phép so sánh tu từ trong tập thơ sân ga chi u em i của xuân

(1)

Ng«n ng÷ víi v¨n ch−¬ng

PHÉP SO SÁNH TU TỪ TRONG TẬP THƠ SÂN GA CHIỀU EM ĐI CỦA XUÂN QUỲNH

Lª thÞ nh− nguyÖt (Cao häc NN K15, §HSP Th¸i Nguyªn) 1. Xu©n Quúnh lµ mét g−¬ng mÆt n÷ tiªu

biÓu cña líp nhµ th¬ trÎ tr−ëng thµnh trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ cøu n−íc, lµ t¸c gi¶ cã mét vÞ trÝ quan träng trong nÒn th¬

ViÖt Nam hiÖn ®¹i, ®· t¹o dùng cho m×nh mét tiÕng nãi riªng, mét g−¬ng mÆt th¬ t−¬i t¾n dung dÞ, ®»m th¾m vµ cã chiÒu s©u triÕt lÝ. §äc th¬ Xu©n Quúnh, ta thÊy ®−îc nhiÒu cung bËc t×nh c¶m, thÊy sù ngät bïi vµ c¶

cay ®¾ng ë ®êi, thÊy t×nh yªu vµ t×nh mÉu tö,

®ång thêi thÊy mét t©m hån b×nh dÞ, hån hËu mµ yªu th−¬ng da diÕt cña nhµ th¬ - ng−êi phô n÷ ViÖt Nam.

§Õn víi v¨n häc nghÖ thuËt tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kØ XX, Xu©n Quúnh cho ra m¾t tËp th¬ ®Çu tay Chåi biÕc (in chung víi CÈm Lai) råi sau ®ã lµ c¸c tËp th¬, tËp truyÖn trong ®ã cã tËp th¬ S©n ga chiÒu em

®i vµ cuèi cïng khÐp l¹i chÆng ®−êng nghÖ thuËt vµ ®−êng ®êi cña m×nh víi Hoa cá may (Gi¶i th−ëng Héi Nhµ v¨n n¨m 1990).

S©n ga chiÒu em ®i ®−îc Nhµ xuÊt b¶n V¨n häc cho ra m¾t b¹n ®äc vµo n¨m 1984, lµ mét trong nh÷ng tËp th¬ gãp phÇn kh¼ng

®Þnh tiÕng nãi riªng cña Xu©n Quúnh trong nÒn thi ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

TËp th¬ gåm 62 bµi. Qua nh÷ng bµi th¬

cña tËp nµy, ng−êi ®äc c¶m ®éng tr−íc nh÷ng niÒm vui, nçi buån, nh÷ng khao kh¸t, tr¨n trë cña con ng−êi, b»ng sù linh c¶m vµ t×nh ®êi th¾m thiÕt cña ng−êi phô n÷.

ë bµi viÕt nµy, chóng t«i xin ®−îc t×m hiÓu phÐp so s¸nh víi môc ®Ých tu tõ trong tËp S©n ga chiÒu em ®i nãi trªn.

2. Trong hÖ thèng c¸c ph−¬ng tiÖn nh»m n©ng cao hiÖu lùc biÓu ®¹t cña ng«n ng÷, so s¸nh lµ mét ph−¬ng tiÖn biÓu c¶m ®Æc biÖt trong sö dông ng«n tõ nghÖ thuËt. §©y lµ

biÖn ph¸p tu tõ th−êng gÆp ë ng«n ng÷ th¬

Xu©n Quúnh, gãp phÇn t¹o nªn phong c¸ch riªng cña t¸c gi¶. §ång thêi, ®©y còng lµ c¸ch th−êng gÆp trong S©n ga chiÒu em ®i:

trong tËp th¬, cã tíi 50 bµi t¸c gi¶ sö dông so s¸nh tu tõ.

Theo quan niÖm cña tu tõ häc, so s¸nh lµ mét biÖn ph¸p ®èi chiÕu hai ®èi t−îng kh¸c lo¹i cña thùc tÕ kh¸ch quan, hai ®èi t−îng kh«ng hoµn toµn ®ång nhÊt víi nhau mµ cã thÓ chØ cã mét nÐt gièng nhau, thËm chÝ chØ cã mét mèi liªn hÖ s©u xa nµo ®ã, nh»m thÓ hiÖn mét c¸ch h×nh t−îng, h−íng tíi mét lèi tri gi¸c míi vÒ ®èi t−îng.

ë d¹ng ®Çy ®ñ, cÊu tróc so s¸nh tu tõ gåm 4 yÕu tè:

C¸i ®−îc so s¸nh (A): ®èi t−îng ®em ra so s¸nh.

C¬ së so s¸nh (x): tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i cña c¸i ®−îc so s¸nh.

Tõ so s¸nh (tss): tõ dïng ®Ó so s¸nh, nèi liÒn gi÷a c¸i ®−îc so s¸nh vµ c¸i so s¸nh.

