Thöïc haønh vaø moät soá yeáu toá lieân quan tôùi giaùm saùt dòch döïa vaøo coäng ñoàng cuûa coäng taùc vieân y teá vaø thuù y taïi 24 xaõ döï aùn
cuûa tænh Höng Yeân naêm 2012
Hoaøng Vaên Thaéng (*), Phaïm Trí Duõng (**)
Nghieân cöùu ñöôïc thöïc hieän treân 250 coäng taùc vieân (CTV) y teá vaø thuù y tham gia moâ hình giaùm saùt dòch döïa vaøo coäng ñoàng do Cô quan phaùt trieån quoác teá Hoa Kyø (USAD) taøi trôï. Phöông phaùp ñònh löôïng keát hôïp vôùi ñònh tính ñöôïc söû duïng ñeå tìm hieåu vieäc thöïc haønh giaùm saùt dòch cuûa CTV vaø caùc yeáu toá lieân quan. Keát quaû nghieân cöùu cho thaáy: Trung bình soá hoä gia ñình (HGÑ) ñöôïc caùc CTV thaêm haøng thaùng laø khoaûng 31 hoä; caùc CTV naém baét tình hình dòch beänh töø nhieàu nguoàn thoâng tin khaùc nhau nhöng chuû yeáu qua 3 nguoàn chính ñoù laø: thaêm HGÑ (treân 96%), thoâng baùo bôûi ngöôøi daân (treân 94%) vaø töø tin ñoàn ôû coäng ñoàng (treân 82%). Tyû leä baùo caùo sôùm cuûa CTV y teá cao hôn so vôùi CTV thuù y (98,0% so vôùi 83,3%). Tyû leä CTV y teá vaø thuù y coù thöïc haønh ñaït veà CBS laàn löôït chieám 79,7% vaø 72,6% . Caùc yeáu toá lieân quan ñeán thöïc haønh CBS cuûa CTV ñöôïc chia thaønh 3 nhoùm yeáu toá: Yeáu toá caù nhaân (Nhaän thöùc veà vai troø giaùm saùt dòch, kieâm nhieäm coâng vieäc taïi ñòa phöông, thu nhaäp cuûa coäng taùc vieân); Yeáu toá dòch beänh (Söï phuø hôïp vaø möùc ñoä traàm troïng cuûa caùc beänh caàn baùo caùo); Yeáu toá moâi tröôøng hoã trôï (Chöùng chæ coâng nhaän laø CTV döï aùn; Söï tin töôûng vaø uûng hoä cuûa coäng ñoàng; söï phaûn hoài thoâng tin vaø hoã trôï cuûa tuyeán treân; söï hoã trôï cuûa döï aùn). Khuyeán nghò: Caàn nghieân cöùu xaây döïng keá hoaïch duy trì vaø môû roäng maïng löôùi CTV; ñeà xuaát vôùi UÛy ban nhaân daân tænh phaân boå ngaân saùch cho hoaït ñoäng giaùm saùt dòch, trong ñoù coù phuï caáp haøng thaùng cho maïng löôùi CTV thuù y.
Töø khoùa: Coäng taùc vieân, beänh truyeàn nhieãm, dòch beänh, giaùm saùt dòch döïa vaøo coäng ñoàng.
Health and veterinary collaborators' practice on community based surveillance and related
factors in 24 project communes in Hung Yen province in 2012
Hoang Van Thang (*), Pham Tri Dung (**)
This study was conducted on 250 health and veterinary collaborators participating in Community Based Surveillance (CBS) model sponsored by USAID. Quantitative methods in combination with
qualitative methods were used to explore practice on CBS and related factors. The study shows that an average of 31 households was visited by collaborators.They collected epidemic information through different sources, mainly through home visits (>96%), report from local people (>94%) and rumors from the community. The rate of early reporting by health collaborators was higher than that by veterinary collaborators (98.0% vs 83.3%). Health collaborators and veterinary collaborators with adequate practice of CBS accounted for 79.7% and 72.6%, respectively. Factors related to the practice of CBS by collaborators were divided into 3 categories: individual factors (awareness of their role in epidemic surveillance; being in charge of more than one task in local areas; income);
epidemic factors (suitability and severity of diseases which need reporting); supportive factors (certificates for collaborators; trust and support from the local community; feedback and support from higher level and project support). Recommendations: A plan should be made for replication and sustainability of collaborators network. It is necessary to propose Hung Yen Provincial People's Committee to extract budgets for epidemic surveillance, including monthly stipend for veterinary collaborators.
Key words: collaborators, communicable disease, epidemic, community based surveillance.
Taùc giaû:
(*) CN. Hoaøng Vaên Thaéng - Trung taâm Nghieân cöùu söùc khoûe coäng ñoàng vaø phoøng choáng chaán thöông (CCHIP). Email: [email protected]
(**) PGS.TS. Phaïm Trí Duõng - Tröôûng boä moân Quaûn lyù Döôïc - Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng.
