöôøi Coâng giaùo, sôï aûnh höôûng ñeán vieäc phuïng thôø toâng mieáu neân vaän ñoäng doøng hoï can ngaên, nhöng vieäc khoâng thaønh.
Hoài kyù döøng dang dôû ôû ñoù.
*
* *
Döôùi ngoøi buùt chuû quan cuûa mình, taùc giaû cho thaáy vieäc phaán ñaáu hoïc taäp cuûa moät Nho sinh vaøo luùc xeá chieàu cuûa khoa cöû, thaûm traïng cuûa quan tröôøng vaø söï baát löïc cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn vaøo giai ñoaïn maït kyø döôùi danh nghóa baûo hoä cuûa Phaùp, söùc maïnh quaät khôûi cuûa noâng daân qua phong traøo Xoâ Vieát Ngheä Tónh. Qua taäp hoài kyù, chuùng ta cuõng thaáy ñöôïc naïn mua quan baùn töôùc, naïn hoáng haùch boøn ruùt cuûa quan laïi Nam trieàu töø caáp phuû huyeän cho ñeán caáp tænh vaø caùc quan lôùn ôû Vieän Cô Maät.
Qua nhieàu caûnh ngoä, hoài kyù cuõng cho thaáy taùc giaû laø moät ngöôøi coù khí chaát cöông tröïc, ít nhieàu cuõng chaêm lo cho daân vaø nuoâi döôõng moät öôùc mô “treân vì ñöùc, döôùi vì daân”, “treân giuùp vua, döôùi giuùp daân”, nôi naøy hay nôi khaùc oâng ñaõ gaéng thöïc hieän ñöôøng loái nhaân chính cuûa Nho giaùo, nhöng cuoái cuøng oâng môùi bieát laø haõo huyeàn.
Coù theå oâng chöa hieåu ñuùng baûn chaát cuûa phong traøo Xoâ Vieát Ngheä Tónh nhöng haønh vi “voã yeân” cuûa oâng nhaèm xoa dòu maâu thuaãn giöõa ngöôøi daân vaø thöïc daân Phaùp, treân cöông vò laø ñaïi dieän Vieän Cô Maät ñaõ khoâng coù gì laø quaù ñaùng. Vaø chính oâng cuõng thaáy roõ söï baát löïc cuûa mình tröôùc söï aùp ñaët cuûa quan Toaøn quyeàn vaø Toøa Khaâm söù, cuõng nhö cuûa Boä tröôûng Boä Thuoäc ñòa Phaùp.
Nhöõng naêm cuoái ñôøi, oâng vaãn coøn mang moät nieàm tin ngaây thô vaøo söï toát ñeïp cuûa chính saùch baûo hoä, veà quyeàn löïc cuûa vua Baûo Ñaïi vaø cuûa Vieän Cô Maät Nam trieàu.
Maëc duø coù nhöõng haïn cheá taát yeáu, nhöng hoài kyù naøy giuùp cho ngöôøi ñoïc hoâm nay thaáy ñöôïc böùc tranh lòch söû xaõ hoäi sinh ñoäng cuûa moät giai ñoaïn ñaát nöôùc bò thöïc daân thoáng trò vaø noãi nieàm cuûa nhöõng con ngöôøi trí thöùc trong caûnh ngoä beá taéc cuûa caû moät trieàu ñình noâ leä.
Veà vaên baûn, taùc giaû quen vieát kieåu chöõ haønh phoùng buùt löu loaùt treân trang giaáy heïp, ña soá laø 6 doøng, moãi doøng khoaûng 21 ñeán 25 chöõ. Nhöng coù khi laïi vieát xen theâm thaønh 12 doøng, nhö trang 139 (quyeån 5), coù khi laïi vieát treân tôø giaáy roäng ñeán 15 doøng, nhö trang 23 (quyeån 5). Coù khi vieát xen, moùc soùt nhö trang 46, 74 (quyeån 5) laøm cho khoù ñoïc. Tuy vaäy ngöôøi dòch ñaõ vöôït qua ñöôïc caùc trôû ngaïi naøy, haàu nhö ñaõ dòch troïn veïn töø ngöõ, caâu chöõ cuûa vaên baûn.
Traàn Ñaïi Vinh
