TRIET HOC, SO 8 (231), THANG 8-2010
NHAN DINH BUdC DAU VE GIA TRj VA HAN CHE CUA TU TUONG "TU, TE, TRj, BJNH" TRONG NHO GIAO
TRAN THI THIJY N G O C (•)
Bdi viei noi ve diiu Men ra ddi vd vai trd trong lich sii ciia tU tudng "tu, ti, tri, binh" trong cud'n "Dgi hgc". Ddng thdi, tren cd sd npi dung cud'n "Luan ngff' ghi ldi ndi cda Khdng Tii vdi hgc tro, bdi viii chiing minh sii cdn thiii phdi thiic hien tii tudng "tu, te, tri, binh", cdng nhii trgt tu cdn thiii cua tu, ti, tri, binh. Bin cgnh do, bdi viei biidc ddu chi ra dnh hiidng tieu ciic ciia tu tudng "tu, ti, tri, binh" ddi vdi sii phdt trien xd hpi.
^ [ ^ riet hgc la mgt he thdng tri thac ly luan dai dat r a l i e dfi la, tie'p tuc duy tri nhflng chung nhdt ve the' gifii, ve vu tru, ve con
<-> ngufii, ve vi tri va vai tro c i a eon ngifdi trong the' gifii do. Trong do, dfl co nhiJfng b a n che do dieu kien, hoan canh va thdi diem ma no difdc san sinh, trie't hgc phUdng Dong, vfii nhflng t h a n h tiiu va gia tri mang tinh cha't n h a n loai tie'n bg, dong mgt vai tro khfing nhd vao viee h i n h t h a n h nen dien mao tri thflc trie't hgc chung cua thg' gifii. O day, trong bai vie't nay, chung toi chgn tU tifdng
"tu than, te gia, tri quo'c, binh thien ha"
trong Nho giao cua trie't hgc phfldng Dong de minh chflng cho n h a n dinh tren.
Nho giao la san p h a m tif tudng r a ddi trong mgt thfii doan chuyen minh dfl dgi cua lich s i Trung Qufi'c - thdi Xuan Thu.
Day la thdi ky danh da'u sfl suy sup cua che' do chiem hflu no le va eung vfii dfi la sii dinh hinh cua che' do phong kie'n dae t h u phfldng Dong. Dinh che' Tong phap - quan ly da't dai theo huye't tho'ng cua n h a Tay Chu (vfii nen chlnh tri t h a n quyen - n h a n menh trdi cai q u a n dan - de nha't l u a t vfldng hflu boa toan bg c i a cai da't dai, chia da't dai cho con em cai quan va n h a n cfing nap tfl cac niffic chu h i u ) - dan bi thay the bang che do tif hflu rugng da't vfii nhflng cuge chie'n t r a n h tUdng t a n gifla cac liet quo'c vo'n la anh em hg h a n g de t r a n h gianh, cUfip boc da't dai cua n h a u ma thdi Xuan Thu la bufie dao dau(l). Va'n de thfii
dien ehUdng che' do n h a Chu vfi'n riic rd mot thfii vfii q u a n he xa hgi la quy tgc chu no cai quan da't niffic b a n g quan he huye't tho'ng hay pha bd no de thie't lap mgt t r a t tii hoan toan mfii cho tfldng flng vfii mgt liic Ifldng san xua't dang Ifin manh? He tfl tifdng Nho giao chinh la sfl dap flng cho khuynh hiffing d i u tien dfi.
Tfl tudng "tu, te, tri, binh" ma chung ta nfii tfii n a m trong Bgi hgc{2) - cufi'n sach dUdc cac n h a Nho d a n h gia la chfla hgc va'n sau rgng ve chinh tri, la euo'n saeh tat ye'u phai dgc de t h i c i , lam quan, vi ehinh. "Tu, te, tri, binh" cung chinh la tU tudng trie't hge ve ehinh tri - xa hgi m a n g day du dac thfl cua Nho giao nfii rieng va dinh hufing chlnh tri m a Nho giao theo dufi'i noi chung.