Email: [email protected]
1. Ñaët vaán ñeà
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, caùc chæ soá y teá cuûa Vieät Nam ñaõ ñöôïc caûi thieän moät caùch caên baûn, maëc duø Vieät Nam phaûi ñoái maët vôùi nhieàu vaán ñeà y teá töông ñoái môùi, trong ñoù coù Cuùm gia caàm vaãn coøn laø moái ñe doïa nghieäm troïng ñoái vôùi neàn y teá coâng coäng cuûa ñaát nöôùc. Caùc beänh nhö taû vaø soát Dengue/ soát xuaát huyeát Dengue vaãn ñang xuaát hieän vaø aûnh höôûng tôùi söùc khoûe cuûa ngöôøi daân [2], [3]. Song song vôùi ñoù, caùc beänh truyeàn nhieãm ôû vaät nuoâi cuõng ñang coù chieàu höôùng dieãn bieán heát söùc phöùc taïp gaây thieät haïi lôùn veà kinh teá cuûa quoác gia [1]. Taát caû ñeàu laø nhöõng thaùch thöùc ñoái vôùi ngaønh Y teá vaø Thuù y cuûa ñaát nöôùc. Nhöõng thaùch thöùc naøy ñoøi hoûi phaûi coù moät heä thoáng vôùi nhöõng chieán löôïc toát hôn, söï coäng taùc chaët cheõ hôn ñeå ñoái phoù vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm ôû ngöôøi vaø vaät nuoâi moät caùch coù hieäu quaû [3]. Trong ñoù, khaâu giaùm saùt thöôøng xuyeân vaø baùo caùo caùc beänh truyeàn nhieãm ñöôïc coi laø yeáu toá then choát trong coâng taùc phoøng vaø choáng caùc beänh naøy. Treân thöïc teá, heä thoáng giaùm saùt caùc beänh truyeàn nhieãm
gaây dòch ôû ngöôøi vaø ñoäng vaät ñaõ ñöôïc thieát laäp vaø hoaït ñoäng thöôøng xuyeân ôû Vieät Nam [3], [5]. Tuy nhieân, khaâu giaùm saùt, phaùt hieän vaø baùo caùo dòch beänh töø coäng ñoàng (ngöôøi daân, nhaân vieân y teá vaø thuù y tuyeán thoân/aáp/ baûn, hieäu thuoác…) hieän vaãn ñang laø khaâu yeáu [3], [4]. Ñieàu naøy daãn tôùi tình traïng nhieàu daáu hieäu beänh dòch caàn ñöôïc giaùm saùt, khai baùo ñaõ bò boû soùt hoaëc thoâng tin chöa chính xaùc ñaõ gaây raát nhieàu khoù khaên trong coâng taùc kieåm soaùt beänh.
Thöïc teá naøy ñaët ra yeâu caàu xaây döïng moät heä thoáng/moâ hình giaùm saùt beänh truyeàn nhieãm döïa vaøo coäng ñoàng (Community Based Surveillance- CBS) [4], [9],[10].
Döï aùn Saùng kieán Cuùm gia caàm vaø ñaïi dòch (APII) baét ñaàu trieån khai moâ hình CBS töø naêm 2010 taïi 5 tænh cuûa Vieät Nam, trong ñoù coù tænh Höng Yeân.
Böôùc ñaàu moâ hình chæ taäp trung ñoái vôùi beänh Cuùm gia caàm. Trong giai ñoaïn töø 10/2010 tôùi 10/2011, moâ hình CBS ñöôïc môû roäng ñeå giaùm saùt theâm moät soá beänh ôû ngöôøi vaø ôû vaät nuoâi nhaèm taïo söï keát noái chaët cheõ vôùi heä thoáng giaùm saùt vaø caûnh baùo sôùm cuûa
quoác gia. Trong moâ hình CBS naøy, caùc CTV y teá vaø thuù y ñoùng vai troø raát quan troïng trong vieäc phaùt hieän sôùm vaø baùo caùo nhanh caùc tröôøng hôïp nghi ngôø dòch leân tuyeán treân giuùp cho coâng taùc phoøng choáng dòch ñöôïc kòp thôøi vaø hieäu quaû [4]; [9]. Ñeå cung caáp theâm caùc thoâng tin cho vieäc trieån khai moâ hình CBS moät caùch hieäu quaû vaø beàn vöõng, chuùng toâi tieán haønh nghieân cöùu treân nhoùm CTV taïi 24 xaõ döï aùn cuûa tænh Höng Yeân vôùi muïc tieâu "Tìm hieåu thöïc haønh vaø moät soá yeáu toá lieân quan tôùi giaùm saùt dòch döïa vaøo coäng ñoàng cuûa coäng taùc vieân y teá vaø thuù y".
2. Phöông phaùp nghieân cöùu
2.1. Ñoái töôïng nghieân cöùu
- Ñoái töôïng nghieân cöùu chính: 250 CTV y teá (142 ngöôøi) vaø thuù y (108 ngöôøi) tham gia moâ hình CBS taïi 24 xaõ döï aùn thuoäc 5 huyeän cuûa tænh Höng Yeân.
+ Caùc tieâu chí löïa choïn: (i) Caùc ñoái töôïng coù teân trong quyeát ñònh cuûa UÛy ban nhaân daân xaõ veà vieäc coâng nhaän maïng löôùi CTV cuûa döï aùn; (ii) hieän vaãn ñang tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng cuûa döï aùn; (iii) ñoàng yù tham gia vaøo nghieân cöùu.
- Caùc ñoái töôïng nghieân cöùu khaùc: Ñaïi dieän Trung taâm Y teá döï phoøng (TTYTDP), Traïm thuù y huyeän; Tröôûng Traïm y teá (TYT) vaø Ban thuù y (BTY) xaõ; ñaïi dieän caùc HGÑ taïi ñòa baøn döï aùn.
2.2. Phöông phaùp nghieân cöùu
- Nghieân cöùu söû duïng phöông phaùp caét ngang coù phaân tích, keát hôïp ñònh löôïng vaø ñònh tính.
- Thôøi gian nghieân cöùu: tieán haønh töø 06/2011- 09/2011.
- Phöông phaùp ñònh löôïng: Choïn maãu toaøn boä CTV theo caùc tieâu chí löïa choïn.
- Phöông phaùp ñònh tính: thöïc hieän phoûng vaán saâu vaø thaûo luaän nhoùm
+ Phoûng vaán saâu (PVS): 4 cuoäc, ñoái töôïng PVS laø caùc caùn boä phuï traùch giaùm saùt vaø toång hôïp baùo caùo hoaït ñoäng CBS cuûa TTYTDP vaø TTY huyeän.
+ Thaûo luaän nhoùm (TLN): 8 cuoäc, ñoái töôïng TLN laø caùc tröôûng TYT vaø BTY xaõ, CTV y teá vaø thuù y; ñaïi ñieän caùc hoä chaên nuoâi lôùn, vöøa vaø nhoû.
- Khaùi nieäm söû duïng trong nghieân cöùu:
- Giaùm saùt dòch döïa vaøo coäng ñoàng laø thu thaäp, baùo caùo thoâng tin veà dòch beänh vaø caùc söï kieän lieân quan ñeán söùc khoûe cuûa coäng ñoàng moät caùch lieân tuïc
vaø coù heä thoáng bôûi caùc thaønh vieân trong coäng ñoàng.