C¸i so s¸nh (B): ®èi t−îng lµm chuÈn ®Ó so s¸nh.

VÝ dô:

C¸i ®−îc so s¸nh (A)

C¬ së so s¸nh (x)

Tõ so

s¸nh (tss)

C¸i so s¸nh (B)

Nçi nhí cån nh− muèi x¸t

Nh÷ng cuéc ®êi

®Ñp h¬n ngµn tiÕng

h¸t Cá bê ®ª

rÊt l¹ xanh nh− lµ chiªm bao TiÕng hãt trong b»ng n−íc

Tuy nhiªn, trong thùc tÕ kh«ng ph¶i m«

h×nh cÊu tróc cña so s¸nh còng ®Çy ®ñ nh−

trªn, trËt tù c¸c yÕu tè cã thÓ bÞ thay ®æi hoÆc bít mét sè yÕu tè trong m« h×nh.

2.1. TiÕn hµnh kh¶o s¸t 62 bµi th¬ cña S©n ga chiÒu em ®i, cã 50 bµi th¬ sö dông

(2)

biÖn ph¸p so s¸nh tu tõ, thÓ hiÖn ra ë 145 l−ît so s¸nh, víi 5 kiÓu cÊu tróc so s¸nh. Sè l−îng cô thÓ cña c¸c l−ît kiÓu cÊu tróc nh−

sau:

C¸c kiÓu cÊu tróc so s¸nh STT KiÓu cÊu

tróc so s¸nh

Sè l−ît trong t¸c phÈm

TØ lÖ %

1 A + tss + B 96 66,2%

2 A + x + tss +

B 43 29,6%

3 A + B 4 2,8%

4 A + x + B 1 0,7%

5 nh− + B 1 0,7%

Tæng sè 145 100%

Sau ®©y lµ sù ph©n tÝch vµ vÝ dô cña tõng kiÓu:

- CÊu tróc so s¸nh v¾ng c¬ së so s¸nh A + tss + B ®−îc sö dông 96/145 l−ît, chiÕm 66,2%. KiÓu so s¸nh nµy c¨n cø vµo nÐt gièng nhau gi÷a hai ®èi t−îng ë hai vÕ trong cÊu tróc, tõ ®ã nhËn ra ®Æc ®iÓm cña ®èi t−îng ®−îc miªu t¶.

VÝ dô: Nh÷ng ®ªm tr¨ng hiÒn tõ. BiÓn nh− c« g¸i nhá. ThÇm th× göi t©m t−. Quanh m¹n thuyÒn sãng vç (ThuyÒn vµ biÓn); T×nh yªu nh− th¸ng n¨m. Mang giã nång n¾ng löa (Th¸ng n¨m); Con tµu cña tuæi th¬. Lµ mét tµu cau nhá (H¸t víi con tµu); Con yªu mÑ b»ng «ng trêi. Réng l¾m kh«ng bao giê hÕt (Con yªu mÑ); Em kh¸c chi con tµu. Nay ®©y råi mai ®ã (Con tµu); Yªu th−¬ng lµ lßng anh. Bao dung lµ m¸i phè (M¸i phè)…

ë ®©y, biÓn lµ A ®−îc so s¸nh víi c« g¸i nhá lµ B. A vµ B nèi víi nhau qua tss nh−;

Con tµu cña tuæi th¬ (A), mét tµu cau nhá (B), lµ (tss); Con yªu mÑ (A), «ng trêi (B), b»ng (tss); Em (A), con tµu (B), kh¸c chi (tss); Yªu th−¬ng, bao dung (A), lßng anh, m¸i phè (B), lµ (tss)…

C¸c tõ so s¸nh th−êng gÆp trong kiÓu cÊu tróc nµy nh− sau:

STT Tõ so s¸nh Sè l−ît trong t¸c phÈm

1 lµ 45

2 nh− 36

3 b»ng 7

4 gièng 2

5 t−ëng nh− 2

6 kh¸c chi 1

7 ch¼ng nh− 1

8 hÖt nh− 1

9 kh¸c chi 1

10 so víi 1

Tæng 96

Tõ so s¸nh lµ vµ nh− ®−îc t¸c gi¶ sö dông víi sè l−ît cao nhÊt. Trong hoµn c¶nh so s¸nh, tõ lµ cã gi¸ trÞ gièng tõ nh−, nh−ng cã s¾c th¸i ý nghÜa kh¸c. Lµ mang s¾c th¸i kh¼ng ®Þnh sù ®ång nhÊt hoµn toµn, sù ®¸nh gi¸ cã c¬ së kh¸ch quan; Nh−: s¾c th¸i kh«ng kh¼ng ®Þnh sù ®ång nhÊt hoµn toµn, chØ t−¬ng ®ång ë mét khÝa c¹nh nµo ®ã, c¶m nhËn thiªn vÒ chñ quan. Nh− vËy, ë kiÓu so s¸nh nµy, Xu©n Quúnh th−êng dïng c¸c tõ so s¸nh mang tÝnh kh¼ng ®Þnh cao, kh¸ch quan (lµ, b»ng).