Trong bfin ngi dung noi tren, "tu than" - tu dflfing dao dflc ca n h a n - dUdc coi la trung t a m va la go'e de tie'n h a n h nhflng viec rgng Ifin hdn, ma viec cuoi cflng la "cai tri ca thien ha" (binh thien ha). "Tu than" thuoc ve dfii sfi'ng dao d i e ca n h a n va chlnh la cai gfi'c de tie'n vao ddi so'ng chlnh tri - xa hgi.
(*) Thac si, Vien Trie't hoc, Vien Khoa hoc xa hdi Viet Nam.
(1) Xin tham khao: Quach Mat NhUdc. Trung Qudc xd hgi sd. Nxb Nhan dan Trung Qud'c, 2001.
(2) Dgi hgc la mot trong bd'n cud'n sach (TH thii) si tfl bat buoc phai hoc de di thi (quy dinh nay bat dau cd tfl ddi Han) la Luqn ngU, Dqi hgc, Trung dung, Mqnh Td.
76
^ J H M D I N H BU(3C DAU VE GL4 TRI vA HAN CHE ...
"Tu, te, tri, binh" noi r5 t r a t tfl trUfic sau, quan h e l l n n h a u gifla ca n h a n vfii gia dinh, gia dinh vfii quo'c gia, quo'c gia vfii thien ha, no the hien moi lien he mat thie't gifla chinh tri tho'ng tri vfii luan ly dao dflc va qua do, no khie'n Nho giao trfi t h a n h mgt hoc thuye't chinh tri dao dflc dac biet cua Trung Qufi'c.
Tai sao n h a Nho lai khuye'n khich con ngflfii phai tu t h a n ? Ngi dung cua tu t h a n la gi? Nhflng ai phai tu t h a n va vi sao nfi cfi vai tro quan trgng tfii nhufing a'y? Khfing Tut dac biet coi trgng tfii viec tu t h a n cua ngflfii c i m quyen. Ong nfii: "Tu t h a n de a n dan"; "Tu t h a n de lae nghigp"; "Tu t h a n de an bach tinh"(3). Ong cho rang, sii tu dflfing dao dflc ca n h a n c i a ngUfii tho'ng tri cfi the dan den lac nghiep, a n dan, tri qufi'c va dieu chinh quan he ngi bg cua giai cap thfi'ng tri.
Khi ngfldi cam quyen da cfi du dao dflc thi chl can dung dao dflc eua minh la da du cai tri xa hgi va vi the', dfii vfii fing, hinh phap la thfl thfla thai, ba't dac di mfii phai dung.
Ngflfii thfi'ng tri ng'u thi h a n h dflc chlnh thi than dan t r a m hg se hgi t u lai, gifi'ng nhfl cac ngfii sao khac vay q u a n h sao Bac dau(4). Ong t h a m chl con tuyet dfi'i boa s i c manh c i a dao dflc, cho r a n g dao dflc cua ke cam quyen cfi the cam boa dao dflc cua dan chiing nhif gifi thfii thi cd phai rap xuo'ng.
Khfing chi nfii ve va'n de tu t h a n dfi'i vfii t i n g Ifip thfi'ng tri, Khfing T i con chi ra tae dung cua tu t h a n dfi'i vfii ta't ca cac t i n g Ifip khac trong xa hgi khi quy ra mfi'i quan he triic tig'p gifla gia dinh vfii dat niffic. Ong khang dinh, chfla t i n g cfi ke nao biet hig'u, dl (yeu k m h cha me, a n h em, ngUfii t r e n trong gia dinh) ma lai thich lam loan (xa hoi) ca(5). Menh de nay co t h e thuyen thich thanh: mgt d i a con hieu, mgt ngUfii em ngoan trong gia dinh chac chan se la mgt cong dan to't cho xa hgi. O chfi khac, ong khang dinh, "Hie'u, tfl t h i t r u n g vay"(6).