3. Keát quaû nghieân cöùu
3.1. Thöïc haønh giaùm saùt dòch
CTV phuï traùch trung bình 342 HGÑ trong 1 thoân, ít nhaát laø 100 hoä vaø nhieàu nhaát laø 1500 hoä.
Trung bình haøng thaùng, caùc CTV ñi thaêm khoaûng 31 HGÑ. Caùc CTV phuï traùch caùc thoân lôùn cho bieát hoï thöôøng saép xeáp ñeå thaêm luaân phieân caùc HGÑ taïi ñòa baøn hoï phuï traùch. Khi thaêm HGÑ caùc CTV ñöôïc yeâu caàu thöïc hieän 5 hoaït ñoäng ñeå giaùm saùt tình hình dòch beänh ôû ngöôøi vaø ôû vaät nuoâi bao goàm: quan saùt ñaøn vaät nuoâi, chuoàng traïi; tö vaán veà caùch phoøng dòch;
tìm hieåu caùc tröôøng hôïp oám/cheát ôû ngöôøi hoaëc vaät nuoâi; ñieàn vaøo maãu baùo caùo giaùm saùt. Phaàn lôùn caùc CTV ñaõ thöïc hieän ñöôïc töø 4-5 hoaït ñoäng yeâu caàu (80%).
"…Mình khoâng chæ hoûi khoâng ñaâu, maø phaûi vaøo chuoàng gaø, chuoàng vòt cuûa ngöôøi ta ñeå xem ngöôøi ta coù ñaûm baûo veä sinh chuoàng traïi hay khoâng nöõa…" - TLN CTV thuù y huyeän Phuû Cöø
Qua bieåu ñoà 1 cho thaáy caùc CTV thu thaäp thoâng tin dòch beänh töø nhieàu nguoàn khaùc nhau, nhöng chuû yeáu laø thoâng qua thaêm HGÑ (treân 96%), ñöôïc HGÑ thoâng baùo (treân 94%) vaø töø caùc tin ñoàn coäng ñoàng (treân 82%). Caùc thoâng tin ñònh tính cuõng cho keát quaû khaù töông ñoàng.
"…Hoï coù ñi nhieàu tôùi caùc HGÑ trong thoân. Coù khi vaøo thaêm nhaø ngöôøi naøy ngöôøi kia nhöng coù khi chæ hoûi han doïc ñöôøng…"- TLN HGD xaõ Hoàng Tieán
"…Caùc thoâng tin ví duï nhö laø moät buoåi saùng ra chôï mua thöùc aên chaúng haïn, coù ngöôøi baûo laø ôû nhaø oâng kia laø khoâng may coù con gaø hay laø con vòt noù bò laøm sao ñaáy laø mình cuõng chaïy ñeán hoûi thaêm xem laø vòt gaø nhö theá naøo. …"- TLN CTV thuù y huyeän Tieân Löõ.
Bieàu ñoà 1. Caùc nguoàn thoâng tin thu thaäp
Hình thöùc baùo caùo qua ñieän thoaïi chieám tyû leä nhieàu nhaát vôùi 97,2%, tieáp ñeán laø baùo caùo baèng maãu baùo caùo cuûa döï aùn chieám 86%. Tyû leä caùc CTV y teá noäp maãu baùo caùo cao hôn 10% so vôùi caùc CTV thuù y. Baùo caùo tröïc tieáp chieám tyû leä thaáp hôn so vôùi hai hình thöùc baùo coøn laïi vôùi 64,86%. Ghi nhaän qua TLN cuõng cho thaáy coù keát quaû töông töï veà hình thöùc baùo caùo cuûa CTV. Baùo caùo nhanh baèng ñieän thoaïi ñöôïc CTV söû duïng phoå bieán vì caùc lyù do "thoâng tin kòp thôøi", "ñôõ maát coâng ñi laïi" vaø "nhanh".
"…Baây giôø thì cöù phaùt hieän tröôøng hôïp nghi ngôø dòch naøo laø baùo ngay thoâi, maïng löôùi laøm vieäc baây giôø cuõng tieän laém vöøa baùo qua ñieän thoaïi, vöøa qua gaëp tröïc tieáp luoân…"- TLN CTV thuù y huyeän Tieân Löõ.
Khi phaùt hieän caùc tröôøng hôïp nghi ngôø dòch taïi ñòa baøn phuï traùch, caùc CTV ñöôïc yeâu caàu phaûi baùo caùo ngay laäp töùc cho caùn boä chuyeân traùch taïi xaõ. Tyû leä baùo caùo sôùm (ngay laäp töùc) cuûa CTV y teá cao hôn nhieàu so vôùi CTV thuù y (98,0% so vôùi 83,3%). Ñaùng chuù yù laø coù tôùi 12,7% CTV thuù y chôø tôùi cuoái thaùng môùi baùo caùo qua cuoäc hoïp giao ban. Keát quaû thaûo luaän nhoùm cuõng cho bieát phaàn lôùn caùc CTV cho raèng vieäc baùo caùo sôùm caùc tröôïng hôïp nghi ngôø dòch laø raát caàn thieát.
"…Khi coù tröôøng hôïp nghi ngôø dòch laø toâi phaûi baùo xaõ ngay baèng ñieän thoaïi cho nhanh, chöù ñeå laâu queân roài coù chuyeän gì xaûy ra mình laïi phaûi chòu traùch nhieäm thì phieàn laém…"- TLN CTV thuù y huyeän Phuû Cöø.
"…ñaàu tieân laø phaûi baùo caùo baèng ñieän thoaïi tröôùc cho kòp öùng phoù sau ñoù thì mình môùi laøm baùo caùo roài göûi sau…"- TLN CTV y teá huyeän Tieân Löõ.