- CÊu tróc so s¸nh A + x + tss + B ®−îc sö dông 43/145 l−ît, chiÕm 29,6%.

VÝ dô: Hoµng h«n vµng nh− thãc. Con lao vÒ ban mai (Tuæi ngùa); Nçi nhí cån nh−

muèi x¸t (C¸t ë Cöa ViÖt); Cá bê ®ª rÊt l¹.

Xanh nh− lµ chiªm bao (Con ch¶ biÕt ®−îc

®©u); Nh÷ng cuéc ®êi ®Ñp h¬n ngµn tiÕng h¸t (Kh¸n gi¶ cña t«i); TiÕng hãt trong b»ng n−íc (ChuyÖn cæ tÝch vÒ loµi ng−êi)…

ë ®©y, hoµng h«n lµ c¸i ®−îc so s¸nh (A), vµng lµ c¬ së so s¸nh (x), thãc lµ c¸i so s¸nh (B). Hoµng h«n lµ mét h×nh ¶nh võa cô thÓ võa trõu t−îng ®−îc so s¸nh víi thãc lµ mét sù vËt cô thÓ. Hai h×nh ¶nh nµy, trªn thùc tÕ kh«ng cã mèi liªn hÖ s©u sa nµo nh−ng ®·

®−îc nhµ th¬ “kÐo l¹i gÇn nhau” ®Ó ®éc gi¶ cã thÓ c¶m nhËn ®−îc râ nÐt, cô thÓ mµu s¾c cña hoµng h«n. T−¬ng tù, nçi nhí (A), cån (x), nh− (tss), muèi x¸t (B); Cá bê ®ª (A), xanh (x), nh− lµ (tss), chiªm bao (B); Nh÷ng cuéc ®êi (A), ®Ñp (x), h¬n (tss), ngµn tiÕng h¸t (B); TiÕng hãt (A), trong (x), b»ng (tss), n−íc (B)…

C¸c tõ so s¸nh th−êng gÆp trong kiÓu cÊu tróc nµy nh− sau:

STT Tõ so s¸nh Sè l−ît trong t¸c phÈm

1 nh− 33

2 lµ 3

3 b»ng 3

4 h¬n 2

5 nh− lµ 2

Tæng 43

Tõ so s¸nh nh− ®−îc t¸c gi¶ sö dông nhiÒu nhÊt (33/145 l−ît). Nh− vËy, kiÓu cÊu

(3)

tróc A + x + tss + B, Xu©n Quúnh −a sö dông tõ so s¸nh mang tÝnh chñ quan, kh«ng kh¼ng ®Þnh.

- CÊu tróc so s¸nh A + B ®−îc sö dông 4/145 l−ît, chiÕm 0,7%. ë kiÓu so s¸nh nµy, c¶ c¬ së so s¸nh vµ tõ so s¸nh ®Òu v¾ng mÆt.

VÝ dô: Tr−íc c©y cá v« t− em ch¼ng giÊu.

Nçi nhí anh, nçi nhí kh«n cïng (Kh«ng ®Ò);

Ng−êi trÎ trung, thµnh phè th× giµ (Nh÷ng n¨m Êy); Bµn tay em, gia tµi bÐ nhá. Em trao anh cïng víi cuéc ®êi em (Bµn tay em); ¤i c¸i mµu ngãi cæ. Mµu ¸o mÑ gian lao (M¸i phè)…

ë ®©y, nçi nhí anh lµ A, nçi nhí kh«n cïng lµ B; Ng−êi trÎ trung (A), thµnh phè th×

giµ (B); mµu ngãi cæ (A), mµu ¸o mÑ gian lao (B)…

- CÊu tróc so s¸nh A + x + B ®−îc sö dông 1/145 l−ît, chiÕm 0,7%.

VÝ dô: §¸ tr¾ng ngµ hoa sø (§¸ Ngò Hµnh S¬n). §¸ lµ A, tr¾ng ngµ lµ x, hoa sø lµ B.

- CÊu tróc Nh− + B ®−îc sö dông 1/145 l−ît, chiÕm 0,7%.

VÝ dô: Nh− ®Êt n−íc võa ®i qua thêi löa

®¹n. L¹i ngì ngµng: chim nhá, th¸ng giªng xu©n (Con ®−êng th¸ng giªng).

KiÓu cÊu tróc nµy, c¸i ®−îc so s¸nh v¾ng mÆt. Ng−êi ®äc muèn hiÓu ®−îc ph¶i dùa vµo v¨n c¶nh cô thÓ, c¨n cø vµo nh÷ng c©u th¬

®øng tr−íc hoÆc sau ®ã.