Cau nay cfi the hieu theo hai nghia: ngufii dan CO hie'u, cfi tfl thi mfii co the' t r u n g vfii
vua; con ke cai tri cfi hieu cfi tfl thi mfii dUdc dan chung t r u n g t h a n h vfii minh. NgUfii cai tri neu gifdng cam boa thi dan chflng tii k h i c lam dieu thien. Kho'ng T i khuyen dan chung t u a n t h u theo hie'u, de, muc dich de
"Gan thi p h u n g sfl cha me, xa thi phung sii vua". Do efi mfi'i lien he trflc tie'p gifla hie'u, d l vfii t r u n g quan va hig'u, d l vfii nen n h a n chlnh nen Kho'ng T i k h a n g dinh rang,
"Hie'u d l la gfi'c cua dieu n h a n vaj^'(7). Nhu vay, doi hdi phai tu t h a n dau tien chlnh la phai bie't hig'u, d l , phai tii s i a minh trong chlnh nhflng mfii quan he t h a n gan vfii minh nha't, dfi la quan he gia dinh.
Trong ba m e n h de con lai la "te gia, tri qufi'c, binh thien ha", t a cfi the n h a n tha'y mo'i lien he triie tiep gifla gia dinh vfii xa hgi. Gia dinh la chfi diia cd ban nha't cho mgt qufi'c gia va ngfldc lai, da't niffic chang qua chl la mgt gia dinh md rgng ma trong dfi, ong vua chinh la ngUdi cha Ifin nha't vfii con cai la ta't ca dan chung. Cho nen, ldi k h a n g dinh "Hie'u, tfl thi trung" con cfi mgt khia canh nfla dg p h a n tich. Dfi la, p h a m cha't t r u n g vfii vua chang qua la each ggi khae di cua ehfl hieu, bie't hig'u vfii cha me thi c h i c c h i n se hig'u vfii vua, t r u n g vfii vua, vi vua la ngudn sfi'ng cho ca xa hgi, la ngUdi de ra dan chflng (vi vua la con trfii, la cha cua loai ngUfii; vi dufii gam trfii nay khfing dau khfing la da't cua vua, an n h a n h cay, dgng nggn cd, san t h u rflng deu la dgng vao tai san cua vua, phai nhfi dn vua da nuoi sfi'ng minh nhfl nhfi dn sinh t h a n h diffing due cua cha me).
Tong phap c i a gia dinh lien ke't vfii quan quyen cfi tinh chlnh tri tao t h a n h mgt the khfing p h a n tach, quan he vua toi khong tach rfii quan he cha con, a n h ein. Hgc thuye't nay da diia vao quan he huyet tho'ng (3) Ludn ngQ. Hien vdn, cau 42.
(4) Luqn ngU. Vi chinh, cau 1.
(5) Luqn ngvC. Hgc nhi, cau 2.
(6) Luqn ngQ. Vi chinh, cau 20.
(7) Luqn ngQ. Hgc nhi, cau 2.
77
TRAN THI T H U Y N G O C
tong tgc de s i p dat, dieu chinh quan he dang ca'p cfi t i n h xa hgi. Do vay, quan he vua tfii cfi t m h xa hgi h a m chfla ca quan he cha con cfi t i n h gia dinh. Quan he dang ca'p cfi tinh cUSng bflc difdc thie't lap t r e n quan he t h a n tgc cfi t i n h t i n h cam, chu dgng.
Cach quan niem cac mfi'i q u a n he theo Ifii nay cua Nho gia da big'n ta't ca cac mfi'i quan he xa hgi trd t h a n h nhflng q u a n he hg h a n g ma trong dfi, ngfldi vfii ngflfii dfi'i x i vfii n h a u cfi tieu c h u i n d i u tign la phai hoa muc, t h a n ai n h u tinh m a u m i . Chlnh vi the, ngiffii ta efi the hy sinh nhieu chuan miic xa hgi m i n h bach, ro r a n g khac de dfi'i la'y sfl "di hoa vi quy". Cfi the nfii, Nho giao da cung ca'p eho che' do chlnh tri nfi le n h a Tay Chu mgt cd sd ly l u a n tifdng dfii hoan bi va gay diing nen mgt mfi h i n h xa hgi ly tudng, dfi la xa hgi dai ddng - xa hgi dufii sii dan d i t cua nen chlnh tri dao dflc va ai ai cung la'y t u t h a n lam gfi'c.