Qua bieåu ñoà 3 cho thaáy tyû leä caùc CTV tham gia hoïp giao ban chieám tyû leä khaù cao (99,3% ôû CTV y teá vaø 98% ñoái vôùi CTV thuù y). Caùc CTV ñöôïc yeâu
caàu phaûi baùo caùo tình hình dòch beänh taïi thoân maø hoï phuï traùch, ñoàng thôøi göûi maãu baùo caùo ñeå xaõ toång hôïp. Qua phaân tích cho thaáy tyû leä CTV noäp baùo caùo thaùng theo maãu cuûa döï aùn laø 83,8% ôû caùc CTV y teá vaø 79,4% ôû caùc CTV thuù y. Ña soá CTV vaø caùn boä y teá, thuù y xaõ cho raèng vieäc toå chöùc hoïp giao ban maïng löôùi haøng thaùng nhö vaäy laø raát caàn thieát, vöøa ñeå naâng cao vai troø, traùch nhieäm cuûa caùc CTV trong vieäc giaùm saùt dòch ñoàng thôøi cuõng hoã trôï chuyeân moân cho CTV ñeå caûi thieän vieäc phaùt hieän caùc tröôøng hôïp nghi ngôø dòch taïi coäng ñoàng.
Thöïc haønh chung ñöôïc toång hôïp töø caùc hoaït ñoäng cuûa CTV bao goàm: thaêm vaø thöïc hieän caùc hoaït ñoäng yeâu caàu khi thaêm HGÑ, thu thaäp thoâng tin tình dòch dòch beänh, hoïp giao ban, baùo caùo tình hình dòch beänh vaø tham gia coâng taùc phoøng dòch taïi ñòa phöông. Thöïc haønh chung ñöôïc chia laøm 2 möùc ñoä ñeå ñaùnh giaù hoaït ñoäng cuûa CTV khi tham gia moâ hình CBS. Tyû leä CTV coù thöïc haønh ñaït chieám 76,80%. Tyû leä naøy ôû CTV y teá cao hôn 5% so vôùi caùc CTV thuù y.
3.2. Moät soá yeáu toá lieân quan ñeán thöïc haønh CBS cuûa CTV
Döïa treân caùc thoâng tin thu ñöôïc töø TLN vaø PVS, Bieåu ñoà 2. Hình thöùc baùo caùo
Bieåu ñoà 3. Caùc hoaït ñoäng thöïc hieän haøng thaùng
Bieåu ñoà 4. Thöïc haønh chung cuûa ñoái töôïng veà giaùm saùt dòch döïa vaøo coäng ñoàng
chuùng toâi toång hôïp ñöôïc moät soá yeáu toá lieân quan ñeán thöïc haønh CBS cuûa CTV qua sô ñoà döôùi ñaây:
3.3.1. Yeáu toá caù nhaân
Nhaän thöùc veà vai troø giaùm saùt dòch
Theo keát quaû phaân tích ñònh löôïng, caùc CTV coù kieán thöùc ñaït seõ coù thöïc haønh ñaït cao hôn so vôùi caùc CTV coù kieán thöùc khoâng ñaït (cuï theå laø 1,6 laàn ôû CTV y teá vaø 1,4 laàn ôû CTV thuù y). Toång hôïp caùc thoâng tin ñònh tính cuõng cho thaáy, coù tôùi 2/3 CTV tham gia TLN coù theå neâu roõ ñöôïc caùc coâng vieäc hoï thöïc hieän khi tham gia vaøo maïng löôùi CTV cuûa döï aùn, töø vieäc thu thaäp thoâng tin nhö theá naøo, baùo caùo cho ai, caùch thöùc baùo caùo cho tôùi vieäc ghi cheùp vaø xöû trí khi phaùt hieän dòch beänh nghi ngôø taïi ñòa baøn hoï phuï traùch.
"…Töø khi tham gia caùi döï aùn naøy thì caùi vai troø traùch nhieäm cuûa mình quan troïng hôn vì mình phaûi thöôøng xuyeân ñeán thaêm hoä gia ñình thì mình môùi phaùt hieän ñöôïc dòch beänh, môùi thu thaäp ñöôïc thoâng tin ñeå baùo caùo…"- TLN CTV y teá huyeän Phuû Cöø
"…Coäng taùc vieân chuùng toâi laø coù caùi vai troø raát lôùn. Taïi vì chuùng toâi laø nhöõng ngöôøi saùt daân nhaát, cho neân laø raát quan troïng trong vieäc baùo caùo dòch beänh leân treân, treân môùi naém baét ñöôïc kòp thôøi ñeå vaây vaø phoøng choáng…" - TLN coäng taùc vieân thuù y huyeän Tieân Löõ
Kieâm nhieäm theâm coâng vieäc taïi ñòa phöông Ña phaàn caùc CTV tröôùc khi tham gia döï aùn hoï ñeàu ñaûm traùch caùc coâng vieäc coäng ñoàng taïi ñòa phöông nhö y teá thoân, thuù y vieân, CTV daân soá, dinh döôõng, moät soá ít laøm tröôûng/phoù thoân, caùn boä hoäi phuï nöõ… Qua TLN cuõng cho thaáy chính söï kieâm nhieäm naøy giuùp cho vieäc thöïc hieän caùc hoaït ñoäng giaùm saùt dòch cuûa CTV ñöôïc ñeàu ñaën hôn, giaûm bôùt gaùnh naëng coâng vieäc cho hoï. Moät soá CTV giaûi thích raèng tröôùc khi tham gia döï aùn, hoï ñaõ thöïc hieän caùc
coâng vieäc lieân quan tôùi thaêm HGÑ taïi thoân/aáp maø hoï phuï traùch neân khi coù döï aùn hoï chæ vieäc loàng gheùp theâm caùc coâng vieäc döï aùn giao neân cuõng khoâng gaây trôû ngaïi hay theâm gaùnh naëng coâng vieäc cho hoï.
"…Chuùng toâi ôû ñaây laø ñeàu kieâm nhieäm chöù neáu baûo laø ñoäc laøm coäng taùc vieân thuù y laø khoâng coù ñaâu vì kinh phí thaáp quaù maø laïi maát nhieàu thôøi gian …"- TLN CTV thuù y huyeän Tieân Löõ
"…Ñi laøm phaûi keát hôïp chöù khoâng laáy ñaâu ra thôøi gian, nhö ñi thaêm hoä vöøa nhaéc nhôû lòch tieâm chuûng vöøa hoûi thaêm tình hình beänh taät luoân…"- TLN CTV y teá huyeän Kim Ñoäng.