2.2. Vai trß cña so s¸nh tu tõ trong S©n ga chiÒu em ®i

Chóng ta ®· thÊy so s¸nh tu tõ lµ mét c¸ch thÓ hiÖn th−êng gÆp trong tËp th¬ nµy cña Xu©n Quúnh. Nhê so s¸nh, t¸c gi¶ ®·

thÓ hiÖn mét c¸ch ch©n thùc, sinh ®éng, toµn diÖn ®êi sèng néi t©m bén bÒ, gióp ng−êi ®äc nh×n nhËn hiÖn thùc ë nh÷ng d¸ng vÎ kh¸c nhau, tõ ®ã ®ång c¶m víi nhµ th¬.

- Trong sè c¸c kiÓu so s¸nh tu tõ ë S©n ga chiÒu em ®i ta gÆp hai kiÓu so s¸nh

®−îc Xu©n Quúnh th−êng sö dông lµ: A + tss + B, A + x + tss + B.

KiÓu so s¸nh A + tss + B ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt. Nhµ th¬ ®· ®Ó cho ®éc gi¶ “tho¶

søc” liªn t−ëng ®Ó x¸c ®Þnh nÐt gièng nhau gi÷a hai ®èi t−îng ë hai vÕ: c¸i ®−îc so s¸nh vµ c¸i so s¸nh. Tõ ®ã ph¸t hiÖn ra ®Æc ®iÓm cña ®èi t−îng ®−îc so s¸nh. Ch¼ng h¹n:

Nh÷ng ®ªm tr¨ng hiÒn tõ BiÓn nh− c« g¸i nhá ThÇm th× göi t©m t−

Quanh m¹n thuyÒn sãng vç (ThuyÒn vµ biÓn)

ë ®©y, c¬ së so s¸nh, tøc nÐt t−¬ng ®ång gi÷a c¸i ®−îc so s¸nh lµ biÓn vµ c¸i so s¸nh lµ c« g¸i nhá ®· ®−îc Èn giÊu ®i.

§Æc tÝnh cña c« g¸i nhá: h×nh thøc: nhá bÐ; tÝnh c¸ch: e lÖ, rôt rÌ, hiÒn dÞu; t©m hån:

®ang yªu, muèn ®−îc t©m t×nh, chia sÎ. Tõ nh÷ng ®Æc tÝnh nµy, nhµ th¬ ®· ®Ó “më” kh¶

n¨ng kh¸m ph¸, liªn t−ëng cho ®éc gi¶: biÓn e lÖ nh− c« g¸i nhá, biÓn kÝn ®¸o nh− c« g¸i nhá, biÓn dÞu dµng nh− c« g¸i nhá, biÓn duyªn d¸ng nh− c« g¸i nhá…

ë cÊu tróc so s¸nh nµy, Xu©n Quúnh th−êng dïng tõ so s¸nh mang tÝnh kh¼ng

®Þnh cao (lµ, b»ng,…) nh»m biÓu thÞ quan hÖ ®ång nhÊt hoµn toµn gi÷a hai vÕ, lµm t¨ng thªm gi¸ trÞ cña c¸i ®−îc so s¸nh. §Æc biÖt tõ lµ ®−îc sö dông víi tÇn sè lín nhÊt 45/145 tæng sè l−ît, vÝ dô:

Con tr¨n tinh trong truyÖn Th¹ch Sanh lµ loµi ®¸ng ghÐt

Tªn giÆc Ph¹m Nhan lµ gièng muçi v¾t trªn rõng (Chóng t«i)

Muçi, v¾t lµ lo¹i c«n trïng nhá bÐ chuyªn hót m¸u vµ g©y h¹i cho con ng−êi. Qua so s¸nh, nhµ th¬ h×nh dung tªn giÆc Ph¹m Nhan nh− gièng muçi v¾t trªn rõng kia chuyªn h¹i ng−êi, mang bao téi ¸c víi ®ång lo¹i, b»ng c¸ch nµy thÓ hiÖn th¸i ®é coi khinh, c¨m giËn.

CÊu tróc so s¸nh ®Çy ®ñ A + x + tss + B cã tÇn sè xuÊt hiÖn nhiÒu thø hai trong c¸c kiÓu cÊu tróc so s¸nh tu tõ. Víi kiÓu so s¸nh nµy, nhµ th¬ diÔn t¶ ®èi t−îng so s¸nh mét c¸ch s©u s¾c b»ng nh÷ng h×nh ¶nh cô thÓ, sinh

®éng, giµu tÝnh biÓu c¶m.