Qua nhflng p h a n tich d tren, cfi t h e tha'y, Nho giao da n h a n r a mgt diem tiia ba't bie'n cua con ngUfii, dfi la tinh cam huye't thfi'ng va dung ngay nfi dg lam nen mfing xay diing mgt mfi h i n h xa hgi duy tri b i n g dao d i e huyg't thfi'ng. Nfii mgt each khac, Kho'ng T i da gia cfi've m a t ly l u a n cho cai ngfii n h a Tong phap dot n a t cua Tay Chu. Dfi la diem tai tinh cua Kho'ng T i va nhflng ngUdi ke' tuc fing xet ve m a t y thflc he.
Xet fi goe do gia tri, tU tudng trig't hgc Nho giao nguyen t h u y h a m chfla nhflng gia tri n h a n ban sau s i c . C h a n g b a n , nfi k h a n g dinh bufic khdi dau cua xa hgi ngiifii difdc xac lap n e n tfl gia dinh, k h a n g dinh n h a n tinh c i a con ngflfii ly tudng phai dUdc the hien ngay trong nhflng viec ea n h a n binh thufing nha't: a n h khfing the la mgt n h a n each hoan chinh ne'u a n h khfing phai la d i a con hieu, ngUfii em ngoan cua gia dinh; anh cung khfing thg la ngufii cfing dan tfi't cho xa hgi ne'u a n h khfing bie't t i te' ngay vfii nhflng ngUfii t h a n g i n nha't xung q u a n h minh trong gia dinh, v.v.. Dfi la nhflng diem
sang t u tufing luon luon chfla nhflng trie't ly xa hgi va n h a n v a n sau sac.
Song, ne'u tho'i phdng nhflng t i n h cam huye't tho'ng do len t h a n h nhflng p h a m cha't dao dflc xa hgi n h u Kho'ng T i da lam thi ban t h a n nhflng dao dflc gia dinh dfi khfing du de' bao q u a t he't mgi linh vfle ma pham cha't xa hgi can va do dfi, se nay sinh nhflng ba't cap nhfl mgt p h i n b a n che da ban ci phia tren. Ngay trong xa hgi Vigt Nam, cac quan hg cfing viec dflfing nhfl deu phai nhin qua lang kinh kieu quan hg hg hang, nhfl gap ai dfl quen biet hay khong, chung ta deu d u n g eac thfl bac theo kigu hg hang de xflng bfi (anh, chi, efi, chu, bac, v.v.); de thie't lap t i n h t h a n ; "nha't t h a n nhi quen"
van la thfing le phd bie'n n g a m khi can phai tinh toan ba't cfl viec gi, dfl la viec chung hay viec rieng; "cau chuyen lam qua" la biffic dao dau t h u a n ldi bfin eanh nhflng rach roi cfing viec khfi khan, v.v.. Cfi the ke r a nhieu a n h hfldng tieu ciic khac nfla cua Nho giao dfi'i vfii sfl p h a t trign xa hgi. Song, chung ta cung khfing the quy hg't loi ve cho Nho giao, bdi nfi la ba't cap cua chlnh moi trflfing xa hgi da sinh r a va nufii dfldng Nho giao - xa hgi Dfing A.
Tfl tren, cfi mgt va'n de can r u t ra ve mat phfldng p h a p l u a n la, ne'u ta thfla n h a n Nho giao coi trgng gia dinh va cac mfi'i quan he gia dinh la hdp ly thi ta cbi nen gifii ban nfi trong p h a m vi gia dinh vfii tif each bflfie khdi d i u cho xa hgi va khi dfi, nfi se lam nen gia tri cua Nho giao. Con ne'u ta tuyet doi hoa gia dinh va nhin xa hgi gifi'ng nhU mgt gia dinh kieu Nho giao, thi dfi eung ehinh la ban che' cua Nho giao. Theo chung tfii, de thay do'i tinh cha't cai xa hgi da bi Nho giao an sau bam re va chfla d i y b a n che' ba't cap cho sfl dfi'i mfii va tie'n bg xa hgi, ehi phe phan Nho giao thfii la du, ma va'n de la phai triet tieu tan gfi'c cai m a m mfi'ng thi tgc huyg't tho'ng v i n dang dfldc bao luu dai dang trong long xa hgi hien dai; bdi nhfi cfi nfi, Nho giao mfii tdn tai dUdc lau dai de'n vay. •
78