Thu nhaäp cuûa CTV
Ghi nhaän qua caùc cuoäc TLN cho thaáy, coù söï khaùc bieät veà yeáu toá thu nhaäp ôû caùc CTV y teá vaø thuù y, maëc duø keát quaû phaân tích ñònh löôïng ñaõ chæ ra raèng thu nhaäp bình quaân haøng thaùng ôû caû 2 ñoái töôïng naøy ít coù söï cheânh leäch (khoaûng 46% coù thu nhaäp döôùi 500.000 ñ/1 thaùng). Tuy nhieân, caùc CTV y teá maø ña phaàn laø caùc y teá thoân ñöôïc nhaän löông töø ngaønh y teá laø 240.000 ñoàng/thaùng (0,3 löông cô baûn) coøn caùc CTV thuù y thì khoâng coù cheá ñoä naøy. Ñieàu naøy lyù giaûi moät phaàn cho keát quaû phaân tích ñònh löôïng, tyû leä CTV y teá coù thöïc haønh ñaït laø 79,7% cao hôn 7% so vôùi caùc CTV thuù y. Keát quaû ñònh tính cuõng cho thaáy coù caùc yù kieán töông ñoàng lieân quan ñeán khía caïnh naøy.
"…Thuù y chuùng toâi thì khoå hôn caùi anh y teá, y teá thoân coù löông neân vieäc ñieàu ñoäng tham gia giaùm saùt caùc beänh dòch do döï aùn yeâu caàu noù deã hôn. Coøn chuùng toâi laém luùc bieát CTV laøm chöa toát cuõng chæ daùm nhaéc nhôû thoâi, sôï hoï töï aùi boû luoân thì laïi meät cho mình …"- TLN tröôûng BTY caùc xaõ thuoäc huyeän Tieân Löõ
"…Coäng taùc vieân thuù y ôû döôùi cô sôû laø baây giôø chöa coù moät ñoàng phuï caáp naøo caû. Theá neân laø neáu nhö nhaø nöôùc coù phuï caáp thì caùi tinh thaàn traùch nhieäm thì chaéc laø noù seõ cao hôn. Chöù coøn baây giôø khoâng coøn caùi phuï caáp naøy thì cuõng khoù khaên cho ban thuù y ôû döôùi xaõ. Caùc hoaït ñoäng noù seõ khoù khaên vaø bò giaùn ñoaïn…"- TLN Tröôûng BTY huyeän Tieân Löõ.
3.3.2. Yeáu toá dòch beänh
Söï phuø hôïp cuûa caùc beänh caàn baùo caùo
Caùc beänh ñang aùp duïng trong moâ hình giaùm saùt dòch beänh cuûa döï aùn APII ñeàu thuoäc danh saùch caùc beänh truyeàn nhieãm caàn baùo caùo cuûa caû 2 ngaønh y teá Sô ñoà 1. Caùc yeáu toá lieân quan ñeán thöïc haønh giaùm
saùt dòch cuûa CTV
(Baùo caùo 24 beänh truyeàn nhieãm) vaø thuù y (baùo caùo caùc beänh truyeàn nhieãm ôû vaät nuoâi). Söï phuø hôïp cuûa caùc beänh caàn baùo caùo cuûa döï aùn taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc thöïc hieän caùc hoaït ñoäng giaùm saùt dòch cuûa caùc CTV taïi ñòa phöông. Ñaëc bieät moät soá CTV ñaõ tham döï caùc lôùp taäp huaán veà caùc beänh naøy do nhaø nöôùc toå chöùc neân hoï coù nhaän thöùc khaù roõ veà "söï nguy hieåm", "tính chaát laây lan" cuûa beänh. Ngoaøi ra caùc beänh naøy cuõng ñöôïc thoâng tin roäng raõi qua caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng vaø ñöôïc coäng ñoàng quan taâm do chuùng aûnh höôûng tröïc tieáp tôùi söùc khoûe cuûa hoï vaø gaây thieät haïi veà kinh teá cho caùc hoä chaên nuoâi.
"…Caùc beänh naøy laø caùc beänh truyeàn nhieãm nguy hieåm ôû gia caàm, gia suùc, gaây thieät haïi cho kinh teá cuûa caùc HGÑ neân chuùng toâi raát quan taâm vaø thöïc hieän giaùm saùt nghieâm tuùc…" - TLN CTV thuù y huyeän Tieân Löõ
"…Caùc y teá thoân cuõng töøng ñöôïc hoïc qua caùc beänh naøy roài, giôø döï aùn laïi taäp trung vaøo thì toát quaù coøn gì…"- TLN tröôûng TYT caùc xaõ huyeän Tieân Löõ.
Möùc ñoä traàm troïng cuûa beänh
Maëc duø yeáu toá naøy khoâng ñöôïc phaân tích ôû ñieàu tra ñònh löôïng, nhöng qua toång hôïp caùc thoâng tin ñònh tính cho thaáy möùc ñoä traàm troïng cuûa beänh coù taùc ñoäng tôùi vieäc caùc CTV coù baùo caùo hay khoâng baùo caùo leân tuyeán treân. Haàu heát ñeàu cho raèng neáu hoï phaùt hieän nhöõng ca beänh naëng thì seõ baùo caùo sôùm, ngay laäp töùc cho caùn boä y teá, thuù y xaõ. Ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp nheï, maëc duø vaãn naèm trong dieän phaûi baùo caùo nhöng moät soá CTV thöôøng giöõ laïi ñeå ñieàu trò vaø baùo caùo sau, ñaëc bieät laø caùc CTV thuù y nhöõng ngöôøi haønh ngheà thuù y tö nhaân.
"…Thöôøng laø baùo caùo nhöõng tröôøng hôïp nhöõng ñaøn bò naëng, hoaëc laø nhöõng nôi bò naëng thì coù theå baùo caùo tröôùc, coøn nheï thì mình chöõa cuõng ñöôïc maø…" - TLN CTV thuù y huyeän Tieân Löõ.