Ngµn x−a cho tíi mai sau

VÞnh xanh nh− thuë ban ®Çu t×nh yªu (T×nh ca trong vÞnh)

Çi ®−îc so s¸nh lµ vÞnh biÓn, çi so s¸nh lµ thuë ban ®Çu t×nh yªu, c¬ së so s¸nh lµ xanh, çi ®−îc so s¸nh nèi víi çi so s¸nh qua tõ so s¸nh nh−. Mµu xanh cña vÞnh biÓn, nãi réng h¬n lµ vÎ ®Ñp cña vÞnh biÓn

®−îc nhµ th¬ so s¸nh víi c¸i thuë ban ®Çu cña t×nh yªu ®«i løa. §ã lµ kho¶ng thêi gian

(4)

®Ñp, th¬ méng, lu«n ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên khã quªn trong lßng nh÷ng ng−êi ®ang yªu vµ ®·

yªu. So s¸nh vÞnh víi thuë ban ®Çu t×nh yªu ë tÝnh chÊt xanh cña nã, c©u th¬ ®−a ®Õn cho ng−êi ®äc mét c¶m nhËn míi mÎ vÒ thiªn nhiªn, kh¸i qu¸t hãa ®Õn møc cao nhÊt vÎ

®Ñp cña vÞnh biÓn: vÞnh biÓn ®Ñp, th¬ méng, khã quªn nh− thuë ban ®Çu t×nh yªu. MÆt kh¸c, ®Æt t×nh yªu ®èi s¸nh víi vÞnh biÓn, nhµ th¬ ®· bµy tá niÒm tin vµo t×nh yªu qua sù kh¼ng ®Þnh: t×nh yªu vµ vÎ ®Ñp cña t×nh yªu lµ vÜnh h»ng.

- B»ng so s¸nh, nhµ th¬ ®· mang ®Õn mét c¸ch nh×n míi mÎ vÒ ®èi t−îng qua sù diÔn

®¹t b»ng nh÷ng h×nh ¶nh ®éc ®¸o.

Cá bê ®ª rÊt l¹

Xanh nh− lµ chiªm bao (Con ch¶ biÕt

®−îc ®©u)

§©y lµ mét so s¸nh mang tÝnh ph¸t hiÖn.

H×nh ¶nh so s¸nh ®−îc gîi chø kh«ng ph¶i t¶. Cá bê ®ª ®−îc so s¸nh víi c¸i trõu t−îng lµ chiªm bao. Mµu xanh trong chiªm bao v×

thÕ kh«ng h¼n lµ mµu xanh cña thÞ gi¸c, ®ã lµ h×nh ¶nh cña thÕ giíi ¶o méng, lµ mµu xanh cña t©m lÝ, cña kÝ øc xa x−a. So s¸nh

®−a ta ®Õn thÕ giíi hoµi niÖm cña nhµ th¬, mµu xanh Êy hiÖn lªn trong niÒm th−¬ng, nçi nhí ®Ñp lung linh, k× ¶o.

Trong bµi th¬ Chåi biÕc, ng−êi ®äc b¾t gÆp mét h×nh ¶nh so s¸nh ®Ñp cña mét hån th¬

trong s¸ng, hån nhiªn:

L¸ vµng bay bay

Nh− ngµn c¸nh b−ím (Chåi biÕc)

H×nh ¶nh nh÷ng l¸ vµng bay xuèng kh«ng gian ®−îc cô thÓ ho¸ gièng nh− ngµn c¸nh b−ím s¾c mµu chao nghiªng trong tiÕt trêi mïa xu©n Êm ¸p.

HoÆc mét c©u th¬ kh¸c:

Lßng ta nh− c¸nh ®ång

Mµu xanh lµ m·i m·i (M−êi b¶y tuæi) Lßng ta lµ mét çi trõu t−îng ®−îc Xu©n Quúnh so s¸nh víi çnh ®ång trµn ngËp mµu xanh – mét sù vËt cô thÓ. NÐt t−¬ng ®ång gi÷a çi ®−îc so s¸nh vµ çi so s¸nh chÝnh lµ sù t−¬i non, trÎ trung cña con ng−êi vµ sù vËt. Lßng ta chÝnh lµ t©m hån cña nh÷ng chµng trai, c« g¸i løa tuæi m−êi b¶y trÎ trung, ®Çy nhiÖt huyÕt, lÝ t−ëng còng gièng nh− mµu xanh ®Çy søc sèng cña çnh ®ång réng lín.

Kh«ng chØ ®em l¹i gi¸ trÞ nhËn thøc, bªn c¹nh ®ã so s¸nh cßn gióp ta nhËn ra c¶m xóc, th¸i ®é cña t¸c gi¶ víi ®èi t−îng ®−îc miªu t¶, vÝ dô:

Hån c¸c anh lµ tµu l¸ cä

Lµ chiÕc b×nh, tÊm lôa cña quª ta

(Nh÷ng n¨m th¸ng kh«ng yªn) Çi ®−îc so s¸nh ë ®©y lµ linh hån cña nh÷ng chiÕn sÜ çch m¹ng, çi so s¸nh lµ tµu l¸ cä, chiÕc b×nh, tÊm lôa quª ta. So s¸nh ë

®©y mang ®Õn mét hµm ý: sù hi sinh cña çc anh lµ h÷u Ých, linh hån çc anh sÏ ho¸ th©n vµo nh÷ng g× gÇn gòi nhÊt, dung dÞ vµ h÷u Ých nhÊt trong cuéc sèng cña nh©n d©n. Bao trïm lªn c©u th¬ lµ lßng biÕt ¬n, kÝnh träng cña nhµ th¬ víi çc chiÕn sÜ.

Con yªu mÑ b»ng «ng trêi

Réng l¾m kh«ng bao giê hÕt (Con yªu mÑ) C©u th¬ cã mét sù so s¸nh thËt ngé nghÜnh: Con yªu mÑ b»ng «ng trêi. Trong con m¾t trÎ th¬, «ng trêi thËt réng lín, bao la,

«ng ë trªn ®Çu, th−êng xuyªn nh×n thÊy. Con yªu mÑ nhiÒu, mªnh m«ng nh− bÇu trêi vËy.

- Çi ®−îc so s¸nh vµ çi so s¸nh ®−îc t¸c gi¶ sö dông trong S©n ga chiÒu em ®i th−êng lµ nh÷ng h×nh ¶nh hÕt søc th©n thuéc, b×nh dÞ trong nÕp nghÜ, nÕp c¶m cña t©m hån ng−êi ViÖt. Çi ®−îc so s¸nh hiÖn lªn lµ nh©n vËt tr÷ t×nh: em, t«i, mÑ, anh... lµ thÕ giíi néi t©m cña con ng−êi: nçi nhí, nçi nhí anh, em nhí anh, hån çc anh, con yªu mÑ, lßng ta, th−¬ng anh, giÊc m¬, th−¬ng cha nhí mÑ, t×nh yªu, yªu th−¬ng, bao dung, vui, niÒm ®au ®ín, niÒm vui s−íng, lßng t«i, t×nh anh ®èi víi em...; çi ®−îc so s¸nh cßn lµ mét thÕ giíi tù nhiªn phong phó: mïa xu©n, hoµng h«n, hoa, biÓn, trêi xanh, tiÕng hãt, l¸

miÒn ®Êt, ng«i nhµ, nh÷ng con ®−êng, hÌ phè, c¸i b¶ng, con tµu, ga con tµu, chiÕn hµo...

C¸i so s¸nh hiÖn lªn trong th¬ Xu©n Quúnh lµ nh÷ng h×nh ¶nh cña thÕ giíi tù nhiªn ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh, mang tÝnh chuÈn mùc, ®Ñp ®Ï: tr¨ng, ngän löa, hoa ng©u, ®Çm

(5)

sen, löa ch¸y, çnh ®ång...; hay lµ nh÷ng biÓu t−îng ®Ñp thuéc vÒ thÕ giíi tinh thÇn, t×nh c¶m cña con ng−êi: l−¬ng t©m, t×nh yªu, thuë ban ®Çu t×nh yªu, chiªm bao, lêi thÒ, tÊm lßng em nhí vÒ anh, thuë m−êi s¸u tuæi, lßng c¨m thï, nçi nhí, lßng ng−êi, tiÕng h¸t lªn cao, lêi ru...; çi so s¸nh cßn lµ nh÷ng h×nh ¶nh gÇn gòi víi con ng−êi: çnh buåm, tµu cau, çnh b−ím, m¸i phè, c©y lóa, nhµnh cá óa, tµu l¸ cä, con dÕ, tiÕng c−êi, dßng th¬, sîi tãc...

Nh÷ng h×nh ¶nh Êy hiÖn ra trong so s¸nh víi mét vÎ ®Ñp riªng, b×nh dÞ mµ míi mÎ, quen thuéc mµ sèng ®éng vµ ®Ëm chÊt th¬.

§Ò tµi chÝnh trong tËp th¬ nµy lµ t×nh yªu. NÕu nh÷ng tËp th¬ tr−íc: Chåi biÕc, Hoa däc chiÕn hµo, Giã Lµo c¸t tr¾ng, Lêi ru trªn mÆt ®Êt, t×nh yªu ®−îc so s¸nh víi nh÷ng g× s«i næi, d÷ déi, ån µo, th× giê ®©y

®· ®i vµo chiÒu s©u vµ trÇm l¾ng víi nhiÒu cung bËc t×nh c¶m. Nh−ng xuyªn suèt vÉn lµ mét t×nh yªu say ®¾m, s©u nÆng kh«ng phai nh¹t. VÝ dô:

Em trë vÒ ®óng nghÜa tr¸i tim em Lµ m¸u thÞt ®êi th−êng ai ch¶ cã

VÉn ngõng ®Ëp khi cuéc ®êi kh«ng cßn n÷a

Nh−ng biÕt yªu anh c¶ khi chÕt ®i råi (Tù h¸t)

T×nh yªu nh− th¸ng n¨m

Mang giã nång n¾ng löa (Th¸ng n¨m) KiÓu so s¸nh nµy mang ®Ëm c¸i t«i tr÷

t×nh. T×nh yªu ®−îc cô thÓ hãa vµ so s¸nh víi th¸ng n¨m, mang vÎ ®Ñp cña sù say ®¾m, m·nh liÖt vµ nång nµn kh«ng nguéi t¾t cña con ng−êi.