Trong 4 beänh caàn phaûi baùo caùo ôû ngöôøi, caùc CTV y teá cuõng caên cöù vaøo möùc ñoä traàm troïng cuûa beänh ñeå baùo caùo, ñaëc bieät ñoái vôùi hoäi chöùng cuùm muøa. Do tính chaát maéc thöôøng xuyeân cuûa beänh neân hoï chæ baùo caùc ca naëng, coøn nhöõng tröôøng hôïp nheï thì thöôøng boû qua, hoaëc neáu coù baùo thì chæ baùo vôùi soá löôïng thaáp.
"…Mình chæ baùo caùo khoaûng 30%, chæ nhöõng tröôøng hôïp naëng thì mình môùi baùo caùo thoâi, coøn nhöõng tröôøng hôïp caûm cuùm bình thöôøng, ví duï hoâm
nay ngöôøi ta bò nhöng coù khi toái ngöôøi ta khoûi thì baùo caùo laøm gì..."- TLN CTV y teá huyeän Phuû Cöø
3.3.3. Yeáu toá moâi tröôøng hoã trôï Chöùng chæ coâng nhaän laø CTV döï aùn
Caùc CTV khi tham gia vaøo maïng löôùi cuûa döï aùn ñöôïc UBND xaõ caáp cho chöùng chæ coâng nhaän laø CTV cuûa moâ hình giaùm saùt dòch döïa vaøo coäng ñoàng.
Vieäc coâng nhaän chính thöùc naøy laø moät yeáu toá thuaän lôïi giuùp cho vieäc thöïc hieän caùc hoaït ñoäng giaùm saùt dòch cuûa CTV taïi ñòa phöông ñöôïc hieäu quaû hôn. Hoï cho raèng vieäc ñöôïc coâng nhaän laø CTV cuûa döï aùn raát coù yù nghóa ñoái vôùi hoï, ñaëc bieät laø caùc CTV thuù y khi maø maïng löôùi thuù y chöa ñöôïc trieån khai vaø hoaït ñoäng maïnh meõ ôû möùc ñoä coäng ñoàng. Keát quaû nghieân cöùu ñònh tính cho thaáy nhieàu CTV baøy toû nieàm vui khi ñöôïc löïa choïn laøm coäng taùc vieân, hoï caûm thaáy coù vai troø vaø traùch nhieäm hôn trong vieäc thöïc hieän hoaït ñoäng giaùm saùt dòch. Khoâng nhöõng theá khi ñöôïc löïa choïn laøm CTV vaø ñöôïc thoâng baùo roäng raõi tôùi coäng ñoàng, ngöôøi daân tin töôûng hoï hôn vaø saün saøng cung caáp cho hoï caùc thoâng tin dòch beänh hoaëc caàn söï tö vaán trong vieäc phoøng choáng dòch.
"…Khi maø ñaõ ñöôïc coâng nhaän laø coäng taùc vieân cuûa caùi chöông trình naøy thì chuùng toâi caøng thaáy ñöôïc heát caùi traùch nhieäm cuûa mình. Moät laø ñoái vôùi gia ñình mình vaø hai laø ñoái vôùi coäng ñoàng mình thì caøng phaûi coá gaéng hôn ñeå hoaøn thaønh nhieäm vuï…"- TLN CTV thuù y huyeän Phuû Cöø.
"…Theo toâi thì caùi chöùng chæ naøy noù coù yù nghóa laø ôû moät ñòa baøn maø mình chòu traùch nhieäm ñaáy thì ngöôøi daân tin töôûng mình hôn vaø ngöôøi ta coù theå chia seû nhöõng caùi maø khi hoï ñang gaëp phaûi, mình seõ thu thaäp ñöôïc thoâng tin deã hôn…"- TLN CTV thuù y huyeän Tieân Löõ
Söï tin töôûng vaø uûng hoä cuûa coäng ñoàng
Maëc duø vaãn coù moät vaøi yù kieán cuûa caùc HGÑ cho raèng trình ñoä phaùt hieän dòch beänh cuûa CTV coøn yeáu, khoâng baèng nhöõng hoä chaên nuoâi laâu naêm. Tuy nhieân, phaàn lôùn ngöôøi daân (9/12 ngöôøi tham gia TLN) cho raèng caùc hoaït ñoäng cuûa maïng löôùi CTV laø caàn thieát, hoï baøy toû söï tin töôûng vaø uûng hoä coâng vieäc giaùm saùt dòch beänh cuûa CTV. Ñieàu naøy theå hieän qua vieäc saün saøng cung caáp thoâng tin dòch beänh vaø taïo ñieàu kieän cho CTV thaêm HGÑ ñeå kieåm tra söùc khoûe cho ngöôøi vaø ñaøn vaät nuoâi. Vieäc ñöôïc ngöôøi daân tin töôûng vaø thoâng baùo giuùp cho caùc CTV coù theå naém ñöôïc caùc thoâng tin dòch beänh taïi ñòa baøn
hoï phuï traùch moät caùch toát hôn.
"…Theo toâi thì hoaït ñoäng cuûa CTV laø raát caàn thieát. Vì laø taát caû caùc chò em coäng taùc vieân thì tröôùc heát ñöôïc xaõ, ñöôïc nhaân daân tín nhieäm baàu laøm, traùch nhieäm cuõng laø vì coäng ñoàng. Tham gia giaùm saùt caùc hoä chaên nuoâi môùi coù hieäu quaû cao" - TLN HGÑ xaõ Yeân Hoøa
"…Coù khi trong thoân mình tham gia goùp yù cho ngöôøi ta thì ngöôøi ta khoâng nghe, nhöng coù khi coäng taùc vieân tham gia goùp yù thì ngöôøi ta laïi nghe. Ñaáy, noù hay ôû ñieàu ñoù…" - TLN HGÑ xaõ Yeân Hoøa
Söï phaûn hoài thoâng tin vaø hoã trôï cuûa tuyeán treân
Qua phaân tích ñònh löôïng cho thaáy coù tôùi 98%
CTV y teá vaø 94,1% CTV thuù y muoán nhaän ñöôïc söï hoã trôï chuyeân moân cuûa caùn boä xaõ, huyeän. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän roõ hôn ôû caùc thoâng tin ñònh tính ñöôïc thu thaäp töø caùc cuoäc TLN. Phaàn lôùn caùc CTV cho raèng söï phaûn hoài thoâng tin vaø hoã trôï cuûa caùc caùn boä tuyeán treân laø raát caàn thieát, giuùp hoï naâng cao khaû naêng phaùt hieän caùc tröôøng hôïp nghi ngôø dòch beänh taïi ñòa phöông. Caùc caùn boä tuyeán treân coù "trình ñoä cao hôn", "giaûng giaûi deã hieåu" vaø "thöôøng xuyeân tieáp xuùc trong coâng vieäc" laø caùc lyù do maø CTV ñöa ra khi ñeà caäp ñeán khía caïnh naøy.