Ngµn x−a cho tíi mai sau

VÞnh xanh nh− thuë ban ®Çu t×nh yªu (T×nh ca trong vÞnh) Xu©n Quúnh ®−a ®Õn cho ng−êi ®äc nh÷ng c¶m nhËn míi mÎ vÒ thiªn nhiªn qua viÖc so s¸nh vÞnh biÓn víi c¸i thuë ban ®Çu cña t×nh yªu. §»ng sau sù ®èi s¸nh t×nh yªu víi vÞnh biÓn lµ mét niÒm tin qua sù kh¼ng

®Þnh: t×nh yªu vµ vÎ ®Ñp cña t×nh yªu lµ vÜnh h»ng, nh− ®· nãi.

Quúnh lu«n dµnh t×nh yªu th−¬ng hÕt mùc cho con trÎ qua nh÷ng h×nh ¶nh so s¸nh ngé nghÜnh, hån nhiªn, ®¸ng yªu. §ã lµ phÐp so s¸nh qua nh÷ng c©u: Con yªu mÑ b»ng «ng trêi. Réng l¾m kh«ng bao giê hÕt … Con yªu mÑ b»ng Hµ Néi. §Ó nhí mÑ con ®i t×m

…Con yªu mÑ b»ng tr−êng häc. Suèt ngµy con ë ®Êy th«i. Lóc con häc, lóc con ch¬i. Lµ con còng ®Òu cã mÑ … µ mÑ ¬i cã con dÕ.

Lu«n trong bao diªm con ®©y. Më ra lµ con thÊy ngay. Con yªu mÑ b»ng con dÕ (Con yªu mÑ); C©y cao b»ng gang tay. L¸ cá b»ng sîi tãc. C¸i hoa b»ng c¸i cóc … TiÕng hãt trong b»ng n−íc. TiÕng hãt cao b»ng m©y ... T×nh yªu lµ lêi ru (ChuyÖn cæ tÝch vÒ loµi ng−êi)…

Nhê so s¸nh, nhµ th¬ cßn béc lé ®−îc c¶

con ng−êi – c¸i “t«i” cña chÝnh m×nh. §äc th¬

Xu©n Quúnh ta cã thÓ nhËn ra cuéc sèng ®êi th−êng cña chÞ trong ®ã. Yªu con ng−êi, yªu cuéc ®êi, yªu c¶ nh÷ng nçi khæ vµ niÒm vui trong cuéc sèng. Bëi vËy ta b¾t gÆp mäi tr¹ng th¸i t×nh c¶m trong th¬ chÞ qua phÐp so s¸nh. VÝ dô: Yªu th−¬ng lµ lßng anh. Bao dung lµ m¸i phè (M¸i phè); Nh÷ng lóc nµy anh ë bªn em. NiÒm vui s−íng trong ta lµ cã thËt. Nh− chiÕc ¸o trªn t−êng, nh− trang s¸ch. Nh− chïm hoa më c¸nh tr−íc hiªn nhµ (Nãi cïng anh)… §Æc biÖt, nçi nhí ®−îc trë

®i trë l¹i rÊt nhiÒu lÇn trong so s¸nh cña Xu©n Quúnh, vÝ dô: Nçi nhí cån nh− muèi x¸t. Nçi nhí nÆng nh− lêi thÒ (C¸t ë Cöa ViÖt); Em nhí anh chËp chên nh− ¸nh löa.

Trong ®ªm s©u nµo ai biÕt xa gÇn (Nh÷ng n¨m Êy); Vµ nçi nhí trë vÒ nh− löa ch¸y (Nhí c¸t); Nçi nhí anh, nçi nhí kh«n cïng (Kh«ng ®Ò)…

Qua nh÷ng h×nh ¶nh quen thuéc trong cuéc sèng b×nh dÞ, nh÷ng tr¹ng th¸i t©m hån trµn ngËp yªu th−¬ng vµ nhí mong cña con ng−êi ®· ®−a ta ®Õn víi mét thÕ giíi réng më trong th¬ Xu©n Quúnh, víi nh÷ng tr¨n trë, suy nghÜ, nh÷ng c¶m xóc gi¶n dÞ cña cuéc sèng mµ lu«n míi mÎ, ph¸t hiÖn qua nh÷ng liªn t−ëng bÊt ngê. Nh÷ng chÊt liÖu phong phó cña ®êi sèng, nh÷ng thø t−ëng nh− qu¸

quen thuéc cña cuéc sèng hµng ngµy bçng trë nªn sèng ®éng vµ giµu chÊt th¬.

3. T×m hiÓu cÊu tróc so s¸nh trong tËp th¬

(6)

gi¶ −a dïng nhÊt lµ hai kiÓu so s¸nh: A + tss + B, A + x + tss + B.