"…caùn boä traïm xuoáng thöù nhaát laø ñeå naém baét, thöù hai nöõa laø ñeå höôùng daãn cho coäng taùc vieân laøm sao maø beänh naøy nhö theá naøy…" -TLN CTV y teá huyeän Tieân Löõ
"… Coù nhieàu tröôøng hôïp mình khoâng chaéc chaén phaûi goïi ñieän hoûi hoaëc nhôø tröôûng BTY xuoáng xem giuùp, hoï coù trình ñoä hôn mình thì hoï giaûng giaûi mình môùi coù theå hieåu ñöôïc…"- TLN CTV thuù y huyeän Tieân Löõ.
Söï hoã trôï cuûa döï aùn
Keát quaû phaân tích ñònh löôïng ñaõ chæ ra moái lieân quan coù yù nghóa thoáng keâ giöõa söï hoã trôï cuûa döï aùn vôùi thöïc haønh giaùm saùt dòch beänh cuûa CTV. Cuï theå laø, caùc CTV y teá ñöôïc hoã trôï coù thöïc haønh CBS ñaït cao gaáp 1,5 laàn caùc CTV y teá khoâng ñöôïc hoã trôï cuûa döï aùn. Tyû leä naøy ôû caùc CTV thuù y laø 1,8 laàn. Qua thaûo luaän nhoùm ñoái vôùi caùc CTV y teá, thuù y khoâng ñöôïc höôûng phuï caáp 80.000 ñoàng cuûa döï aùn, hoï cho raèng vaán ñeà kinh phí laø moät trong nhöõng vaán ñeà khieán hoï caûm thaáy "khoâng haøo höùng", "khoâng nhieät tình" trong vieäc giaùm saùt vaø baùo caùo caùc thoâng tin veà tình hình dòch beänh. Khi ñöôïc hoûi "neáu döï aùn
khoâng hoã trôï nöõa thì vieäc giaùm saùt dòch beänh cuûa CTV seõ nhö theá naøo?". Phaàn lôùn CTV cho raèng hoï vaãn seõ tieáp tuïc coâng vieäc nhöng hieäu quaû hoaït ñoäng seõ giaûm.
"…Döï aùn ruùt ñi thì baùo caùo seõ khoâng ñeàu, khoâng thöôøng xuyeân, thaêm hoä ít hôn…"- TLN CTV Thuù y huyeän Tieân Löõ
"…Khoâng coøn tieàn traùch nhieäm nöõa thì laøm sao ngöôøi ta nhieät tình ñöôïc. Khoâng coù trôï caáp thì thích ngöôøi ta laøm, khoâng thích thì ngöôøi ta boû..."- TLN TBTY huyeän Kim Ñoäng.
4. Baøn luaän
Nhìn chung, keát quaû nghieân cöùu cho thaáy caùc CTV y teá vaø thuù y ñaõ coù nhöõng thöïc haønh caên baûn veà giaùm saùt dòch döïa vaøo coäng ñoàng nhö thaêm HGÑ, thu thaäp thoâng tin dòch beänh taïi ñòa baøn phuï traùch, baùo caùo vaø hoïp giao ban maïng löôùi haøng thaùng. Ñaây laø nhöõng thöïc haønh yeâu caàu ñoái vôùi maïng löôùi CTV cuûa döï aùn trong vieäc giaùm saùt dòch taïi ñòa phöông.
Tuy nhieân vaãn coøn toàn taïi moät tyû leä khoâng nhoû caùc CTV coù thöïc haønh chöa ñaït (chieám 23,2%), cuï theå laø soá löôïng HGÑ ñöôïc thaêm trong thaùng coøn haïn cheá, thuï ñoäng trong vieäc thu thaäp thoâng tin taïi coäng ñoàng, baùo caùo khoâng thöôøng xuyeân hoaëc khoâng baùo caùo baèng maãu baùo caùo cuûa döï aùn.
Keát quaû nghieân cöùu cuõng ñaõ chæ ra caùc yeáu toá lieân quan ñeán thöïc haønh cuûa CTV bao goàm caùc yeáu toá caù nhaân, yeáu toá veà dòch beänh vaø yeáu toá veà moâi tröôøng hoã trôï. Trong caùc yeáu toá caù nhaân thì nhaän thöùc veà vai troø giaùm saùt dòch vaø thu nhaäp cuûa CTV ñoùng vai troø töông ñoái quan troïng. Nhöõng CTV coù thöïc haønh ñaït laø nhöõng ngöôøi coù nhaän thöùc toát hôn veà vai troø cuûa hoï trong vieäc giaùm saùt dòch taïi ñòa phöông [6]. Tuy nhieân vaán ñeà thu nhaäp/ möu sinh khieán moät soá CTV ít daønh thôøi gian cho vieäc tham gia hoaït ñoäng giaùm saùt dòch ñaëc bieät vaøo nhöõng thôøi ñieåm muøa caáy vaø gaët haùi [6].
Söï phuø hôïp cuûa caùc beänh caàn baùo caùo cuûa döï aùn taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc thöïc hieän caùc hoaït ñoäng giaùm saùt dòch cuûa caùc CTV. Nghieân cöùu taïi Campuchia cuõng cho thaáy moät trong caùc yeáu toá thaønh coâng cuûa moâ hình giaùm saùt dòch taïi ñaây ñoù laø caùc beänh vaø trieäu chöùng caàn baùo caùo laø nhöõng beänh truyeàn nhieãm quan troïng ñöôïc coäng ñoàng bieát ñeán, chuùng coù nguy cô thaønh dòch vaø gaây thieät haïi veà söùc khoûe, kinh teá vaø cuoäc soáng con ngöôøi. Tuy nhieân, ñoái vôùi 4 beänh ôû ngöôøi maø moâ hình CBS ñang aùp
duïng, hoäi chöùng cuùm thöôøng ñöôïc CTV y teá xeáp vaøo nhoùm xaûy ra thöôøng xuyeân vaø möùc ñoä nheï, do vaäy caùc tröôøng hôïp baùo caùo nhanh ñoái vôùi beänh naøy laø haàu nhö khoâng coù vaø toång hôïp soá löôïng ca maéc beänh cuõng ñöôïc ghi nhaän ít hôn treân thöïc teá maëc duø beänh naøy chieám tyû leä trong baùo caùo laø cao nhaát. Keát quaû naøy khaù töông ñoàng vôùi keát quaû cuûa nghieân cöùu Oum Sophal [8] vaø Nguyeãn Anh Duõng [7] veà moâ hình giaùm saùt dòch döïa vaøo coäng ñoàng aùp duïng cho 3 beänh: Cuùm gia caàm, cuùm muøa vaø soát xuaát huyeát.
Phaàn lôùn caùc CTV cho raèng söï phaûn hoài thoâng tin vaø hoã trôï cuûa tuyeán treân laø raát caàn thieát, giuùp hoï naâng cao khaû naêng phaùt hieän caùc tröôøng hôïp nghi ngôø dòch beänh taïi ñòa phöông. Haøng thaùng, caùn boä xaõ kieåm tra soå ghi cheùp vaø chæ ra caùc loãi sai trong vieäc phaùt hieän vaø höôùng daãn laïi CTV caùch nhaän bieát trieäu chöùng dòch beänh, nhôø ñoù kyõ naêng phaùt hieän cuûa CTV ngaøy caøng ñöôïc caûi thieän [6]. Ñaây cuõng laø caùch thöùc thöïc hieän ñöôïc aùp duïng ôû nhieàu moâ hình ñeå naâng cao chaát löôïng hoaït ñoäng cuûa maïng löôùi CTV [7], [8], [9].
Khoâng chæ rieâng moâ hình CBS maø döï aùn ñang trieån khai taïi Höng Yeân, haàu heát caùc moâ hình giaùm saùt dòch döïa vaøo coäng ñoàng treân theá giôùi ñeàu coù moät
khoaûn hoã trôï cho CTV vôùi ñònh möùc vaø hình thöùc khaùc nhau [6], [7], [8], coù theå laø tieàn maët hoaëc laø theû khaùm chöõa beänh öu tieân taïi caùc cô sôû y teá, hoaëc ñöôïc hoã trôï xe ñaïp ñeå laøm phöông tieän ñi laïi. Keát quaû nghieân cöùu naøy cho thaáy vieäc hoã trôï trôï caáp haøng thaùng ñeå duy trì maïng löôùi CTV laø caàn thieát, ñaëc bieät ñoái vôùi caùc CTV thuù y vì hoï hieän chöa coù cheá ñoä phuï caáp theo ngaønh nhö beân y teá.
Chuùng toâi khuyeán nghò
- Ñoái vôùi döï aùn APII
+ Toå chöùc hoäi thaûo baùo caùo keát quaû ñaùnh giaù moâ hình giaùm saùt dòch cuûa döï aùn, ñeà xuaát vôùi UBND tænh Höng Yeân nghieân cöùu vieäc laäp ngaân saùch cho vieäc hoã trôï phuï caáp haøng thaùng cho maïng löôùi CTV, ñaëc bieät laø caùc CTV thuù y sau khi döï aùn ruùt ñi.
- Ñoái vôùi TTYTDP vaø Sôû NN tænh Höng Yeân + Phaân coâng caùc caùn boä chuyeân traùch theo doõi, giaùm saùt vaø hoã trôï caùc hoaït ñoäng giaùm saùt dòch cuûa maïng löôùi CTV taïi ñòa baøn caùc xaõ döï aùn.
+ Ñeà xuaát vôùi UBND tænh phaân boå ngaân saùch cho hoaït ñoäng giaùm saùt dòch, trong ñoù coù phuï caáp haøng thaùng cho maïng löôùi CTV thuù y.
Taøi lieäu tham khaûo Tieáng Vieät
1. Boä NN & PTNT (2010), Toång keát coâng taùc phoøng, choáng dòch heo tai xanh, Haø Noäi.
2. Boä Y teá (2009), Caåm nang phoøng choáng caùc beänh truyeàn nhieãm, NVB Vaên Hoùa, Haø Noäi.
3. Boä Y teá (2010), Keát quaû xaây döïng vaø aùp duïng thí ñieåm moâ hình heä thoáng giaùm saùt beänh truyeàn nhieãm, ñaëc bieät beänh cuùm gia caàm ôû ngöôøi taïi Vieät Nam, Haø Noäi.
4. Trung taâm Nghieân cöùu Söùc khoûe coäng ñoàng vaø phoøng choáng chaán thöông (CCHIP) (2011), Baùo caùo keát quaû thöïc hieän moâ hình giaùm saùt dòch döïa vaøo coäng ñoàng (CBS) giai ñoaïn töø 01/12/2010 ñeán 25/11/2011, Haø Noäi.
5. Vieän Veä sinh dòch teã trung öông (2008), Baùo caùo keát quaû ñieàu tra ñaùnh giaù heä thoáng giaùm saùt beänh truyeàn nhieãm taïi 8 tænh döï aùn VAHIP, Haø Noäi.
Tieáng Anh
6. Nguyen Anh Dung vaø et all (2010), Surveillance of Avian Influenza, Influenza-Like Illness And Dengue Fever/Dengue Hemorrhagic Fever in Viet Nam.
7. Oum Sophal vaø et all (2009), "Community-based surveillance: A plilot study from rural Cambodia", Tropical Medicine and International Health. 10 (7), tr.
689-697.
8. Sam Bugri (2005), Review Report: Community- Based Surveillance in Ghana.
9. USAID (2010), Community Based Surveillance Mid-term Review, Hanoi.
10. World Health Organization (2008), A Guide to Establishing Event- based Surveillance, Geneva.