T×m hiÓu vÒ phÐp so s¸nh gióp ta tiÕp cËn

®¸ng l−u ý cña so s¸nh trong th¬ Xu©n Quúnh lµ çi ®−îc so s¸nh trong t−¬ng quan víi çi so s¸nh lµ nh÷ng sù vËt b×nh th−êng cña thÕ giíi kh¸ch quan, kh«ng n»m trong chuÈn mùc s½n cã. Trong th¬, t¸c gi¶ ®· s¸ng t¹o ra nh÷ng chuÈn mùc míi, kh¸m ph¸ míi nhê sù liªn t−ëng tõ çc sù vËt quen thuéc xung quanh m×nh. Nhµ th¬ ®· thæi hån vµo chóng, khiÕn chóng trë nªn sèng ®éng trong nh÷ng cÊu tróc so s¸nh cña m×nh. Tõ ®ã, cã thÓ thÊy ®−îc nÐt phong çch riªng cña Xu©n Quúnh, ®ã lµ sù thÓ hiÖn çi t«i tr÷ t×nh méc m¹c b×nh dÞ, yªu ®¾m say, nång nµn víi nhiÒu xóc c¶m suy t−. B»ng so s¸nh, t¸c gi¶

còng ®· ®Õn ®−îc víi tr¸i tim trÎ th¬, víi nh÷ng c©u hái tß mß c¸c em th−êng th¾c m¾c vµ nh÷ng lÝ gi¶i hÕt søc hån nhiªn, ngé nghÜnh, ng©y th¬ d−íi c¸i nh×n cña con trÎ.

Tµi liÖu tham kh¶o

1. NguyÔn Phan C¶nh (2006), Ng«n ng÷

th¬, Nxb VH, H.

2. §inh Trong L¹c (1998), Phong c¸ch häc tiÕng ViÖt, Nxb GD, H.

3. NguyÔn ThÕ LÞch (1988), C¸c yÕu tè vµ cÊu tróc so s¸nh nghÖ thuËt tiÕng ViÖt, sè phô cña Tc. Ng«n ng÷, sè 1.

4. Hoµng Kim Ngäc (2001), So s¸nh vµ c¸c ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ biÓu hiÖn quan hÖ so s¸nh trong ca dao – tôc ng÷ ViÖt Nam, KØ yÕu Ng÷ häc trÎ, H.

6. Cï §×nh Tó (1983), Phong c¸ch häc vµ

®Æc ®iÓm tu tõ tiÕng ViÖt, Nxb §H&THCN, H.

(Ban Biªn tËp nhËn bµi ngµy 17-04-2008)

(Khảo sát câu ngắn… tiếp theo trang 39) VD7:

“Nghĩa là suốt đời, tôi không lấy ai, chỉ sống trong cái thế giới mộng ảo của ái tình lí tưởng, của ái tình bất vong bất diệt.”

(Hồn bướm mơ tiên) Cũng không giống câu văn nhiều mệnh đề phụ mà trau chuốt của Nguyễn Tuân.

VD8:

“Nước con suối loanh quanh ở tỉnh lị Sơn La, qua bản Giàng, chạy qua bản Cọ, chạy qua Mường La, đến chỗ chân đèo Khan Phạ thì rút vào bí mật, nó chui vào lòng đá núi rồi lại xuất hiện ở phía bên kia chân đèo liên tiếp năm cái dốc ngoặt chữ chi gấp góc”

(Người lái đò sông Đà) 3. Kết luận

Bước vào thế giới ngôn ngữ Nam Cao, ta như bước vào một thế giới khác hẳn: đó là thế giới của sự súc tích và hiện đại. Sử dụng những câu văn ngắn, mạch văn Nam Cao không hề bị đứt quãng, rời rạc, thiếu logic. Ngược lại, đó là thứ ngôn ngữ cực kì sống động, đi thẳng vào cốt lõi của sự thật khiến cho nó luôn tạo ra được sự hấp dẫn đối với nhiều thế hệ người đọc.

Kiểu câu văn ngắn, cộc là một là một đặc điểm phong cách ngôn ngữ Nam Cao. Chúng có vai trò dồn nén lượng thông tin lớn,phản ánh hiện thực khốc liệt,bức bối của xã hội thời đó, giàu sức biểu đạt và tính biểu cảm. Đồng thời, đó cũng là kiểu câu mang tính hiện đại, nên có thể nói rằng chính những câu văn ngắn này làm nên chất giọng riêng của Nam Cao.

Tài liệu tham khảo

1. Cù Đình Tú, Lê Anh Hiền, Nguyễn Thái Hòa, Võ Bình, Phong cách học tiếng Việt, NxbGD, 1982.

2. Nguyễn Văn Hạnh, Nam Cao một đời người, một đời văn, NXBGD, H,1993.

3. Nguyễn Minh Thuyết, Thành phần câu tiếng Việt, Nxb ĐHQG.

4. Phương Ngân (tuyển chọn và biên soạn), Nam Cao nhà văn hiện thực xuất sắc, Nxb VHTT, H, 2003.

5. Truyện ngắn Nam Cao, Nxb VH, H, 2003.

(Ban Biªn tập nhận bài ngày 14-07-2009)